Ali Aliu: Sfida e krijuesit ndaj historis?

SFIDA E KRIJUESIT NDAJ HISTORIS?

Si nx?n?s n? tet?vjeçaren e Manastirit pas Luft?s s? Dyt? Bot?rore, s? bashku me nj? grup nx?n?sish nga Prespa, ishim banor? t? konviktit, ndërtesa ku ishte mbajtur Kongresi i Alfabetit n? Manastir, pa e ditur k?t? aso kohe. Si p?shp?rim? e th?n? rast?sisht, me droj? dhe pa burime t? sakta, na binte t? d?gjonim p?r libra shqipe q? botonte nj?far? Qiriazi, p?r nj? si shtypshkronj? n? nj? sht?pi t? vjet?r, p?r nj? Migjen shkrimtar shqiptar, mandej p?r nj? shqiptar t? madh, i cili n? fillim t? shekullit pask?sh qen? drejtor i gjimnazit, nd?rtesa ku ishin vendosur edhe paralelet e shkoll?s fillore shqipe (Bajo Topulli). Nd?rkaq, p?r masakr?n ku u likuiduan qindra krer? shqiptar?, do t? d?gjonim shum? m? von?, si p?r diç jo t? sakt?, t? mjegullt, q? ka ndodhur dhe nuk ka ndodhur. Vet?m pas leximit t? “Komisioni i fest?s”, proz?s s? Kadares?, u b? e qart? p?rmasa e masakr?s. Dhe, nuk e di pse, leximi i vepr?s nxiti gjall?rimin e viteve t? mia n? Manastir, ku nj? nga arg?timet m? t? sh?nuara ishte vajtja n? stadiumin e qytetit t? delave pasdreke. Si nx?n?s rr?mbeheshim nga tifozll?ku i qytetit p?r skuadr?n e vet. Hipodromi, ku para afro dy shekujsh ishte kryer masakra, m? lidhej me stadiumin e rrethuar me mure t? larta, mbi t? cil?t rrethimi forcohej edhe nga telat gjembor?, p?r t? mos e kaluar at? kur nuk mund t? blinim bileta. Masakr?n e imagjinoja brenda mureve t? padep?rtueshme, por m? e tmerrshmja m? dukej pamund?sia p?r dalje. Aty brenda, nga njëra anë e stadiumit në tjetrën, më bëhej sikur vraponin si t? t?rbuar kuajt e krer?ve shqiptar?, duke u mbrojtur n? fillim dhe duke u p?rqendruar pastaj n? t? vetmin q?llim, ta shpaguanin veten sa m? shtrenjt?.

Nga Ali ALIU

N? kuad?r t? projektit madhor t? Kadares?, q? shtrihet n? gjith? koh?n dhe hap?sir?n etnike, do t? p?rfshihet edhe nj? nga ngjarjet m? dramatike n? historin? shqiptare, tragjedia e Manastirit. Proza “Komisioni i fest?s”, botuar n? vitin 1977, ?sht? d?shmi e v?mendjes krijuese t? Kadares? ndaj s? kaluar?s shqiptare n?p?r shekuj, ?sht? makthi i p?rhersh?m i krijuesit p?r fatin e etnis?, q? jo nj?her? ?sht? gjendur n? zgrip: t? jet? apo t? zhduket. ?sht? shqet?simi i krijuesit i cili, n? instanc?n e fundit, d?shiron q?, edhe sikur t? ndodh? fshirja nga gjeografia e bot?s, t? mbes? d?shmia p?r eksistenc?n e saj.
Brenda k?tij vizioni dhe misioni madhor ka lindur proza “Komisioni i fest?s”, me t? cil?n Kadareja “pushton” edhe qytetin m? lindor t? etnis?, nj? nga qendrat shqiptare gjat? dy shekujve t? kaluar. Mbase i nxitur edhe nga pyetjet p?rher? shqet?suese deri n? ankth, q? ia shtron vet?vetes gjat? realizimit t? k?tij projekti: ç’do t? ishte etnia e tij sikur t? mos ndodhte masakra e Manastirit k?tu e afro dy shekuj m? par?, sikur t? mos ishin prer? pes?qind koka t? krer?ve shqiptar?? Sa ?sht? kthyer pas fuqia dhe mendja e kombit nga kjo ploj?? P?r sa koh? ?sht? nd?rprer? ecja drejt qytet?rimit? Sikur mos t? kishte ndodhur nj? shekull m? par? ndarja m? dysh e etnis?, p?rkat?sisht l?nia e gjysm?s n?n pushtetin sllav, çfar? do t? ishte etnia e tij?

* * *
Q? ta shuaj? ciklin e pand?rprer? t? kryengritjeve shqiptare, t? pashallar?ve dhe princ?rve q? ia kthenin pushk?n Port?s, Sulltan Mahmudi II, dora vet?, do t? p?rgatis? e do t? b?j? nj?r?n nga masakrat m? brutale, kositjen e pes?qind krer?ve shqiptar? t? koh?s. Kjo ngjarje, nj?ra nga m? tragjiket n? historin? e popullit shqiptar, e ka nxitur mendjeshkrepjen gjeniale t? Ismail Kadares?, shkrimtarit m? t? madh n? historin? shqiptare, dhe nd?r m? t? m?dhenjt? n? let?rsin? bot?rore.
P?r ta rr?fyer k?t? tragjedi p?rmasash t? p?rbindshme, ai p?rcaktohet ta shmang? p?rshkrimin e drejtp?rdrejt? t? ngjarjes dhe zgjedh q? t? flas? p?r pasojat, shikuar nga k?ndv?shtrimi i atyre që e kryen krimin. K?shtu, efekti te lexuesi ?sht? edhe m? mbres?l?n?s, shum?fish m? i fuqish?m, meq? jep pamje nga syt? shpërfillës t? vras?sve, duke transmetuar nj?koh?sisht n? këtë mënyrë edhe eg?rsin?, edhe pandjeshm?rin? e tyre, çka lexuesit ia b?n dhimbjen shum? m? therr?se.
Ja si duket nj? fragment i till?, rr?fyer si pjes? e raportit t? k?saj masakre d?rguar Sulltanit:
“Ata v?rsuleshin me kuaj n? çdo drejtim, por kudo i prisnin plumbat. V?rtiteshin si n? xhehnem, njer?z t? p?rgjakur mbi kuaj, ose kuaj t? p?rgjakur q? hidhnin kalor?sit, t? tjer?t q? rendnin t? llahtarisur, nd?rsa t? zot?t e tyre, me k?mb? t? varur n? yzengjin, vazhdonin ende t? shtinin... Ata q? mund?n t? çanin m? tej, deri te porta e daljes s? hipodromit, u prit?n nga nj? batare e fundit. Disa, si e pan? q? nuk çanin dot, u kthyen prapsht si er?, p?r t? vdekur bashk? me t? tjer?t... Ploja vazhdoi rreth nj? or?. Ata v?rtiteshin si bisha t? z?na n? kurth, zgjatnin duart p?rpara, sikur donin t? kapnin me to plumbat, dhe p?rpiqeshin ta jepnin sa m? shpejt jet?n e tyre rebele. Njoftojm? me hidh?rim t? thell? se plumbat e tyre t? mallkuar na vran? nj?qind e tridhjet? e n?nt? oficer? dhe ushtar?... Erdhi nj? çast dhe u shtrin? t? gjith? varg e vist?r, dhe mbeti vet?m nj?ri q? vazhdonte t? sillej kaluar si ndonj? shpirt i keq. Gjasht? her? e rr?zuan plumbat, dhe gjasht? her? mundi t? ngrihej dhe t? riniste v?rtitjen e tij ogurzes?. “
N? k?t? raport, q? p?rgjegj?sit p?r kryerjen e masakr?s ia d?rgojn? Sulltanit, ?sht? interesant t? v?rehet kontrasti mes shikimit gjakftoht? t? kryersve t? masakr?s dhe tmerrit fjal?pak? e ndjenjash t? ngjeshura t? viktimave, q? del nga fragmenti i p?rpiluar sipas k?rkes?s p?r t’i regjistruar fjal?t e fundit t? “rebel?ve shqiptar?”. Dhe ja si duket ky p?rshkrim, ja cilat jan? klithjet e tyre t? fundit:
“Ah. Oh. Ndal. Kush q?llon? Kush po q?llon k?shtu? Tradhti.Ti, qen?! Ah, ç’b?m?. Gjaku im, s’e arrit?m dot o Zonja Sh?n M?ri. Vrasje. Ç’kurth, k?ndej! Skuq çdo gj?. Mos. Iku Shqip?ria. Uj?. Ajme, u zhb? Shqip?ria. Godit, godit. Jo, p?r bes?. Ah! (Muhardar Pashai).”

* * *
Si nx?n?s n? tet?vjeçaren e Manastirit pas Luft?s s? Dyt? Bot?rore, s? bashku me nj? grup nx?n?sish nga Prespa, ishim banor? t? konviktit, ndërtesa ku ishte mbajtur Kongresi i Alfabetit n? Manastir, pa e ditur k?t? aso kohe.
Si p?shp?rim? e th?n? rast?sisht, me droj? dhe pa burime t? sakta, na binte t? d?gjonim p?r libra shqipe q? botonte nj?far? Qiriazi, p?r nj? si shtypshkronj? n? nj? sht?pi t? vjet?r, p?r nj? Migjen shkrimtar shqiptar, mandej p?r nj? shqiptar t? madh, i cili n? fillim t? shekullit pask?sh qen? drejtor i gjimnazit, nd?rtesa ku ishin vendosur edhe paralelet e shkoll?s fillore shqipe (Bajo Topulli).
Nd?rkaq, p?r masakr?n ku u likuiduan qindra krer? shqiptar?, do t? d?gjonim shum? m? von?, si p?r diç jo t? sakt?, t? mjegullt, q? ka ndodhur dhe nuk ka ndodhur. Vet?m pas leximit t? “Komisioni i fest?s”, proz?s s? Kadares?, u b? e qart? p?rmasa e masakr?s. Dhe, nuk e di pse, leximi i vepr?s nxiti gjall?rimin e viteve t? mia n? Manastir, ku nj? nga arg?timet m? t? sh?nuara ishte vajtja n? stadiumin e qytetit t? delave pasdreke. Si nx?n?s rr?mbeheshim nga tifozll?ku i qytetit p?r skuadr?n e vet. Hipodromi, ku para afro dy shekujsh ishte kryer masakra, m? lidhej me stadiumin e rrethuar me mure t? larta, mbi t? cil?t rrethimi forcohej edhe nga telat gjembor?, p?r t? mos e kaluar at? kur nuk mund t? blinim bileta.
Masakr?n e imagjinoja brenda mureve t? padep?rtueshme, por m? e tmerrshmja m? dukej pamund?sia p?r dalje. Aty brenda, nga njëra anë e stadiumit në tjetrën, më bëhej sikur vraponin si t? t?rbuar kuajt e krer?ve shqiptar?, duke u mbrojtur n? fillim dhe duke u p?rqendruar pastaj n? t? vetmin q?llim, ta shpaguanin veten sa m? shtrenjt?.

* * *
N? fillim t? shekullit t? ri, po n? Manastir, p?rs?ri nj? prerje kokash shqiptare: dit?n e par? t? shkoll?s s? mesme n? shqip, p?r her? t? par? n? historin? e qytetit, nx?n?sit e regjistruar u gjend?n p?rpara nj? lukunie q? provoi t’i linçonte.
Turma e t?rbuar u v?rsul si gjahtari pas presë, nd?rsa viktimat u arratis?n n? rrug?t qorre t? qytetit dhe bodrumeve p?r ta shp?tuar jet?n. Edhe m? trishtuese ishte pamja kur, gjat? dit?ve t? konfliktit shqiptaro-maqedon n? vitin 2001, pothuaj t? gjitha sht?pive dhe pronave shqiptare n? Manastir iu vu zjarri.
T? qart? e ka intuita krijuese gjeniale e Kadares? t?r? k?t? dram? dhe fatalitet tona gjat? historis?, q? si pretendim, si rrezik nuk pushon s? qeni i till? edhe sot.
Ngjarjet e fundshekullit nj?zet d?shmuan se nuk ka qen? iluzion dhe e parealizueshme ?nd?rra serbomadhe p?r ta zhb?r? gjysm?n e etnis?, Kosov?n dhe se, po mos të nd?rhynte Amerika, kjo do t? ishte b?r? realitet. Dhe v?rtet nj? varg situatash e kthesash dramatike t? historis?, t? historisë së larg?t dhe t? af?rt shqiptare, t? sillen n?p?r mend pas leximit t? proz?s “Komisioni i fest?s”.
Tekefundit, ashtu siç ndodh pas leximit t? mjaft veprave të autorit.