Kadare: Gjatë diktaturës ishte frika e një “aksidenti” të organizuar

Shkrimtari flet për revistën franceze “Le magazine Littéraire”

Kadare tregon për veprat e para dhe refuzimin e realizmit socialist që në kohën kur studionte në Moskë
 
Shkrimtari i madh, Ismail Kadare, flet për herë të parë pse i ka shpëtuar diktaturës komuniste: “Në rast të ndonjë “aksidenti” të organizuar, presioni ndërkombëtar do të ishte shumë i fortë. Shumë miq të mi francezë pyesnin vazhdimisht për mua në ambasadën shqiptare në Paris”. Kadare flet për veprën e tij gjatë komunizmit: “Poezia ishte turpi i letërsisë në Lindjen Komuniste”

Nga Alexis Liebaert*

Ai ishte për një kohë të gjatë rrëfimtari i pakrahasueshëm i një planeti tjetër në dyert e Evropës: Shqipërisë së Enver Hoxhës. Gjithnjë prodhimtar, Kadare tregon mbi të shkuarën e të ardhmen të momentit. Më shumë se 60 libra, romane, vëllime poetike, ese, drama gjatë 50 vjet jetë letrare, Ismail Kadare i ka eksperimentuar të gjitha zhanret. Por kanë qenë në fillim romanet, fillimisht “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, që i dhanë emër ndërkombëtar, një mrekulli kjo për një shkrimtar që ka krijuar nën një nga regjimet më autokratike, siç ishte Shqipëria e Enver Hoxhës. Kadare qëndroi i izoluar në Tiranë deri në vitin 1990, kur vendosi të kërkojë azil politik në Francë.

Ju jetoni tashmë në Paris. Mund të flasim për një ekzil?

Jo, nuk mund të flasim për një ekzil. Unë e kaloj tashmë jetën time mes Parisit dhe Tiranës, gjysmë për gjysmë. Gjatë një periudhe, në fakt, mund të flitej për ekzil, por ndërsa po lija vendin tim, kisha deklaruar që do të rikthehesha, kur të vendosej demokracia. Kur lashë Shqipërinë, këtë e bëra sepse mendoja se kështu do të shpejtoja procesin demokratik. Kjo ishte për mua mënyra e vetme për të bërë diçka. Në atë kohë, autoritetet komuniste, të tmerruar nga ajo që po ndodhte në Rumani, kishin premtuar të ndryshonin gjërat. Por nuk ishte veçse një joshje. Kështu që duhet të gjeja me urgjencë një rast për të rezonuar, një hapësirë për të shprehur, për të denoncuar hipokrizinë e udhëheqësve, pasi nuk mund të thoshe asgjë në atë kohë: tre radhë, vetëm tre radhë kritikë dhe ja ku ishte burgu. Por unë e dija që në nisje që do të rikthehesha.

Përse zgjodhët Francën?

Për mua ishte më se e natyrshme të shkoja në Francë. Ishte vendi i huaj, ku unë kisha më shumë miq dhe vendi i parë, ku librat e mi ishin përkthyer dhe ku kisha qenë disa herë me ftesën e botuesit tim Claude Durand, në një kohë, kur ishte tepër e vështirë për një shqiptar të linte vendin e vet.

Nuk keni tentuar asnjëherë të shkruani në frëngjisht?

Jo, akoma, sepse nuk mundem. Nuk kam nivelin teknik për të shkruar në gjuhën tuaj. Pastaj, sepse nuk dua të heq dorë nga e imja. Shqipja është një gjuhë indoevropiane, e cila posedon njëherësh të gjitha cilësitë e një gjuhe nordike dhe ato të gjuhëve latine, që do të thotë një mjet perfekt për një shkrimtar. Ajo ka forcën krijuese të së parës dhe pasurinë e së dytës.
Libri juaj i fundit “Aksidenti” tregon mbi një hetim, mbi një marrëdhënie dashurore mes një diplomati dhe një vajze të re.

Mund të flasim për një roman dashurie?

Nëse për ju është një roman dashurie, atëherë është një roman dashurie. Por unë e kam të vështirë t’i radhis librat e mi në këtë kategori. Në sytë e mi është thjesht letërsi.

Përse keni zgjedhur hetimin, për të folur për dashurinë?

Mund t’ju përgjigjesha se është një formë klasike letrare që unë tashmë e kam përdorur shumë herë. Por së fundi, nuk e di. Një formë letrare është diçka që ju detyrohet juve, që lind bashkë me subjektin në mënyrë misterioze, pa ju lënë mundësi zgjedhjeje, në fakt. Është tepër e vështirë të flasësh për një libër që ke shkruar. Është diçka që del, që vjen prej një mekanizmi të fshehur në fund të qenies suaj. Atëherë është e kotë të përpiqesh ta përkthesh. Nëse do të flasësh për një libër që ke shkruar, është si të flasësh për një tjetër libër, njëlloj nëse ju flisni gjatë kohës që shkruani dhe është edhe më keq. Sigurisht, përpiqesh të thuash të vërtetën, por kjo nuk mund të jetë e vërteta, por vetëm një nga tre të vërtetat. Madje nuk ka as tre, por ka 13, ka 30.

Politika është shumë e pranishme në këtë roman, si shpesh tek ju. Mund të thuhet se ju jeni një shkrimtar politik?

Me siguri jo. Me të gjitha format, unë e kam zët kur përpiqen të më rendisin në këtë rast. Unë jam një shkrimtar dhe politika bën pjesë në jetën time, ashtu si edhe në jetën tuaj, ashtu si edhe sëmundja, lufta etj. Bëhet fjalë për një kornizë interesante, me anën e saj dramatike, por është një kornizë si gjithë të tjerat.

Ju e kundërshtoni termin “shkrimtar politik”. Por gjithsesi ju keni marrë pjesë në shumë ngjarje të jetës publike të vendit tuaj dhe të Evropës. Për shembull si në rastin e luftës në Kosovë: ju morët qëndrimin antiserb...

Kjo nuk ka të bëjë fare. Unë jam një qytetar, si ju, si miliona njerëz. Kjo bën pjesë në humanizmin tim. Duke qenë se unë isha tepër i njohur në Ballkan, unë duhet të ndërhyja. Nuk kisha tjetër zgjidhje, nuk mund të thosha: “Jo, Jo unë nuk deklaroj asgjë, unë jam shkrimtar dhe kjo çështje nuk më përket”. Por unë nuk kam menduar asnjëherë të luaj një rol politik. Shumë njerëz në Shqipëri më kanë kërkuar të bëhem pjesë e politikës, të bëhem ministër, madje të drejtoj edhe vendin. Dhe kjo ishte një kërkesë serioze, pasi kemi në Ballkan një traditë të shkrimtarëve-profetë, të shkrimtarëve drejtues. Unë kam refuzuar vendosmërisht.

Ju nuk keni qenë asnjëherë një përkrahës i “realizmit socialist”, që mësuat atëherë në kryeqendrën e Bashkimit Sovjetik...

Nuk e di përse, por që kur shkova atje u ndjeva superior.. për realizmin socialist kishte folur e gjithë bota, por askush nuk kishte saktësuar qartësisht se përse bëhej fjalë. Në realitet, bëhej fjalë për disa rregulla, por që e gjithë bota i kishte integruar. Së pari, duhet të ishe plot shpresë dhe të shkruaje një letërsi “pranverore”. Intuita ime prej shkrimtari të ri, ishte në të kundërt me ndryshimin e klimës, duke ofruar një lloj “devijimi klimaterik” “meteodogmatizmit” të tyre. Si rezultat, në romanin tim të parë, qysh në faqen e parë, deri në të fundit, bie shi. Dhe, pyetja më e sikletshme që më është bërë kur kam ardhur në Perëndim për herë të parë ka qenë: “përse bie shi pa pushim në romanin tuaj? Shqipëria është një vend mesdhetar...”. Rregulla e dytë e realizmit socialist, respekti për “heroin pozitiv”, apo “heronjtë pozitivë”, ishte vdekja e letërsisë. Në romanin tim të parë, kisha zgjedhur dy heronj, që ishin sharlatanë, dy të rinj mashtrues, që në fund dalin fitues. Rregulla e tretë konsistonte në kultivimin e luftës së klasave. Në qoftë se ju nuk urrenit, atëherë ishit humanist - në Shqipëri thoshin “humanist i deklasuar”- , një tradhtar që refuzonte të besonte në luftën e klasave. Të gjitha këto rregulla, i kam refuzuar me gjithë qenien time. Nëse do të lexoni romanin tim të parë, që nuk është “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, por “Qyteti pa reklama”, që nisa të shkruaja atje, ju do të shihni që është gati një kundër-manual i letërsisë proletare, ekzaktësisht e kundërta e asaj që mësonim në Moskë.

Dhe u botua në Shqipëri?

Jo ekzaktësisht. Kur ia tregova një miku, ai më tha: “Ti je i çmendur, shkatërroje këtë dorëshkrim, ai nuk mund të të sjellë veçse belara”. Në fakt unë zgjodha një rrugë të mesme. Bëra një përmbledhje prej rreth 20 faqesh të modifikuara dhe i publikova në një gazetë rinie. Teksti gjithsesi u ndalua nga autoritetet dhe drejtuesi i gazetës që e publikua u dënua. Me të njëjtën këmbëngulje kam shkruar librin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Kur e çova në komitetin e leximit më thanë: “E pamundur, është një roman mbi luftën antifashiste dhe ti nuk përmend rolin e Partisë”. E rimora dorëshkrimin tim dhe kuptova që, nëse do ta modifikoja, nuk do të ishte i njëjti libër; atëherë vetëm shtova një frazë ku citoja Enver Hoxhën. Censorët nuk kishin zgjidhje: ishte e pamundur që të ndaloje një libër që citonte tiranin. Ai doli dhe pati një sukses të madh popullor, kritika zyrtare, ajo që ekzistonte, ishte shumë e ashpër.

Është ky romani që u publikua në Francë..

Po, megjithëse çuditërisht, në Tiranë ishte një shtëpi botuese që përkthente romanet shqiptarë në gjuhë të huaj. Imi ra rastësisht në sy të Pierre Paraf, që drejtonte revistën “Europe”. Ishte entuziazmuar dhe ia kishte dhënë një botuesi, kur ishte kthyer. Kur mësova se romani ishte botuar në Francë, ishte si një ëndërr dhe fillova të mësoj frëngjisht. Për një shkrimtar të një vendi stalinist, të publikoheshe në perëndim, ishte një shok, gati si një ringjallje. Imagjinoni: jeni shkrimtar në vendin më të ashpër të bllokut komunist dhe rastësisht botoheni në të gjithë Evropën. Aq sa unë shpesh dyshoja. Shpesh pyesja veten: kjo që unë shkruaj, është vërtetë letërsi? Jam munduar të bëj letërsi në një vend, ku në një farë mënyre ishe i burgosur. Isha shumë i lumtur, por më duhej të ballafaqohesha gjithashtu kundër një vështirësie të madhe: si të ekzistoje në këto dy botë, edhe pse perëndimi ishte armiku numër një i Shqipërisë? Tashmë prijësit e partisë thoshin: “Nëse vlerësohet nga armiqtë tanë, ai vetë është një armik”. Bëheshe një shkrimtar i dy lloj publiku, një i lirë dhe publikut shqiptar, të burgosur. Duhet të zgjidhje. Ndalova së shkruari. Ose më mirë shkruaja vetëm për shqiptarët dhe hoqa dorë nga liria ime, që do të thotë nga letërsia. Ishte momenti më i keq i jetës sime. Ndjeja përgjegjësi kundrejt letërsisë. Letërsisë së vërtetë, jo asaj të realizmit socialist të Shqipërisë. Nuk mund t’i flisja për këtë askujt. Në të paktat herë që u autorizova të vija në Francë, qëndrimi ishte njëkohësisht sa argëtues, aq edhe i tmerrshëm. Duhet të them se gazetarët ishin tepër të kujdesshëm që të mos më vinin në siklet. Në Komitetin Qendror të Partisë, disa humbisnin durimin, por askush nuk donte të gjykonte: si në të gjitha rastet vendimet i merrte shefi dhe vetë ai ishte në siklet. Si të gjithë tiranët, ai ëndërronte të hiqej si një intelektual i madh, që kishte kryer studimet në Francë. Ishte kjo mburrje për të. Ai kishte ëndrrën e fshehtë, të botohej në Francë.

Disa ju kanë qortuar ca më vonë, se ju ishit një i mbrojtur i Enver Hoxhës...

Oh, sigurisht, unë isha i mbrojtur. Ndonjëherë diktatorët duan të japin përshtypjen se janë mbrojtës të artit. Por kundër kujt mbronte? Kundër shërbëtorëve të tij më besnikë, që do të thotë prej vetvetes. Po, Hoxha më mbrojti nga Hoxha, nga vetja e tij, që kishte krijuar atë sistem të tmerrshëm. Ai bëri një përjashtim për të kënaqur krenarinë e tij. Unë e di që nuk do të bëja asnjëherë lëshime në planin letrar.

Ju keni rrëfyer se nuk e doni librin tuaj “Dasma”, pasi në një farë mënyrë ia lejuat vetes të autocensuroheshit..

Këtë libër e shkrova pas ndalimit të “përbindëshit”, e cila ishte një vepër tepër e guximshme. Ishte momenti i revolucionit kulturor kinez, një periudhë e zezë për Shqipërinë, gjatë së cilës shkrimtarët ishin vënë në shënjestër, si në Kinë. Unë nuk e mohova këtë roman, ai gjithashtu u botua nga “Fayard”. Nuk ishte një libër i keq, por nuk ishte ai që doja të shkruaja. Nuk kishte atmosferën e rëndë si në romanet e mi të tjerë dhe është “zyrtarisht” e keqja mes nesh, më socialistja, ose më mirë më “komunistja” në thonjëza.

Ju flisni për mbrojtjen e Enver Hoxhës, por nuk mund të jetë fama juaj ndërkombëtare që ju mbrojti?

Sigurisht, por kjo famë, në Shqipërinë e asaj periudhe ishte dyfish e rrezikshme, siç ua shpjegova. Të ishe një shkrimtar i famshëm në një vend stalinist do të thoshte të ishe dyfish fajtor: ishte të shkoje kundër kultit të personalitetit, personalitetit unik, por gjithashtu kundër uniformitetit që shkonte kundër “realizmit socialist”. Gjithsesi, në rastin tim ishte në të vërtetë shumë vonë për të më dënuar dhe për të më burgosur, presioni ndërkombëtar do të ishte shumë i fortë. Zgjidhja e vetme mund të ishte një “aksident” i organizuar. Shumë miq të mitë francezë e kishin kuptuar dhe pyesnin rregullisht për mua tek autoritetet e ambasadës shqiptare. Një mënyrë për të kaluar mesazhin që shqetësoheshin për mua. Dhe Bernard Pilot, në kohën kur unë po kaloja vështirësi të mëdha bëri një emision, gjatë të cilit deklaroi: “E presim Ismail Kadarenë prej muajsh. Çfarë i ka ndodhur? Ne duam atë dhe jo kokën e tij mbi një tabaka”. Ishte e vetmja mënyrë për të shmangur ndonjë goditje të keqe.

Ju jeni tepër i lidhur me vendin tuaj, aq sa ju kanë quajtur edhe nacionalist.

Jo, unë nuk jam as nacionalist dhe as shovinist. Por si mundej që unë, shkrimtar shqiptar, të rrija memec në momentin që masakronin Kosovën, atëherë kur shumica e shkrimtarëve evropianë ishin shprehur? Më kujtohet që një ditë, gjatë një takimi shkrimtarësh, dikush kërkoi ndalimin e bombardimeve mbi Serbi. Unë thashë: “Dakord! Por me një kusht: që të ndalen masakrat në Kosovë, sepse ato janë shumë më të tmerrshme se bombardimet”. Dikush mu përgjigj: “Nuk ka hierarki në vdekje”. Unë iu përgjigja që po. Është 10 herë më keq të vdesësh nën bomba sesa në një aksident rrugor. Por është 100 herë më keq të vdesësh nga goditja e thikës. Isha shumë i lumtur që historiani i madh francez Jean –Pierre Vernant, që merrte pjesë në këtë diskutim, më mbështeti.

Ju kanë pyetur shpesh për identitetin e vendit tuaj. Kam lexuar që ju keni bërë një apel për konvertim në katolicizëm të Shqipërisë (në mazhorancë myslimane) për të lehtësuar pranimin e saj në Evropë...

Nuk e kam thënë këtë, sepse as nuk e mendoj. Ka në Shqipëri intelektualë që thonë: duhet njohur që identiteti i vendit tonë është gjysmë evropian dhe gjysmë aziatik. Mua më duket e neveritshme të them gjëra të tilla. Shqipëria është një vend evropian, gjeografikisht, historikisht. Ka qenë pushtuar nga Perandoria Osmane si i gjithë Ballkani. Atëherë përse të tjerët nuk thonë që janë gjysmë evropianë e gjysmë aziatikë? Shumë popuj kanë qenë të pushtuar gjatë një periudhe nga një tjetër popull, por asnjë nuk mburret, që ka integruar disa karakteristika të identitetit të pushtuesit. Në këtë pikë, jam shumë i qartë: myslimanët shqiptarë, katolikët e ortodoksët janë njësoj evropianë. Një mysliman shqiptar nuk ka asgjë të përbashkët me identitetin arab apo turk me pretekstin që është mysliman. Shqipëria është një vend me tre fe, por që është një komb. Në një vend ku ekzistojnë tre fe, duhet ta lëmë fenë mënjanë; ajo çka vlen është fakti që të gjithë janë evropianë. Kjo është republika.

Ç’mendon një shkrimtar që vjen nga një vend ish-komunist mbi krizën financiare që ka goditur botën?

Kjo më shkakton një lloj të ftohti. Përshtypja e një kërcënimi ndonjëherë edhe artificial është reale. Një lloj trishtimi planetar. Ardhja e diçkaje që ngjan me një fatalitet, një fenomen, për të cilin shumë politikanë nuk kuptojnë asgjë. Ju e dini është zbuluar një trup qiellor gjigant, një lloj diamanti gjigant me një diametër prej 4 mijë kilometrash. E imagjinoni, një diamant që qëndron në hapësirë, që është pasuria më e madhe e imagjinueshme, miliarda herë më shumë se e gjithë pasuria botërore, por që është e pavlefshme, me të cilën nuk mund të bëjmë asgjë? Përshtypja që kam sot ngjan pak me idenë e virtualizmit përballë miliardave që zhduken dhe që si ky diamant janë të kotë. Të kotë si vdekja.

Krahasimi juaj me diamantin  na thotë që jeni gjithashtu një poet. Por ju nuk flisni thuajse fare për poezinë...

Ka një arsye për këtë. Poezia, në të kundërt me atë që thonë shkrimtarët e ish-bllokut të Lindjes që e prezantojnë si avant-guardë të letërsisë, ishte turpi i letërsisë. Pjesa më e turpshme, më deklarativja, më entuziastja, më socialistja, më komunistja, më idiotja. Të gjitha vendet komuniste mundohen ta mbrojnë poezinë, të tërheqin antologji poemash nga qindra mijëra ekzemplarë dhe.. por nuk dua të flas, kjo ma pështiros të gjithën. Në fakt, mendoj se poezia është më fajtorja mes zhanreve letrare në bllokun e vjetër komunist. Ishte më agresivja, më pozitivja për sistemin.

Flitet shpesh për ju për çmimin “Nobel”...

Kanë folur shumë për mua dhe vazhdojnë. Me kalimin e viteve jam mësuar. Ju e dini që në këto raste mblidhemi shumë vetë. Zakonisht jam në shoqëri të mirë.