Emrush Bejtullahu: Njohuri mbi aftësinë e kufizuar dhe rehabilitimi (II)

NJOHURI MBI AFTËSINË E KUFIZUAR DHE REHABILITIMI

Nga Prof. defektolog Emrush Bejtullahu, logoped

ZHVILLIMI HISTORIK MBI KUJDESIN E EDUKIMIT

Historia na tregon se kujdesi për personat me vonesë mentale ka filluar në gjysmën e shekullit 19. edhe pse sëmundjet kanë ekzistuar me ekzistimin e vetë njeriut.
Në kohën e vjetër, si dhe në kohën e mesme, as që  është menduar  në lidhje me edukimin e përsonave me vonesë mentale, në të kundërtën, janë sjellë në mënyrë më arrogante dhe i kanë mbytur, sepse këta persona i kanë konsideruar si sëmundje e shoqërisë. Në kohën e vjetër spartakët përsonat me vonesë mentale i kanë mbytur dhe i kanë hudhë nëpër gropa. Indianët këta fëmijë i kanë hudhur jashtë qytetit dhe i kanë mbytur. Romakët, me pëlqimin e fqinjve, fëmijët me të meta në zhvillim, i kanë hudhur në lumin Tibër.
Eleminimi i fëmijëve me vonesë mentale është motivuar për shkak të religjionit si dhe çështjeve  ekonmike për nevojat e ushtrisë për ushtarë të aftë. Në Spartë secili person është dashtë të bëhët ushtar, kështuqë për t`u bërë ushtar ka qenë dashtë të jetë shpirtërisht dhe fizikisht i shëndoshë dhe i fortë.
Në kohën  e mesme këta fëmijë i kanë injoruar, përqeshur dhe maltretuar në defektet e tyre. Për këta fëmijë kanë menduar se është denim i Zotit. E njëjta gjë ka qenë edhe gjatë kohës së re.
Luteri ka thëne se fëmijët jonormal i janë të nënshtruar dreqit, për atë Zoti i ka dënuar.
Nigo thotë: Ajo që është e kalbur le të bijë në tokë dhe le të shkatërrohet.  Në atë kohë  janë marrë me sterilizimin, që të paaftit të mos  vijnë deri te lindja e fëmijëve. Nëpërmes të  operacionit i kanë bërë të paaftë për tërë jetën që të mos lindin - meshkujve ua kanë lidhur kanalet e spermetozoideve, kurse femrave kanalet e vezëve.
Sterelizimi edhe sot përdoret në disa shtete siç është rasti te ata prindër që lindin fëmijë me epilepsion, me shizofreni dhe në raste të trashëgimisë që paraqesin invaliditet të rëndë si dhe alkoolistët.
Sterilizimi në Amerikë ka filluar në vitin 1910, ku edhe sot përdoret në Kanadë, Danimarkë, Zvicër. Përveç këtyre masave, bëhet edhe segregacioni i këtyre, sepse të gjitha këto masa janë mbytje. Kastrakcioni, sterilizimi dhe segregacioni janë shumë të këqia por edhe utopike. Mbytja e njerëzve të pa vlefshëm nuk ka arsyetim te asnjë qytetar. Në bazë sociale të paaftit nuk mund të mbetën si jo produktivë të shoqërisë, atëherë bota kishte për t`u ndarë në atë produktivë dhe joproduktivë, me këtë bota kishte për t`u ndarë në dy klasë apo tabore, përmbytja do të merrte përmasa të gjëra. Shikuar nga aspekti biologjik i popullsisë, mbytja e këtyre fëmijëve,  është e paarsyeshme sepse me mbytjen e këtyre fëmijëve nuk i asgjëson shkaqet e dobësisë mentale.
Në fund të shekullit 18, me fillimin e ideve filantrope, ka filluar praktika dhe kujdesi për fëmijët me të meta mentale (mendore) si dhe edukimi i tyre. Kjo ka ardhur si mbështjetje humane për të ndihmuar fëmijët me vonesë mentale, në radhë të parë kretenët ku më së shumti ka pasur në regjionin e Alpeve të Zvicrës. Në kantonin e Volës ku ka pasur mbi 300 (terqind) kretenë.              

Enti  i Parë

Enti i parë për të vonuarit mentalë është formuar në të njëjtën kohë, në vitin 1841, në Francë dhe Gjermani. Ky ent në Francë është formuar afër Parisit, aty janë bërë hulumtimet dhe shikimet e para pedagogjike. Në këto ente më së shumti kanë punuar dhe më së shumti janë marrë mjekët PINEL dhe ITARD. Këta dy mjekë kanë qenë të dalluar në punën e tyre me Ajvarofin 11 vjeçar  të egër, të cilin e kishin gjetur gjahtarët në malin Ajvarof, Lituani. Pinel, në bazë të përcjelljes se Ajvarofit dhe shikimit të tij, ka konstatuar se Ajvarofi nuk mund të adaptohet në jetën shoqërore. Ndërsa ITARDI pas 10 vjetëve të përcjelljes së Ajvarofit ka konstatuar se Ajvarofi mund të adaptohet dhe të jetojë në shoqëri, por nëse me të punohet sistematikisht. Itardi punën me të e ka organizuar sikurse punën me të shurdhët, e cila metodë bazohet në ushtrime të zgjimit të të dëgjuarit.
Enti i parë është formuar në Gjermani më 1803 afër Frankfurtit në Insenberk. Dr. Gugenbel, Jakob të lindur në Zvicër si studentë kanë qenë të interesuar për krijimin e një enti për kretenët, fëmijë me vonesë të rënda mentale,  me që në shtetin e tij, në kantonin e tij, sidomos në Alpe, ka pasur shumë fëmijë të tillë.
Gugenbeli si mjek e ka formuar entin e parë për kretenët në Adenberk në Zvicër në vitin 1841 dhe ka kontribuar për kujdesin e kretenëve jo vtëm në shtetin e vet, por edhe jashtë shtetit si dhe ka dhënë literaturë të pasur për kretenët. Nëpërmes literatureës së tij ka treguar se kretenizmi mund të shërohet, nëse fillon shërimi i hershëm, qysh në fëmijëri. Edhe ato nëpërmes ajrit të pastër dhe ujit të pijes të shëndoshë. Ky ka treguar se përmes  edukimit special, kretenët mund të edukohen, por duhet kushtuar  vëmendje ushtrimeve të të dëgjuarit, me qëllim të zgjimit të jetës emocianale. Sipas metodave pedagogjike të Dr. Gugenbelit fillon edukimi dhe arsimimi i këtyere fëmijëve ne disa vënde si në Francë, Gjermani, Itali. Kështu, në pjesën e parë të shekullit 19 në të gjitha shtetet e kulturuara janë formuar entet për fëmijë me   vonesa mentale.
Në Çekosllovaki, në vitin 1871 është formuar ENTI I PARË ku kanë qenë të vendosur raste të shkallës së mesme dhe në shkallë të rëndë si dhe rastet tëjet të rënda. Këtë ent e ka formuar pedagogu Amerling. Po ashtu në të gjitha shtetet e civilizuara janë formuar entet për mbikëqyrjen e këtyre fëmijëve, siç janë:
a) Në Rusi në vitin 1830
b) Në Angli në vitin 1846
c) Në Amerikë në vitin 1848
d) Në Holandë në vitin 1858 etj.
Siç shihet, këto ente janë formuar për raste të rënda. Kryesorja është se  me këta fëmijë kanë punuar vetëm mjekët, pasi që fëmijët me të meta të rënda kanë qenë në shikimin e parë si raste të rënda, kështu që anonimet humane kanë qenë të drejtuara kundër kuptimit të vjetër për mos afrim të ndihmës të këtyre fëmijëve. Kjo ndihmë u është dhënë vetëm në fushën medicinale dhe së pari kanë konstatuar se gjendja e këtyre fëmijëve mund të përmirësohet me implikimin e metodave të tjera siç janë: fizioterapia, terapia e punës, korrigjimi i masave korrektuese sociale  e edukuese të këta fëmijë kretenë.

EDUKIMI I FËMIJËVE ME VONESA MENTALE TË LEHTA

 Edukimi i fëmijëve me vonesë mentale të lehta  ka filluar me vonesë, në gjysmën e shekullit 19. Vonesa e edukimit ka qenë shkas sepse çrregullimet dhe të metat e këtyre fëmijëve me vështirësi janë dalluar dhe me vonesë janë zbuluar, kështu që edukimi dhe arsimimi i këtyre fëmijëve me vonese ka filluar, edhe ajo në bazë të diferencimit të tyre.
Mësimi plotësues, paralelet ndihmëse dhe shkollat speciale kanë filluar në vitin 1859, mësimi plotësues ka filluar në këto vënde:
a) Në vitin 1860  në Zvicër
b) Në vitin 1867 në Drezden
c) Në vitin 1881 në Gjermani
d) Në vitin 1887 në Austri
e) Në vitin 1889 në Angli është formuar shkolla speciale
f) Në vitin 1878 në Amerikë
g) Në vitin 1897 në Belgjikë
h) Në vitin 1896 në Çeki, Pragë paralele ndihmëse.

ZHVILLIMI I SHKOLLAVE SPECIALE

 Zhvillimi i shkollave speciale sidomos merr hov në shekullin XX. Vetëm në këtë shekull në Gjrmani – Berlin ka pasur mbi 30 shkolla speciale. Të gjitha këto shkolla janë zhvilluar pas luftës së parë botërore si në Çekosllovaki ashtu edhe në Austri janë formuar shkolla të pavarura me planprograme mësimore të dedikuar për këta fëmijë, ka pasur të formuara edhe paralele për ushtrime në të folur.
Në vitin 1908, në Rusi, masovikisht janë hapë shkolla për edukimin dhe arsimimin e këtyre fëmijëve. Vetëm në Leningrad janë hapur 20 shkolla, kurse në Kijevë është formuar Instituti Defektologjik si dhe Fakulteti i Defektologjisë. Po ashtu, masovikisht hapen nëpër të gjitha vëndet paralele ndihmëse dhe shkolla speciale në Francë, Itali, Danimarkë, Zvicër, Norvegji, Japoni, në Slloveni 1911, Maribor, në Zagreb, Novagoricë, Beograd, Zemun, Novi Sad - Vojvodinë, Sarajevë, Shkup, etj. Në Kosovë edhe pse ekzistojnë një numër i madh i fëmijëve me vonesë në zhvillimin mental për edukimin dhe arsimimin e këtyre fëmijëve, ekzistojnë vetëm tri shkolla, edhe ato, në Mitrovicë, Prizren, Pejë dhe në Prishtinë. Në vitin 2002 për arsimimin dhe edukimin e këtyre fëmijëve janë hapur edhe 30 paralele me ndihëmen e FSDEK  nga Finlanda, të cilat punojnë në  kushte minimale dhe me kuadër të trajnuar për këtë qëllim . Me prurjen e ligjit të ri për edukimin special parashihet përfshirja e fëmijëve parashkollorë - shkollor si dhe orientimi profesional i këtyre fëmijëve. Sipas ligjit, është e obligueshme dhe parashihet evidenca dhe katergorizimi me të meta psikofizike, në mënyrë që sa më drejt dhe me sukses të planifikohet zhvillimi i këtyre shkollave.
Në vitin 2003. pranë degës së Pedagogjijës , Fakultetit Filozofik është hapë edhe drejtimi i Pedagogjijës Speciale ku mësimet i ndjekin 20 studentë.

KUPTIMI I VONESËS SË ZHVILLIMIT MENTAL

Çka është dhe çka kuptojmë me fjalën vonesë e zhvillimit mental?
Vonesa  e zhvillimit mental është shumë më e gjërë se sa mendohet. Ajo, në realitet do të thotë, pengesë në tërësi të jetës psikike, ajo fillon prej shumë pak të theksuar e deri në shkallën ku nuk ekzistojnë mundësitë për korrekcion edukues. Vonesë e zhvillimit mental, pra nuk është e njëjtë sikurse vonesa e të menduarit. Identifikimi i këtyre dy mendimeve në realitet është i gabuar, pra në kuptimin e  të menduarit ka të bëjë vetëm me mungesën e paramendimit dhe gjykimit. Me një fjalë, me këtë ka të bëjë vetëm me zvogëlimin e inteligjencës, kurse në kuptimin e vonesës të zhvillimit mental, në masë të madhe ose të vogël, mund të jetë e dëmtuar intelegjenca. Në vonesën e zhvillimit mental paraqiten shumë fusha tjera të dëmtuara, p.sh. ndjenjat , vullneti, dëshira, instiktet, etj. Çrregullimet e këtyre fushave ndikojnë negativisht jo vetëm në inteligjencën por edhe në fushën e aftësisë psikike. Pra, kuptimi, apo fjala vonesë e zhvillimit mental, është shumë më i  gjërë se sa vonesa e shvillimit mendor. Pra, si po shihet, kjo ka të bëjë me çrregullime në  fushën e jetës psikike. Kuptimi, apo fjala vonesë mendore ka emërtime të ndryshme, disa e quajnë vonesë e zhvillimit psikik, disa e quajnë subnormale, disa defekte psikike etj. Nënkuptohet se këto terme nuk janë adekuate dhe mund të jenë pengesa të përkohshme të zhvillimit psikik ku kanë ndikuar shkaqet egzogene e bashkangjitur dhe qendrimet negative të pedagogëve dhe edukatorëve. Termi Subnormal më tepër përdoret në fushën psikiatrike kur duhet theksuar sëmundjet shpirtërore. Termi defekt është për së tepërmi i ashpër, kuptimi apo fjala defekt ka të bëjë më së shumti me gjërat teknike, siç janë makinat, të cilat simbolizojnë gjendjen dhe kohën e punës së ndërprerë gjatë apo shkurt. Te përsonat,   konkretisht, te fëmijët me vonesë mendore për fat nuk janë raste të tilla. Çrregullimi dhe ngecja e këtyre fëmijëve nuk do të thotë se janë të paaftë për punë, në të kundërtën, ata në masë të madhe apo të vogël, e zvogëlojnë aftësinë e punës së tyre. Por në bazë të edukimit special, e para se gjithash, me punë sistematike . Si komponent i këtij edukimi, shkaqet e çrregullimit në masë të madhe zbuten dhe kështu aftësia e punës së tyre rritet.

KLASIFIKIMI NDERKOMBËTAR I VONESËS    MENTALE

Vonesa ne zhvillimin mental është një gjendje e ndalimit apo paaftësisë së zhvillimit të mendjes, e cila është e kategorizuar nga dëmtimi i aftësive te fëmijës në periudhat e ndryshme të zhvillimit të tij e të cilat kontribuojnë në nivelin e inteligjencës si psh; aftësitë njohëse të femijës, gjuhës, motorikës si dhe aftësitë sociale. Vonesa mund të shoqërohet edhe me çrregullime te tjera por ndodh që dhe jo. Mundësia e tyre për te patur dhe çrregullime te tjera është 3 deri në 4 herë më e madhe se për fëmijët normal. Gjithashtu fëmijët e retarduar janë në rrezik më të madh  për t`u abuzuar si fizikisht edhe emocionalisht dhe seksualisht. Sjellja e tyre përshtatëse është e lënduar, por nëse ata jetojnë në një ambient të mbrojtur me dashuri dhe përkujdesje, atëhere këto aftësi nuk janë shumë të dukshme të lënduara.
Karakteristikë e katërt, e cila është e nevojshme të specifikohet është deri në çfarë shkalle sjellja është dëmtuar, nëse ajo nuk është shkaktuar nga ndonjë çrregullim tjetër.
Prezenca e vonesës në zhvillim nuk përjashton mundësinë që fëmija te ketë edhe diagnoza të tjera si psh; depresion, retardim psikomotor, humbje apetiti, çrregullime gjumi etj.
Inteligjenca nuk është i vetmi element që duhet të merret në konsideratë pasi ajo përfshin një seri aftësish që ka fëmija. Sigurisht që të gjithë fëmijët nuk i zhvillojnë aftësitë e tyre në të njejtën kohë, megjithatë pritet që të gjithë fëmijët në një moshë të caktuar të kenë arritur të zhillojnë pjesën më të madhe të aftësive që janë përgjegjëse për atë moshë. Fëmijët që kanë vonesë mentale kanë një dallim shumë të madh prej  këtyre fëmijëve të tjerë. Ata kanë dëmtime të fushave të ndryshme si psh. te të folurit, kujdesit për veten, shoqërorizimin, etj.
Sipas klasifikimit ndërkombëtar, vonesa mentale ndahet në:
• Vonesë mentale e lehtë
• Vonesë mentale mesatare
• Vonesë mentale e rëndë
• Vonesë  mentale shumë e rëndë
• Vonesë mentale e paspecifikuar.