Paanshmëria, korrektësia dhe simpatia e madhe ndaj popullit shqiptar, lidhjet e afërta me Shqipërinë, pranimi dhe argumentimi në mënyrë shkencore i tezës së prejardhjes së drejtpërdrejtë të shqiptarëve nga ilirët, si dhe autoktonia e tyre në trojet shqiptare, ishin shkaqe që e shtynë Beogradin për të organizuar vrasjen e Milan Shuflaj. Menjëherë pas atentatit policia konfiskoi të gjitha dorëshkrimet që ndodheshin në apartamentin e tij. Një pjesë e mirë nga këto dorëshkrime si duket janë humbur përgjithmonë, ngase edhe sot e kësaj dite nuk i gjejmë ndonjë gjurmë. Jehona e vrasjes ishte e madhe. Reaguan me shkrimet e tyre: "Tribuna", Romë; "Berliner Tagblat"; "New York Times"; "Frankfurter Zeitung"; "Arbënia", Tiranë; "Vullneti i Popullit", Tiranë, etj. Me një memorandum të veçantë reaguan edhe kolosët e shkencës e të letrave si: Albert Einstein, Heinrich Mann, dr. Josef Bajza, dr. Max Hildebert Boehm, dr. Karl Fritzler, dr. Zenon Kuziela, dr. Martin Spahn, dr. Branimir Jeliq, Josip Milkoviq, Lumo Skendo, Faik Konica, si dhe "Ligue Internationale des Droits des L‘Homme", "Federation Universitaire Internationale".

Interesimin e Shuflajt për shqiptarët dhe Shqipërinë e ndeshim që në fillim të karrierës së tij shkencore, kur, duke hulumtuar e mbledhur dokumente nëpër arkivat e Dalmacisë, për "Codex diplomaticus" të Tadija Smiçiklasit, zbulon materiale burimore, shumë interesante, të pabotuara, që i takonin mesjetës shqiptare. Kjo periudhë, në atë kohë ishte e pa hulumtuar fare dhe zgjon interes të jashtëzakonshëm te studiuesi i ri, interesim ky që e preokupon aq shumë, sa bëhet qëllim kryesor i veprimtarisë shkencore për gjithë jetën. Gjatë gjithë kësaj periudhe kohore, nga pena e dr. Milan Shuflajt dolën studime të jashtëzakonshme me vlera të larta shkencore në fushën e albanologjisë. E tillë është vepra monumentale "Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia", të cilën e boton së bashku me L. Thallocin dhe K. Jireçekun.

Materialin e mbledhur dr. Shuflaj e sistemonte dhe e përcillte me komente të ndryshme, kështu që të shumtën këto komente paraqesin diskutime me vlerë të lartë shkencore dhe mund të shfrytëzohen si studime të veçanta. Punën për përgatitjen e botimit të kësaj kryevepre e ka vazhduar edhe më tutje. Janë përshkruar një pjesë e dokumenteve nga arkiva të ndryshme, është konsultuar literatura përkatëse, si dhe është bërë plani konkret për botimin e vëllimit të tretë.

Gjetja e regestave të vëllimit të tretë të "Acta Albaniae..." në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës, një sensacion i vërtetë shkencor dhe kulturor

Kohët e fundit, në shtypin periodik, si dhe në studime të veçanta, në Kroaci, Shqipëri, Kosovë, Greqi, Austri, Itali, por edhe gjetiu, është shkruar se është gjetur vëllimi i tretë, i cili ishte i gatshëm për botim. Në fakt, e vërteta është krejt ndryshe. Dr. Milan Shuflaj nuk kishte arritur ta përgatiste për botim vëllimin e tretë, ashtu siç është shkruar e pohuar deri tani. Në dorëshkrimet e tij, të cilat ruhen në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, një pjesë e këtyre dokumenteve, që përbëjnë dy të tretat e vëllimit të tretë, janë të shpërndara nëpër kuti të ndryshme. Kjo është e tëra që është zbuluar, pas hulumtimeve të bëra, e jo dorëshkrimi komplet i vëllimit të tretë, sikur pohohet tani. Pra dr. Milan Shuflaj nuk e kishte shkruar e as që e kishte përgatitur për botim vëllimin e tretë.

Pohimet e mësipërme u vërtetuan kur në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës, në fondin e Ministrisë së Arsimit [fondi 295, dosja 85, f. 1-43, viti 1931] u zbulua komplet përmbajtja e vëllimit të tretë të "Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia", aq shumë të përfolur, i cili shkaktoi edhe debate e polemika të shumta te studiuesit, historianët, por edhe te gazetarët.

Shuflaj kishte përgatitur, sikur edhe në dy vëllimet e mëparshme, tashmë të botuara, "regestat" [sinopsisin] e dokumenteve që duhej të futeshin në vëllimin e tretë. Informacionet për ekzistencën e këtyre dokumenteve M. Sufflay i kishte nxjerrë nga botimet e ndryshme të korpuseve burimore me autorë: Baronius, Cerone, Eubel, Farlati, Fermendin, Gelcich, Hopf, Iorga, Ljubic, Makuev, Marinesco, Pastor, Thalloczy, Theiner, Waddingo, që kishte arritur t‘i konsultonte gjatë përgatitjes së dy vëllimeve të para të AA. Nga këto botime ai kishte mbledhur jo vetëm të dhënat për përmbajtjen e dokumenteve, por edhe për vendndodhjen e tyre. Shënimet mbi dokumentet i grupon sipas arkivave dhe bibliotekave ku ato ndodheshin si në Arkivin e Venedikut (450 dokumente nga vitet 1407-1451), Arkivin e Vatikanit (113 dokumente nga vitet: 1405-1451), Arkivin e Napolit (20 dokumente, nga vitet 1402-1451), Arkivin e Barcelonës (12 dokumente nga vitet 1447-1451), Arkivin e Ankonës (8 nga vitet 1412-1439), Museo Civico të Venedikut (2 nga viti 1420), etj. Është interesant fakti, që në përmbajtjen e vëllimit të tretë, M. Sufflay nuk kishte futur dokumentet nga Arkivi i Barcelonës, të cilat i kishin përshkruar për llogari të tijën disa scribes spanjol, por ky ia kishte huazuar akademikut serb në Beograd, Jovan Radonic-it, për konsultim, për një studim. Ky i fundit i botoi ato në vitin 1942, pas vdekjes së M. Sufflay, pa pasur lejen e tij. M. Sufflay i kishte kërkuar me këmbëngulje që Radonić-i t‘ia kthente dokumentet nga arkivi i Barcelonës, e megjithatë ai i kishte mbajtur ato, edhe pse i kishte premtuar Sufflay-t se do t‘ia kthente.

Zbulimet më të reja nga Arkivi Shtetëror i Dubrovnikut

Shuflaj kishte lënë pa përfshirë këtu edhe disa dokumente nga Arkivat e Dubrovnikut dhe Kotorrit. Një gjë të tillë e ka pohuar vetë në letrën e zbuluar kohë më parë në Arkivin e Dubrovnikut. Në letër, e cila mban datën e 9 janarit të vitit 1931, ai kërkon t‘i mundësohet studimi i dokumenteve që ruhen në këtë arkiv, ngase po përgatitej të botonte vëllimin e tretë të "Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia". Me këtë rast, nga vetë dora e Shuflajt, kemi një të dhënë shumë të rëndësishme, se vëllimi i tretë po përgatitej, se nuk ishte shkruar kurrë.

Pos kësaj letre, në Arkivin e Dubrovnikut kemi zbuluar edhe procesverbalin e bërë nga arkivi për studimin që bëri Milan Shuflaj atje, deri më 17 shkurt, domethënë një ditë para se të vritej. Ky procesverbal është i një rëndësie të dorës së parë, ngase aty janë të shënuar me saktësi dhe pedantëri të gjitha vëllimet, dokumentet dhe dorëshkrimet që ka shfrytëzuar Shuflaj gjatë studimit të tij. Kjo është një lehtësi e jashtëzakonshme për ne, që të mund të bëjmë rikontruimin e gjithë asaj që Shuflaj studioi dhe përshkroi për vëllimin e tretë të kryeveprës së tij, aq më parë, ku ne nuk kishim deri tani asnjë informatë se çka planifikonte Shuflaj të fuste në vëllimin e tretë nga ky arkiv.

Duke ndjekur shënimet e Shuflajt, kemi konsultuar disa nga vëllimet, dorëshkrimet dhe dokumentet që ishin shënuar nga survejuesit e arkivit, dhe kështu kemi vërtetuar me saktësi, se lënda arkivore e studiuar nga Shuflaj nuk kalonte vitin 1451, që ishte kufiri i fundit për vëllimin e tretë. Me këtë rast falënderojmë prof. Ivo Oreshkoviqin, dr. Ivo Veseliqin, Niksha Selamin dhe Ivana Lazareviqin, që na mundësuan të shikojmë dhe të krahasojmë lëndën arkivore, por edhe na vunë në dispozicion gjithë dokumentacionin për Shuflajn, i cili ishte vetëm për shërbim të brendshëm.

Shuflaj paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, me një traditë të vazhduar që nga antika e lashtë

Pas studimeve dhe analizave të posaçme, të bëra pas hulumtimit dhe zbulimit të lëndës arkivore, Shuflaj paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, duke mbrojtur teorinë se kjo kulturë ishte më e afërt me Bizantin dhe Dalmatët, se sa me sllavët e ngulur në Ballkan dhe se kishte një traditë të pasur që nga kohët më të lashta. Kontributi i tij në këtë drejtim është i argumentuar dhe ka themele të forta shkencore.

Kontributi i dr. Shuflajt në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, e zbërthen në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore të gjakut apo martesore me bujarët fqinj, malazias, kroatë, grekë, maqedonas, bullgarë apo serb, vëren ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe institucionet tjera që kishin një traditë të gjatë në këto treva. Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, të cilin e analizon që nga zanafilla e tij nëpër qytetet bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes zhvillimit të këtij institucioni në Italinë veriore dhe Dalmaci në njërën anë dhe në Italinë jugore dhe në trojet shqiptare në anën tjetër, studim, që deri tani ka mbetur i vetmi në këtë lëmë.

Duke analizuar njësitë politike dhe ato territoriale-gjeografike, sipas të dhënave burimore arkivore, dr. Shuflaj e shqyrton problemin e gërshetimit të elementeve perëndimorë dhe lindorë në nomenklaturën topografike të Shqipërisë, duke tejkaluar kështu tezat e vjetruara dhe të njëanshme gjoja "shkencore", mbi influencën ekskluzive të Perëndimit apo Lindjes në trevën e Ballkanit, duke arritur kështu në përfundim të ri shkencor, sipas të cilit në këtë hapësirë gjeografike kemi të bëjmë me influenca të gërshetuara pa ndonjë dallim të favorizuar në llogari të njërit apo tjetrit ndikim.

Prejardhjen ilire të shqipes e të shqiptarëve, Shuflaj e dëshmon me argumente shkencore, ndër të tjera edhe me praninë e emrave të vendeve, krahinave dhe vëllazërive, të cilat i trajton për emra ilirë, e që mund të zbërthehen me brumin gjuhësor të shqipes. Në anën tjetër shpreh mendimin se shqipja është një idiomë e ilirishtes dhe fazë e re e një të folmeje të moçme ilire, ngase shqiptarët jetojnë aty, ku në kohë të lashta kanë jetuar ilirët dhe ishin në këto treva, pa asnjë dyshim, para dyndjes së sllavëve.

Edhe në studimet tjera të dr. Milan Shuflajt bie në sy pasuria e madhe e materialit burimor faktologjik, por disi kanë mbetur anash pa u analizuar dhe shqyrtuar sa duhet faktorët ekonomikë dhe shoqërorë dhe ndikimi i tyre. Historia e shqiptarëve është për të kryesisht historia e një etniteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone e vazhdimësi të pandërprerë, me një aftësi të jashtëzakonshme rigjeneruese, e cila paraqet thelbin autentik të historisë së Ballkanit në përgjithësi, e asaj shqiptare në veçanti.

Qëndrimi i Milan Shuflajt në Shqipëri dhe marrëveshja për vazhdimin e studimeve në

fushën e albanologjisë me mbretin dhe qeverinë shqiptare Qeveria shqiptare, duke treguar respekt dhe nderim të veçantë për shkencëtarin dhe albanologun e njohur kroat me famë botërore, e fton atë në fund të vitit 1930 që të vizitojë Shqipërinë. Kjo ftesë bëhet menjëherë pasi "Kaiserliche Akademie der Wissenschaften in Wien" i kishte propozuar dr. Shuflajt të vazhdonte botimin e vëllimit të tretë të "Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia". I pritur me nderime më të larta shtetërore, që nga Mbreti Zog, Kryeministri, ministri i Kulturës dhe më në fund nga anëtarët e parlamentit shqiptar, dr. Milan Shuflajt i njihet dhe në një farë mënyre i shpërblehet gjithë mundi që kishte bërë në hulumtimet dhe kërkimet shkencore në fushën e albanologjisë dhe veçanërisht në studimin dhe botimin e dokumenteve mesjetare, të cilat deri në atë kohë pothuajse ishin të panjohura fare. I shoqëruar nga intelektualë dhe politikanë shqiptarë, studiuesi i madh kroat viziton arkiva të ndryshme kishtare, biblioteka, pika arkeologjike dhe njihet për së afërmi me kulturën dhe traditën shqiptare, për të cilën kishte shkruar aq shumë. I impresionuar nga mbishkrimet dhe dokumentet e shumta mesjetare, ai kërkon që pjesa më e madhe e tyre të fotografohen ose të përshkruhen. Kështu, më vonë, kur të kthehej në Zagreb, t‘i studionte me themel dhe të nxirrte konkludime të rëndësishme shkencore. Për fat të keq, një gjë të tillë nuk arriti ta bënte kurrë, ngase u vra nga dora kriminale e policisë serbe. Në mbrëmjen e 18 shkurtit të viti 1931, aty rreth orës 20:00, në rrugën "Dalmatinska" nr. 6 (në Zagreb), nga pusia goditet për vdekje dr. Milan Shuflaj. Plagët ishin të rënda dhe ai vdes të nesërmen, më 19 shkurt. Vrasësit ishin Branko Zwerger, Lubomir Bellosheviqi dhe Stevo Veçerina, të cilët kishin marrë urdhër nga Beogradi që të likuidonin dr. Shuflajn.

Shteti shqiptar heq të gjitha shpenzimet që do të bëheshin për botimet e "Acta Albaniae..." dhe të një historie të Shqipërisë disavëllimshe

Gjatë qëndrimit në Shqipëri, dr. Shuflaj më 16 janar 1931 mban një fjalim në parlamentin shqiptar, ku në mënyrë të hollësishme elaboron punën rreth botimit të vëllimeve në vazhdim të "Acta Albaniae", si dhe të "Historisë së Shqipërisë". Për këtë gjë, parlamenti shqiptar nga buxheti i shtetit e urdhëron ministrin e Arsimit që në emër të shpenzimeve të paguajë në "Banque Commerciale de Bâle á Zurich", në llogari të dr. Milan Shuflajt, shumën prej 75000 frangash ari, që sot është e barabartë me rreth 4 milionë dollarë.

Metoda e shqyrtimit shkencor, paanshmëria, korrektësia, pedantëria, analizat dhe studimet e nduarduarshme, qofshin ato paleografike, diplomatike, onomastike, toponomastike apo të tjera, edhe sot e kësaj dite janë të patejkaluara. Një gjë të tillë, ia mundësonte kultura e gjerë, njohja e gjuhëve të shumta, vullneti dhe këmbëngulësia, që e vërteta çdo herë të ngadhënjejë, edhe në ato raste kur dikujt nuk i pëlqente kjo gjë. Edhe pse është shkruar se dr. Milan Shuflaj nuk ka shkruar shumë, e vërteta është krejt ndryshe. Punimet dhe studimet e tij janë të shpërndara nëpër gazeta dhe revista të kohës, por edhe ato të botuara si libra të veçantë, i janë të njohur vetëm një numri të vogël specialistësh dhe studiuesish, ndërsa masa e gjerë e lexuesve nuk kanë njohuri se ato ekzistojnë.

Biblioteka kombëtare hungareze e Budapestit, "Szechenyi,"ruan një korrespodencë të Milan Shuflajt me Ludevit Thalloczyn dhe Jozef Bajzën

Në bibliotekën kombëtare hungareze të Budapestit, "Szechenyi," është zbuluar një letërkëmbim i Milan Shuflajt me dr. Ludevit Thalloczyn dhe Jozef Bajzen, me një vëllim prej 219 letrash [ose 462 faqe] të pabotuara dhe të panjohura deri tani, që trajtojnë problematikën mesjetare shqiptare; botimet e ndryshme, si dhe vazhdimin e studimit dhe hulumtimit nëpër arkiva të ndryshme të Evropës.[4] Rinia studentore le ta hap internetin:

LETËRKËMBIMI I MILAN SHUFFLAY-t RRETH STUDIMEVE SHQIPTARE[5]

Fill pasi u vra mizorisht, Dr. Milan Shufflay (18 shkurt 1931) nga dora e policisë – po me urdhrin e prerë të autoriteteve shtetërore, në shtëpinë e shkencëtarit të mirënjohur u bë bastisja e rrufeshme (të thuash u përmbys çdo gjë). Me atë rast policia mori me vete një pjesë të mirë të materialeve arkivore shumë të vlefshme, sikur që i humbi fija edhe dorëshkrimit të vëllimit të tretë të veprës monumentale Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustratia, të cilën albanologu jetëshkurtër e kishte bërë gati për shtyp. Kusuri i arkivit të tij u ruajt nga motrat gjithnjë deri më 1953, kur iu dorëzua arkivit të Kroacisë.Vëllimi i arkivor kapte 16 sëndukë që pas shkatërrimit (më 1960) të ruhet në 16 kutia.[6]

Një pjesë relativisht e vogël të fondit e përbën letërkëmbimi i Shufflayt me bashkëpunëtorët e tij (Jireçeku dhe Taloci) ndonjë koleg (Radoniqi), drejtues institucionesh shkencore ((Xhanini), ministritë e arsimit të Shqipërisë dhe të Hungarisë e më së shumti me mikun e tij të mirëfilltë Lumo Skendo (Mit’hat Frashëri), librar dhe pronar i së përkohshmes Diturija. Letrat janë shkruar në gjuhë të ndryshme- latinisht, frëngjisht, italisht, gjermanisht, hungarisht dhe kroatisht.

Letërkëmbimi është me shumë interes për studimin e veprës dhe jetës së M. Shufflayt. Të dhënat e shumta hedhin dritë mbi punën shkencore këmbëngulëse në fushën e historisë shqiptare mesjetare, hulumtimin, vjeljen, dhe sistemin e një korpusi të madh burimesh relevante nga arkivat e vendit dhe të botës së jashtme, për të vazhduar she rrumbullakuar botimin e Acta Albaniae. Çështja rrudhej në pikën: nga cili burim do të siguroheshin mjetet e mëdha materiale për realizimin e këtij projekti shkencor kapital. Del se shteti i vogël shqiptar pikërisht kur kriza e madhe ekonomike e kishte katandisur mbarë botën, , sado që kishte takatin e vogël- tregohet i gatshëm ta ndajë një pjesë të mirë të buxhetit që t’i mbulojë të gjitha shpenzimet. Shuma e të hollave të destinuara për këtë qëllim ishte hiç më pak se 75.000 franga ari, të cilat do të derdheshin në njërën nga bankat e mëdha të Evropës – në emër të albanologut kroat. Ai mori ftesën zyrtare që të vizitonte Tiranën, por puna e pasaportës u zvarrit bukur gjatë nga ana e autoriteteve borgjeze jugosllave, ngase dalja e studiuesit (me famë) jashtë vendit, e quanin të “rrezikshme” për interesat e shtetit. Shufflayt iu desh të rropatej, të thyente pragjet zyrtare, të shkruante letra dhe – siç thoshte troç – “të zhvillonte luftë kundër kufizimit të të drejtave elementare të njeriut”. Viza për Shqipëri i doli vetëm pas përçapjeve të disahershme të Legates Shqiptare në Beograd.

Fashikulli i letërkëmbimit të Shufflayt është ndarë në dy grupe letrash (sipas adresuesve) – të dërguara dhe të marra. Gjatë përgatitjes së tyre për botim nuk iu përmbajtëm këtij klasifikimi, pse na u duk më drejtë të ndjekim metodën e renditjes kronologjike në mënyrë që tekstet letrare të kenë lidhshmërinë tematike. Jashtë botimit ka ngelë një letër e Kurt Vagnerit nga Berlini (e datës 27 korrik 1911), i cili njofton për dërgimin e kopjeve të regestave të Hofit, një e Jireçekut 913 tetor 1911) lidhur me shënimet e tij për fondet arkivore. Në tubën e materialeve dokumentare nukkanë zënë vend edhe tri letra të M. Shufflayt. E para (e vitit 1926) e shkruar në adresën e Vlatko Maçekut, kur profesori i papunë shtrëngohet të kërkojë krah për ta plotësuar vendin e zbrazët në katedrën e historisë së përgjithshme të Fakultetit Filozofik të Zagrebit. E dyta (17 dhjetor 1930), drejtuar ministrit të arsimit në Tiranë dhe treta (e shkruar më 15 janar 1931, sa ishte në Tiranë), po për këtë ministër. Shkrimi i dy letrave të fundit është fare i palexueshëm.   

Në punë të grafikës së teksteve, na duket e arsyeshme që titujt e fondeve arkivore dhe të botimeve të ndryshme t’i shënojmë me kursiv. Me këtë rast e quajmë të udhës të shfaqim miradijen tonë ndaj të ndjerit Bruno Kërstiq dhe arkivistit Josip Kollanoviq (të Arkivit të Kroacisë0, që patën mirësinë t’i përkthejnë në kroatishte  letrat e shkruara nëlatinisht, italisht dhe gjermanisht.

Prof. Dr. Jireçek

Wien, VIII Schönbengasse Nr. 1 Vjenë, 18 korrik 1911

Shumë i nderuar zoti koleg!

Mora letrën Tuaj të [datës] 10 të k. M., dhe po Ju dërgoj fill 37 fletë kopjimi in foli për Shqipërinë të viteve 1278-1345, të nxjerra nga librat raguziane D i v e r s a  C a v c e l l a r i a e (kontratat verbale), D i v e r s a  N o t a r i a e (kontratat me shkrim) dhe T e s t a m e n t a; këtyre u shtova edhe kopjimet nga libri më i vjetër notar i qytetit të Kotorrit 91326-1334). Kopjimet i bëra nga çdo libër arkivor, së bashku. Librat janë lidhur nganjëherë në kohën më të re, pa rend, prandaj kronologjia e tyre nuk është e sigurt. Të gjitha janë çikërrime. Do të shihni se shënimet e mia janë nxjerrë më së shumti si material për historinë e tregtisë dhe për “onomastikon-in” e popullsisë, të tërat kanë të bëjnë me shitjet, borxhet, çështjet e piratëve, nëpunësit dhe skllavët, eksportin e kripës dhe të drurit, importin e cohës etj., kështu që disa raste, kur flitet për pallatin e Marisë (e motra e mbretëreshës Jelenë), për “Momone Ulcinii, për familjen Thopia dhe Mataranga si dhe për qeveritarët grekë n[ Vlorë, janë përjashtime të mëdha.

Në L i b e r  m a l e f i c i o r u m (1322-13130 për Shqipërinë s’ka asgjë; nga L i b e r a 

d e b i t o r u m (1334-1339) mezi shënova titujt.

Pas kësaj pune do të duhej që kopjimet e mia nga L i b r i  R e f o r m a t i o n u m t’i krahasoj me M o n. R a g. Nga kontrata e Durrësit e 1335-tës kujtoj se kam kopjimin më të mirë se ç’shtë teksti në Mon. Rag. 5,384-387 (shih këtu fq. 33). Lypset po kështu të shoh nëse në C o d. D i p l. Të Smiçiklasit janë publikuar të gjitha dokumentet e shek. XIII, të cilat i përkasin Tivarit, sepse ato e kam kopjuar qysh m[ 1878-1879.

Pas 1 tetorit gjendem përsëri në Vjenë, kështu që do të përpiqem ta kryej atë ç’është për t’u bërë.

Shumë të fala

Juaji-Jireçek

[Projekti i vëllimeve vijuese të Acta Albaniae]

Artikulli im lidhur me vazhdimin e AA [A c t a  A l b a n i a e], i cili do të botohet në a r k i v[7] i shtoj “prvo domo” sa vijon:

I. Vëllimet e mëtejme do të ishin vazhdim i drejtpërdrejtë i dy vëllimeve AA që dolën deri tash. Kjo punë mund të kryhet më lehtë,ngase që të dy vëllimet janë përgatitur nis e sos  objektivisht, në bazë shkencore të mirëfilltë. Prandaj për vëllimet vijuese do të vlenin maksimat e shtruara në parathënien e vëllimit I. Do të botohen regestrat e shumta të dokumenteve tashmë të publikuara, ndërsa në in extenso do të publikohen të gjitha acta et diplomata, të pabotuara ose të botuara pjesërisht, të cilat u përkasin viseve në katërkëndëshin Tivar-Vlorë-Ohër-Prizren. Nuk prish aspak punë që ky territor është diçka më i madh nga nocioni gjeografik faktik i Shqipërisë mesjetare. Kujtoj, se ky nocion është fiksuar përsëri në punimin Serbët dhe Shqiptarët.

Me qenë se këto vëllime janë vazhdim direkt  i atyre të botuara, duhet përmbajtur formatit 4 në dy shtylla. Botimi që kapte 400 copë për vëllim, mund të rritet në 600. Redaktura, sipas gjykimit tim mjaft kompetente, lypset të mbetet latine jo vetëm për hir të komunitet po edhe për këto arsye shumë reale:

a)      Vepra është monumentale, i përket Adriatikut dhe krejt Mesdheut. Ajo është dhe do të jetë me interes shumë të madh për shkencëtarët evropianë.

b)      Gjuha e akteve dhe diplomave të ardhshme që do të botohen është plotësisht latinishtja, diçka italishtja, pak serbishtja dhe vetëm tre katër copë janë greqishte. Dhe duke qenë se nga dokumentet publikuara duhet dhënë regestet e hollësishme, është më e saktë, më objektive dhe më së miri që ato të jepen në gjuhën burimore dhe kurrsesi në përkthim (sepse nuk i përkthejmë as  shumë akte të tjera të botuara). Edhe për regestet e teksteve italiane lypset lënë citatet origjinale, duke i lidhur me fjalë të shkurtra latinishte te përmbajtja më pak e rëndësishme.

c)      Gjuha latine është e rëndësishme sidomos për regestet e kartave serbe. Pjesët e rëndësishme jepen sipas origjinalit serb tekstualisht. Përkthimi latinisht i këtyre pjesëve do t’i bëjë të gjitha kartat shumë të përdorshme për shkencëtarin e huaj, i cili merret me marrëdhëniet historike të Italisë me Ballkanin, me historinë e qytezave adriatike ose me atë të tërë Medheut mesjetar.

II. Vëllimet për periudhën 343-1406 është shtjerrë dhe është rreshtuar në dy vëllimet e botuara. Për vëllimet vijuese nuk është vjelë dhe s’është përgatitur për shtyp gjithë materiali i publikuar. Pokështu lypset shkruar dhe bërë gati për shtyp regestet nga veprat e rreshtuara nga dy vëllimet e botuara, por edhe nga disa vepra të tjera. Unë i kam të shtjelluara regestet për Arkivin e Venecisë, të cilët janë të mjaftueshme, kështu që s’është e nevojshme të kopjohen in extenso dokumentet që janë plotësisht të evidentuara. Për arkivin e Vatikanit kam përgatitur në shtojcën e vëllimit II të AA regestet që u përkasin viteve 1344-1406 dhe që duhet të botohen plotësisht (si shtojcë e vëllimit III vijues). Kjo është njëherazi skema se si lypset bërë kërkimet në Vatikan për shek. 15-16, sipas Farlatit, Tajnerit, Eubelit dhe të tjerëve. Si bazë të kërkimeve të burimeve në Arkiivin e Dubrovnikut do të jenë shënimet e Jireçekut, të cilat gjenden në Sofje. Jorga, Gelcih dhe të tjerët mund të hyjnë në punë si mjet ndihmës. Kopjimet nga arkivat e Barcelonës, Milanos, Mantovës dhe Palermos janë në pronësinë time. Atje nuk duhet bërë kërkime.

III. Vepra duhet të shtrihet deri në vitin 1571 dhe jo deri më 1479, siç mendoja më parë. Kjo është arsyetuar në artikullin e A r k i v i t. Pra, lypset marrë nëpër dorë gjithë materiali në arkivat e Venecisë, Vatikanit dhe Dubrovnikut që nga viti 1407 deri më 1571. Duhet shikuar saktësisht dhe me paranjohuri të plotë librat venedikase të të gjitha këshillave ( M i s t i  S e n a t o, M i s t i  m a r, S e n a t  o  T e r r a, S e c r e t a  C o n s i g l i o d e i  X), në Vatikan regestet  përkatëse të papatit, në Dubrovnik D i v e r s a  C e  n c e l l a r i e, L i b r i  R e f o r m a c i o n u m, L e t i e r e  d i  l e v a n t e.

IV. Në secilin nga këto tri arkiva lypset bërë kërkime të zellshme nga 6 muaj. Kjo kohë është e nevojshme për njeriun që di saktësisht çka kërkon. Në Veneci dhe Vatikan hulumtuesin përkatës duhet ta ndihmojë një kopjues, më së miri ndonjë paleograf i ri i atjeshëm.

V. Dokumentet venedikase janë mjaft voluminoze, kurse ato të Vatkanit shumë më voluminoze. Në Veneci duhet kopjuar edhe tërë Kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 që ka 124 folie dhe është publikuar vetëm pjesërisht nga LUBIQI (s t a r i n e 14). Ky Kadastër lypset botuar me adëtn e tij në tërësi në vëllimin III. Mund të llogaritet që në arkivin e Venecisë të kopjohen 1000 dokumente, kurse në atë të Vatikanit 400. Kopjet nga Dubrovniku do të jenë në sasi të vogël, por duhet bërë 700 shënime nga studiuesi plotësisht i përgatitur.

VI. Në qoftë se për kopjimin e një dokumenti në Veneci  dhe në Vatikan llogaritet honorari prej 3 dinarësh ari, atëherë kopjimi në Veneci dhe Vatikan do të kushtojë më së paku 4000 dinarë ari ose rreth 40.000 dinarë. Në Dubrovnik kopjimin do ta bëjë vetë hulumtuesi.

VII. Është e qartë se në Vatikan dhe Veneci  hulumtuesit i nevojiten mjete materiale të dyfishta, për vete dhe për honorarin e kopjuesit. Puna është në dorën e hulumtuesit, nëse ai është në gjendje të bëjë në të gjitha këto arkiva kërkime për një herë apo në etapa. Në Veneci do të shkoja vetë. Në Vatikan është më së miri të shkojë profesor Vinko Novak. Më pastaj në Dubrovnik do të shkonte njëri nga këta dy, më së miri sëbashku, ose ndonjë i tretë. Në qoftë se ekspertëve në komisionet e ndryshme ndërkombëtare mund t’iu jepet mëditja nga 100 franga ari, kujtoj se mëditja prej 50 dinarësh ari ose 500 dinarësh nuk janë tepër edhe kur të kihet parasysh se hulumtuesi nga ajo mëditje do të mbulojë edhe honorarin kopjimit. Prandaj shpenzimet rreth kërkimeve në arkivin e Venecisë dhe të Vatikanit, në secilin nga 180 ditë, do të kapshin 18.000 dinarë ari ose 180.000 dinarë, kurse së bashku me shpenzimet e rrugës dhe shpenzimet e tjera rrumbullak 200.000 dinarë. Për Dubrovnik shpenzimet do të kapshin 90.000 dinarë, duke llogaritur këtu edhe shumën e shpenzuar për sigurimin shënimeve të Jireçekut. Sigurimi i materialit të ri për AA do të kushtonte gjithsej  më se shumti 300.000 dinarë.

VIII. Kjo shumë do të shtjerrej në vitin 1926 dhe 1927. Qysh brenda këtij viti do të kryhej gjithë puna ose gjysma e saj në Vatikan dhe Veneci, kurse vitin tjetër në Dubrovnik dhe vendet tjera.

IX. Vepra do të kapte gjithsej 6 vëllime, pra katër (4) vëllime të reja. Të katër vëllimet mund të kenë gjithsej 150 tabakë shtypi. Shtypja mund të fillojë në vitin 1928, kështu që çdo vit do të dilte nga një vëllim i ri. Po qe se shpenzimet e botimit dhe të redaktimit llogariten nga 30 dinarë për tabak, atëherë këto 4 vëllime do të kushtonin 450.000 dinarë. Pra,  shpenzimet për AA do të kapnin shumën gjithsej 750.000 dinarë.

X.Për nxjerrjen e kësaj vepre, e cila do të botohej brenda 6 viteve (1926-1931) është e nevojshme që për çdo vit të derdhet shuma prej 125.000 dinarë, me ç’rast do të llogaritet vlera e tashme e dinarit. Çmimi i shitjes së një vëllimi (tirazhi 600) do të caktohej 400 dinarë, kështu që gjithë botimi do të prezantonte shumën prej 960.000 dinarësh.

Zagreb, 18 janar 1926

Tiranë, 30. VI. 1928[8]

Zotni Profesor,

Meqë dëshiroj të shkruaj një artikull mbi burimet bibliografike të historisë  së Shqipërisë, do të doja para së gjithash të di a parashihni vazhdimin e A c t a  e  D i p l o m a t a dhe, në rast pohimi, sa vëllime do të ketë ky botim?

Ju lutem gjithashtu të më thoni nga cilat koleksione publike vijnë materialet e botuara të cilat i keni mbledhur ju dhe bashkëpunëtorët tuaj dhe në cilat arkiva ka gjasa të zbulohen në të ardhmen. Gjithsesi do të isha shumë i lumtur të botoj përgjigjen tuaj në artikullin tim me të gjitha vërejtjet të cilat i gjykoni të nevojshme të m’i bëni lidhur me këtë çështje. Po që se përgjigjja juaj do të merrte eventualisht formën e një artikulli, do t’ju isha shumë mirënjohës për këtë punë.

Pranoni, ju lutëm zotni Profesor, nderimet e mia shumë të sinqerta.

Mitat Frashëri

(Lumo Skendo)

Tiranë, 3.XII.1928

I dashur Profesor,

Ju duhet ta keni marrë nr. 12 të vëll. III të revistës D i t u r i j a, në të cilin në artikullin me titull B u r i m e t  e  h i s t o r i s ë  s ë  S h q i p ë r i s ë, faqe 361-374, botova, në fund,  letrën tuaj.

Duke qenë se ministri arsimit është një mik imi i vjetër, po përpiqem ta interesoj për vazhdimin e A c t a  D i p l o m a t a. Së shpejti do të vijë koha e diskutimit të buxhetit dhe mendoj mbase do të jenë mundshme të regjistrohen dhe të pranohen nga parlamenti 75 000 frangat të cilat ju mendoni se mjaftojnë për ta përfunduar veprën.

Mirëpo a është e mjaftueshme kjo shumë për të gjitha shpenzimet? Dhe, rast se vonohet për të, a do të mund të pranoni ju vetë të kujdeseni për redaktimin e veprës? A jeni i lirë?

Do të isha shumë i lumtur po të kisha përgjigjen tuaj në më që të di se ç’duhet t[ bëj me ministrin e arsimit.

Duke pritur përgjigjen, i dashur Profesor, ju lutëm të besoni në ndjenjat e mia shumë besnike.

Limo Skendo

Tiranë, 18. VI. 1929

I dashur Profesor,

Po i përgjigjem pak me vonesë letrës suaj të datës 9 të muajit të shkuar, mirëpo doja t’ju dërgoja lajme të mira.

Qeveria shqiptare ka vendosur t’ju ngarkojë të vazhdoni A c t a  D i p l o m a t a, ashtu si i parashihnit në artikullin e botuar në D i t u r i j a. Shuma prej 75 000 frangash ari (ose zviceranë), e ndarë në pesë anuitete, do t’i kushtohet këtij botimi. Ministrat e arsimit dhe të punëve të jashtme më kanë lutur t’ju kumtoj ato që thashë më lart.

Duke ju lutur të më përgjigjeni hollësisht për mënyrën se si mendoni se duhet të fillojë kjo punë, ju këshilloj t’ia dërgoni drejtpërdrejt një letër ministrit të arsimit, në mënyrë që këto t’ju kumtohen dhe vërtetohen më zyrtarisht.

Është e panevojshme t’ju them sa do të isha i lumtur unë vetë në qoftë se projekti juaj nis të zbatohet.

Duke pritur t’ju lexoj së shpejti, ju lutëm, i dashuri Profesor, të besoni në ndjenjat e mia të mira.

Lumo Skendo

P.S. Ati Fulvio Kordinjano është italian i urdhrit jezuit dhe ai jeton në Shqipëri që gati dyzet vjetë.

Zti

Lumo Skendo                                                                     Zagreb, 27. qershor 1929

Titanë                                                                                 Gunduliqeva ul. 25

Shumë i nderuar mik

Fort më ngazëlleu letra juaj e [datës] 18 të këtij muaji me të cilën më lajmëroni se qeveria shqiptare siguroi për vazhdimin e AA 75.000 frangë ari dhe ma besoi mua këtë punë shkencore. Mirënjohjen time do ta shpreh me shkrim më adresën e zotit ministër shqiptar të arsimit.

Në pyetjen tuaj se si do t’i shtrohen punës rreth vazhdimit të veprës, këtu më poshtë po ju jap përgjigjen, të cilën, nëse dëshironi, mund ta botoni në gazetën tuaj D i t u r i j a.

1.Nga viti 1928 e deri më sot unë s’kam përdatur dhe nuk kam punuar asgjë rreth vazhdimit të AA, qoftë për shkak të vdekjes së dy shokëve të mi dijetarë (Talocit dhe Jireçekut), apo për shkak të ndërrimeve të mëdha pas luftës. E vetmja gjë që është bërë në këtë pikëpamje janë kopjimet nga arkivi i  Barcelonës, Palermos dhe Milanos për gjysmën e dytë të shek. 15. Meqë në vjetin 1926 nja 20 dokumente nga Barcelona ia dhashë hua profesorit të Beogradit (krh. D i t u r i j a 3,373) atëherë tërësia  e këtij materiali u  vu në dyshim.

2.Duhet bërë kërkime të drejtpërdrejta në arkivat e Venecisë, Vatikanit dhe Dubrovnikut; në Veneci dhe Dubrovnik për periudhën 1344-1571. Në vëllimin 2 të AA nuk është shfrytëzuar, pra, arkivi i Vatikanit. Në shtojcën e këtij vëllimi (f. 253-260) janë bërë tubë vetëm regestat (për vitet 1344-1406), të cilat tash lypset kopjuar dhe botuar në tërësi si shtojcë e vëllimit 3. Këto dokumente do t’i gjejë lehtë cilido arkivist i Romës. Me këtë rrugë ju mund t’i siguroni kopjet.

3.Që gjithë materiali për 4 vëllimet pasues të AA të vilet nga arkivi i Venecisë, Vatikanit dhe Dubrovnikut, nevojiten më së paku nga 6 muaj për secilin arkiv. Në Veneci dhe Dubrovnik do ta marr vetë punën në dorë, ndërsa në Vatikan krejt punën mund ta kryejnë  të tjerët sipas udhëzimeve të mia. Në Venecia lypse kopjuar “in extenso” mbi 1000 dokumente (nga Senato Misti, Misti Mar, Misti Terra, Secreta Consilii, Libri Comm, Consiglio de X), në Vatikan rreth 400, në Dubrovnik 700, më së shumti “in axtracto”. Në Veneci është e nevojshme ta paguaj një kopjues ngase 6 muja qëndrimi atje është i pamjaftueshëm (unë këtu mendoj për 6 muaj që do të ndahen në disa vite). Duke pasur parasysh vëllimin e madh të materialit raguzian, do të ishte më së miri që redaktori t’i bëjë vetë të gjitha kërkimet dhe të kopjojë fill ç’nevoitet, sepse në rastin e kundërt do të kopjohet shumë material i tepërt.

4.Sipas llogaritjeve të mia sigurimi i tërë materialit do të kushtonte 30.000 franga ari. Mbetja (35.000 fr. Ari0 do të përdorej për redigjimin dhe shtypjen e katër vëllimeve. Këto katër vëllime do të kapin rreth 160 tabakë shtypi. Tirazhi i dy vëllimeve që nxori Holshauzeni kapte 400 copë. Sipas përvojës sime ky tirazh është shumë i vogël, prandaj për katër vëllimet e ardhshme  do të rritej në 600 copë. Në qoftë se e marrim që çmimi për çdo vëllim do të jetë 35 fragë ari, atëherë katër vëllimet e reja do të paraqisnin një vlerë prek 84.000 frangë ari.

5.Materiali arkival është i tillë që nuk nevojitet të disponohet i tërë materiali për fillimin me publikimin. Vëllimet mund zë punohen një nga një. Unë ia blj mendjen që vëllimin 3 ta filloj me vitin 1451 (me punimin argano-napolitan të Krujës) dhe eventualisht ta mbyll me vitin 1475 (verifikimi i privilegjeve Krujës nga Alfonsi V). Vëllimi 4 kapet nga viti 1479, ndërsa për periudhën tjetër kohore do të mjaftonin 2 vëllime ngase për shek. 16 nuk do  të ketë aq material vëllimor.

Për vëllimin 3 si vit më i sigurt përfundimi është viti 1451, sepse në këtë vëllim do të botohej në tërësi dhe me datën e atij Kadastri i njohur më shumë voluminoz i Shkodrës i vitit 1416.

Librin e pronave deri tash e ka botuar vetëm pjesërisht Lubiqi (S t a r i n e  14), krh. AA 2, nr. 730, fq. 222. Siç e përmend Jireçeku (Das c h r i s t i c h e  E l e m e n t  S i t z u n g -b e r i c h t e Wiener Akademie 139 (1897) fq. 20 nr. 2; krh. Šufflay, G l a s n i k  s r p s- k o g  g e o g r a f s k o g  d r u š t v a 1927), Mikloshiqi e kishte në dorë kopjimin e plotë të këtij kadastri të bërë gati për shtyp, mirëpo kjo kopje (sikur edhe ajo e Makushevit) u zhduk, kështu që redaksia e AA duhet ta kopjojë përsëri në Veneci.

6.Mbi sa u tha më sipër, puna ime paraprake do të shtrihet përkatësisht deri në vitin 1457. Para së gjitha duhet kryer regestat e të gjitha dokumenteve shqiptare të publikuara ose të cituara të periudhës 1407-1457 dhe sipas origjinës arkivore të këtyre dokumenteve. Me këto regeste pengohet kopjimi i tepruar ndër arkiva.

Për arkivin e Venecisë vijnë në konsiderim në radhë të parë botimet e Lubiqit, Jorgos, dhe Makushevit, kurse për Vatikan Farlati, Taneri, Eubeli, Pastori, për Dubrovnik Gelcihu, Jorga. Unë kam indikacione plotësisht të sigurta se Lubiqi, Mkushevi dhe Jorga - pra që të gjithë – nuk kanë shtjerrë aspak nga Venecia materialin shqiptar të viteve 1407-1457. Për Vatikan janë fare të mjaftueshme të dhënat e Farlatit, Tainerit dhe sidomos të Eubelit. Për Dubrovnik udhëtreguesin më të mirë e japin shënimet e Jireçekut, tashti gjenden në Sfje (Bullgari) she të cilat lypset t’i shikoj personalisht ose të porosis kopjimin e tyre të plotë.

7.Për ushtrimin e punës sime entuziaste do të ishte më i rëndësishëm fakti se mund të lëviz lirisht, t’i vizitoj arkivat që vijnë në konsiderim dhe t’i përtërij lidhjet e dikurshme shkencore. Pasaportën e kërkova që në muajin qershor 1928, kur u ftova të bëhem profesor i historisë së Evropës Juglindore në Universitetin e Budapestit, por qeveria e Beogradit nuk ma dha pasaportën jo vetëm për Hungari po as për krejt botën e jashtme. Kjo ndalesë nuk u hoq as sot e gjithë ditën. Në mbështeje të nderimit dhe të punës së besuar nga ana e  qeverisë shqiptare kam ndërmend që sapo ta marr aktin zyrtar të Shqipërisë të bëj përçapjet e reja për të siguruar pasaportën.

Derisa të mos rregullohet çështja e pasaportës, nuk mund të them asgjë lidhur me botimin e vëllimeve [të AA]. Deri atëherë përgatitem  kryesisht për arkivin e Venecisë, të clin lypset shfrytëzuar më së pari për shumë arsye. Nga ana teorike mund të shkoj fill në Dubrovnik, por hë për hë praktikisht kjo është e pamundur.

Pro domo: Për të shkuar në Dubrovnik, së pari duhet të marr kontakt me Sofjen (keh. Pikën 6 të mësipërme), gjë që momentalisht s’ësht e preferueshme. Veç kësaj, me këtë udhëtim do të zgjoja dyshimin e policisë se kërkoj rastin ta braktisë [shtetin] SKS pa pasaportë. E treta: për këtë s’kam të holla dhe do të duhej që përpara ta marr ndonjë paradhënie.

Sipas parallogarisë sme, për kërkimet arkivore kam paraparë, pos shpenzimeve të rrugësprej 50 franga ari. Unë kam paraparë këtë shumë të vogël shpenzimesh nga se lypset paguar edhe honorarin për kopjuesit: për shtjellimin e regestave të dokumenteve të botuara si dhe për teguesin lëndor dhe atë të emrave në mbarim të vëllimeve, do të llogaris 2000 frangë ari për një vëllim. Gjysmën e kësaj shume duhet ta marr për çdo botim si paradhënie, kurse gjysmën tetër pas botmit të vëllimit përkatës. Se sa janë këto parallogari të mia të sakta do të shihet qartë pasi të dalë vëllimi 3. Në qoftëse tevona do të nisemi në rrugën e kërkimeve, atëherë për këtë vëllim do të kërkojparadhënie të mjaftueshme sipas çelësit: numëri i ditëve të qëndrimit në udhëtime kërkimore i kushtëzuar me 50 franga ari, plus shpenzimet e udhëtimeve me klasën e parë.

Përshëndetjet më të mira i juaji besnik

[Millan Shuflaj]

Shkëlqësisë së tij

Zotit Ministër i arsimit

Të Shqipërisë

Zotni Ministër                                                         Zagreb ( Kroaci ), 29 qershor 1929

Pasi mësova, nga një letër e mikut tim, Lumo Skëndo (Midhat Frashëri), me kënaqësinë më të madhe se qeveria shqiptare paska vendosur të më ngarkojë ta vazhdoj veprën ACTA ET DIPLOMATA ALBANIAE dhe se shuma prej 75 000 franga ari është caktuar për këtë botim, marr lirinë t’i shpreh Shkëlqësisë suaj edhe qeverisë shqiptare mirënjohjen tme më të thellë.

Në përgjigjen time të datës 27 të këtij muaji, pasi ia shpjegova z. Lumo Skendo hollësisht mënyrën se si mendoj ta filloj punën time, përmenda një pengesëserioze e cila tashmë pengon t’i kushtohem plotësisht dhe eme zell detyrës sime. Për ta mënjanuar këtë pengesë kam nevojë, duke mbajtur parasysh detyrën time, për një vërtetim plotësisht zyrtar.

Për këtë shkak kam besim se ju do të pajtoheni të më dërgohet, sa më parë që është e mundshme, një shkresë e pajisur me të gjitha shenjat zyrtare.

Ju lutëm të pranoni, zoti Ministër, nderimet e mia më të thella.

[Millan Shuflaj]

Tiranë, 12.VIII. 1929

I dashur profesor,

Mora letrën tuaj të gjatë dhe dy letrat tjera vijuese. Edhe ministri e ka marrë letrën që ia keni dërguar. Unë e konsideroj këtë çështje si plotësisht të përfunduar dhe në rrugë të mirë, mirëpo, siç ndodh gjithnjë me administratën, duhet pritur edhe disa ditë për të pasur një vërtetim zyrtar.

I juaji besnik

Lumo Skendo

Ministrija e Arsimit                                                              Tiranë, 20 gusht 1929

Kabineti i ministrit

Zotni Profesor,

Këto ditë mora letrën tuaj të 29 qershorit. Kjo vonesë është shkak i mungesës sime nga Tirana, ngase sa po u ktheva nga pushimi. Ju lutem pra të më falni këtë vonesë të pavullnetshme.

Qeveria mbretërore shqiptare është e nderuar dhe çmon se është detyrë e saj t’ju ndihmojë në veprën që keni ndërmarrë mbi Shqipërinë. Për këtë arsye do të kujdeset të gjejë momentin e volitshëm për të bërë përçapjet e duhura tek qeveria mbretërore e Beogradit në mënyrë që ajo t’ju japë pasaportën për të ardhur në Shqipëri.

Megjithatë, mendoj se është më mirë që ju të vazhdoni të bëni atë që duhet për ta marrë këtë pasaportë.

Do të jemi shumë të lumtur t’ju shohim midis nesh  dhe pastaj të vazhdoni kërkimet e dokumenteve të duhura për veprën tuaj.

Ju lutëm të pranoni, zoti Profesor, sigurimin e konsideratës sime shumë të lartë dhe të sinqertë.

Ministri i arsimit

A.     [bdurrahman] Dibra

Zotit

Prof. Gjorgje Jeleniq

Arkivist shtetëror- Beograd

Shumë i nderuari mi!

Zagreb, 2 nëntor 1929

Miku im z. [oti] Canak[9] më solli nga Beogradi lajme shumë të mira lidhur me pasaportën time. Unë kërkova [të udhëtoj] në (Shqipëri, Itali) për kërkime të materialeve arkivore që ta vazhdoj veprën time A c t a  A l b a n i a e. Mirëpo, Canak më bëri me dije edhe këtë: Ju nga motivi personal keni marrë mbi vete një lloj garance për sjelljen time korrekte në botën e jashtme. Kjo rrethanë më gëzon dyfish: së pari, se kësodore ndoshta njëmend do ta marr pasaportën, dhe së dyti, më së shumti, për shkak të gjykimit Tuaj të drejtë për kualitetet e mia morale. Bindjen Tuaj se unë nuk jam në gjendje të bëj asgjë që mund të cilësohet si “unfair” dhe aq më pak si felonoria,[10] do ta forcoj pa asnjë kusht. Me garancën Tuaj spotante që tash keni dhënë prova të larta për aftësinë Tuaj të madhe në vlerësimin e jetës shpirtërore të njeriut, për çfarë Ju pëgëzoj sinqerisht.

Sa i përket anës së dytë, që ka të bëjë me çështjen arkivore, nuk mund të marr kurrfarë vendimi për derisa të mos jem në korrent me ligjën përkatëse. Mirëpo, edhe po qe se kjo ligjë do të jetë materialisht e favorshme, ngelin përsëri dy “vegza”, siç thonë “kajkavasit”, dy pengesa sipa shtokavshtinës. Që të mos flas për “vegzën” parimore që më është kurdisur si zagorian dhe kajkavas (të cilën mbase do ta eliminoj me kohë me gjykimin e shëndoshë), po përmendi këtë: unë jam kushëri i afërt i arkivistit të tashëm ( e ëma është nga ana e babait Shuflaj, dhe është motra e nënës së babait të ndjerë Tomashiq). S’mund të bëj asgjë që mund të hidhte në mua edhe fijën më të hollë të dyshimit se kam dorë në pensionimin e tyre.

Të fala të përzemërta

Juaji i sinqertë

[Milan Shuflaj]

Tiranë, 17.XI.1929

I dashur Profesor,

Pas letrë suaj të 30 korrikut nuk kam pasur kurrfarë lajmi nga ju, dhe nuk e di në keni marrë apo jo letrën që ju ka dërguar ministri lidhur me botimin e veprës A c t a, letër që është drejtuar [...][11]

Do të isha shumë i lumtur në qoftë se marr lajme nga ju dhe më bëni me dije për planin e botimit të vepërs.

I juaji besnik

Lumo Skendo

Zotit

Lumo Skendo                                                                                 Zagreb, 1 janar 1930

Tiranë

I dashur mik,

Ju bëj me dije se arrij në Raguzë më 8 (tetë, të enjtën) janar, pasi të ketë kaluar kremtja e kërshëndellave ortodokse dhe kur do të mnd t’i vizitoj arkivat. Nga Raguza nisem për në Durrës me Navigacionin Adriatik më 11 (njëmbëdhjetë, e dielë) janar, ku arrij më 12 (dymbëdhjetë, të hënën) jana në orën 6.

Meqë nuk kam vizë shqiptare, do të dduhet që autoritetet  e limanit të Durrësit të njoftohen për arritjen time ose, punë që është e p a r a p ë l q y e s h m e, kur të arrij të kem në dorë një dokument zyrtar hyrjeje (i cili e zëvendëson vizën shqiptare). Një dokument i këtillë do të mund të dërgohej menjëherë në adresën Dr. Milan Šufflay, DUBROVNIK (RAGUSA), Hoteli i Qytetit.:

Lamtumirë i juaji besnik                                          [Milan Shufkaj]

Prof. Amedeo Xhanani                                           Zagreb, 11 janar 1930

INSTITUTI I Evropës Lindore

      Romë[12]

Shumë i ndrituri zotëri!

Ka kohë që ia bëja mendjen ta njoftoj zotërinë Tënde me gjendjen, përparimin dhe pengesat rreth veprës me titull a c t a  e t  D i p l o m a t a  r e s  A l b a n i a e 

m e d i a e v a t i s  i l u s t r a t i a.

Dy vëllime të kësaj vepre dolën në dritë (Vjenë 1913-1918), kurse njëri dhe tjetri bashkëpunëtor, Taloci dhe Jireçeku, e mbyllën jetën (1916-1918) ashtu siç është e shkruar për çdo trup njeriu. Sikur punën e vazhdimit të kësa vepre ta shtroj më gjerësisht, kjo letër so të dalë e gjatë. Së këndejmi zotëria Jote le të njihet me idenë time të paraqitur  në A r h i v  z a  a r b a n s k u  s t a r i n u  3 (Bgd. 1926) 209-213 dhe në D i t u r i j a 3 (Tiranë 1928) 372-374, ku shihet se kjo vepër do të shtrihet deri në vitin1571 dhe do të kap katër vëllime të reja.

Pas rropatjeve të shumta, të mundimshme dhe të pasuksesshme, tevona në muajin korrik 1929 miku im Lumo Skendo (=Mit’hat Frashëri), ish ministër i arsimit) librar në Tiranë dhe botues i revistë shqiptare D i t u r i a  më njoftoi se qeveria shqiptare mori vendimin për botimin mëtejshëm të veprës dhe siguroi mjetet e nevojshme. Kjo m’u konfirmua edhee me letrën e 20 gushtit 1929, të cilën ma dërgoi ministri i arimit të Shqipërisë,  Z [D]ibra, duke më ftuar në të njëjtën kohë në Tiranë dhe zotuar për ndihmën e qeverisë për të siguruar pasaportën.

Me të marrë letrën, më 23 shtator 1929 iu drejtova me shkrim qeverisë në Beograd duke e lutur të ma japë pasaportën për Mbretërinë e Shqipërisë dhe Mbretërinëe Italisë me qëllim që në Mbretërinë e parë ta vizitoj si mysafir, ndrsa në të dytën si hulumtues ndër arkiva. E lyp nevoja të rmend këtu se qeveria e Beogradit e refuzoi fill lutjen time të parë të muajit qershor 1928, me të cilën kërkoja pasaportën për Hngari, ku në Universitetit e Budapestit u emërova profesor i historisë së Evropës Juglindore.

Në lutjen time të dytë, më të re, s’kam përgjigje zyrtare sot e gjithë ditën. Megjithatë, mbaj shpresën në të mirën dhe lus zotërinë Tënde që këtë ndërmarrje time shkencore të ketë për zemër dhe të më ndihmojë sa të jetë e mundur- në luftën time kundër kufizimit të të drejtave të njeriut. Kjo letër, ndërkaq, le të mbetet për të ardhmen edhe si një dëshmi se çafë duron njeriu nga metodat ballkanike.

I zotërisë Sate tepër të ndritur

shumë i respektueshmi

[Milan Shuflaj]

Tiranë, 21.VI.1930

I dashur Profesor,

Në qoftëse lajmi që t’ju jap realizohet, do të jem tejet i lumtur.

E pata lutur z. Anastasijeviq, ministër i Jugosllavisë në Tiranë, të intervenojëqë të merrnin pasaportën. Dje erdhi të më njoftonte se ky autorizim ju është dhënë dhe se duhet t’i drejtoheni zyrës që të merrnin dokumentin e duhur.

Më shkruani sapo të ju vërtetojnë këtë lajm dhe më thoni kur mendoni të jeni në Tiranë.[13]

I juaji besnik

Lumo Skendo

P.S. Z. Anastasijeviq më ka autorizuar t’ju njoftoj  se ai ma ka dhënë këtëlajm të mirë.

Zagreb, 27 qershor 1930

(dërguar më 30 qershor)

Z. Mumo Skendo

Tiranë

I dashur mik,

Lajmi i mirë, që premtonte letra juaj, më befasoi këndshëm. Momenti të cilin e zgjodhi z. Anastasujeviq për t’ju kumtuar këtë lajm (pas procesit kroat) m’i heq dyshimet dhe, edhe njëherë, do të bëj hapat e duhur për të marrë pasaportën.

Sapo të ma japin, do t’ju njoftoj duke e caktuar kohën e udhëtimit tim të ardhshëm. Mirëpo, ashtu si ju pata shkruar më parë, duhet të cek se, për këtë qëllim,  do të kem nevojë për një paradhënie të madhe të hollash.

Duke ju lutur t’ia shprehni falënderimet e mia z. Anastasiseviq, jam i juaji shumë besnik.

[Milan Shuflaj]

Zagreb, 25 korrik 1930

Gunduliqeva ul. 25

Mik i dashur,

Pasaportën ende nuk e kam marrë, mirëpo besimi i mbështetur mbetet.

Pasi bëra kërkesë tek autoritetet e Zagrebit (të cilat, në fillim, nuk dinin asgjë për këtë punë), për ta marrë pasaportën kam bërë një kërkesë të re (më 14 korrik) duke përmendur autorizimin ql ju ka dhënë juve z. Anastasijeviq.

Dje më ftuan në polici, ku mora lajmin (!) se Mnistria e Punëve të Brendshme më 27 tetor 1929 (!) “ka dhënë për Dr. Šufflaj-in lejën e pasaportës për gjashtë muaj”, mirpo se tash ky afat ka kaluar. Megjithatë, sipas deklaratës së nëpunësit, do të ma japin pasaportën, mirëpo, meqë nuk shihet nga dokumentet për të cilat shtete ka të bëjë leja e përmendur, duhet të merret vendimi i ministrisë lidhur me këtë zbrazëti, punë kjo të cilën do ta bëjnë me telegram.

I juaji besnik

[Milan Shuflaj] 

Tagreb, 4 gusht 1930

Z. Lumo Skendo

Tiranë

Deri tani asgjëe re! A e keni marrë letrën time rekomande të 25 korrikut, me të cilën ju njoftoj se leja për pasaportë është dhënë që më 29.X.1929 (!) për gjashtë muaj, mirëpo, sipas pohimeve të policisë, meqë afati ka kaluar, tash duhet të merret vendimi i ministrisë lidhue me çështjen se me cilat vende ka të bëjë leja e përmendur?

[Milan Shuflaj]

Tiranë, 12.VII.1930

I dashur zotëri,

Mora letrën tuaj të datës 25 korrik dhe kartolinën e datës 4 të këtij muaji nga të cilat e shoh se ende  po hasni në vështirësi.

Prandaj do t’i flas përsëri zotit ministër Anastasijeviq dhe ta lus të bëjë një përpjekje të fundit. Për mjetet me të cilat do të udhëtoni kam biseduar me ministrin e arsimit dhe jemi pajtuar.

Shpresoj se së shpejti do të marr lajme të mira nga ju dhe ngel.

I juaji besnik

Lumo Skendo

Zagreb, 23 gusht 1930

Gunduliqeva 25

Z. Lumo Skendo

Tiranë

I nderuari mik,

Mora letrën tuaaj të datës 4 të këtij muaji. Një interesim i ri nga ana juaj te ministri Anastasijeviq do të ketë, padyshim, ndikim të volitshëm dhe po dëgjoj me gëzim se çshtja e mjeteve të udhëtimit tim tashmë është e rregulluar.

Në gazetat kroate po lexoj se ju shkoni me cilësinë e delegatit në Konferencën e Athinës. Duhet ta di kohën e saktë të kthimit tuaj në Tiranë, meqë nuk mendoj të vij atje gjatë mungesës suaj.

I juaji shumë besnik

[Milan Shuflaj]

Zotit

Ministër të Arsimit

Tiranë

Zagreb, 30 shtator 1930

Gunduliqeva ul. 25

Shkëlqësi,

Pasi përfundova të gjitha përgatitjet për arkivat dhe pasi i hartova të gjithë regjistrat e dokumenteve latine, italiane, katalane, greke dhe sllave, të cilat janë botuar dhe kanë të bëjnë me periudhën 1407-1451 të historisë shqiptare, meqë nuk mora deri tash kurrfarë vendimi lidhur me pasaportën time, mendoj se është e domosdoshme, për të arritur qëllimin tim shkencor, të bëj disa ndryshie në planin tim të punës.

Në vend se të vizitoj së pari arkivat italiane, tash kam ndërmend së pari të bëj studime në arkivat e Raguzës (Dubrovnikut) dhe të Kotorrit, ku nuk kam nevojë për pasaportë. Në Raguzë duhet të gjenden rreth 500, në Kotorr rreth 10 dokumente, punë punë kjo që do të bëja vetë brenda dy muajsh, nga se atje nuk mund të gjenden kopjues të kualifikuar.

Përkundrazi, në Itali (Romë, Veneci, Napoli) do të gjenden kopjues të shkëlqyeshëm npërnjet I n s t i t u t o  p e r  l’E u r o p a  O r i e n t a l e  dhe  A c a d e m i a U n g h e r e s e. Unë kam haruatuar listat e dokumenteve që duhet të kopjohen në Romë, Vatkan (109 diokumnete) në napoli, në A r c h i v o  di s t a t o (12 dokumenete), në Veneci, A r c h i v i o  d i  S t a t o (470 dokumente), dhe dod t’i dërgoj në Romë sapo të kem marrë përqimin nga ana juaj.

Kopjimi i dokumenteve në Romë do të kushtojë rreth 350, franga në Napoli, 40, në Veneci (ku ruhet kadastri në zë dhe shumë i madh i Shkodrës i viti 1416, i cili përmban 128 fletë të colat këtë herë do të botohen të plota për herë të parë) rreth 2000 franga, të gjitha së bashku 2400 franga ari (zviceran). Në Veneci, Museo Civico, ka të ngjarë se do të gjendet një kartë greke e Durrësit (e vitit 1420), nga e cila do të porosis të bëhet një fotografi. Në Firence dhe në Ankonë ka pak dokumente. Kur më në fnd do të marr pasaportën, vetëm duhet tëshqyrtoj ato që ngelin të dyshimta ose, punëqë është për t’u besuar edhe më shumë, vetëm do të duhet të shkoj në Vjenë që t’i shikoj disa libra dhe botime periodike të rralla ose që gjenden vështirë dhe ta shtyp vëllmin III të ACTA ALBANIAE.

Kështu, kam nderin t’ju njoftoj se jam i gatshëm të nisem për në Raguzë ose Kotorr në përputhje me qëllimin e përmendur dhe Ju lutëm të dërgoni me postë ose nëpërmes ambasadës suaj  në Beograd, në adresën time (Dr. Milan Šuflay, Zagreb, Gunduliqeva 25) shumën prej 3000 (tre mijë)frangash zviceranë), do të thotë 2000 franga për qëndrimin tim dymujor në Raguzë e Kotorr, dhe 1000 franga si gjysmën e parë (paradhënie) të honorarit tim të vëllimit III të ACTA.

Po në këtë mënyrë po i shkruaj z. LUMO SKENDO (=Midhat Frashërit).[14]

Ju lutëm të pranoni, Shkëlqesi, konsideratën time më të lartë.

Z. Lumo Skendo

Tiranë

Zagreb, 30 shtator 1930

Gunduliqeva 25

I dashur mik,

Meqë i përfundova të gjitha përgatitjet për arkivat dhee meqë i hartova të gjithë regjistrat e dokumenteve, latine, italiane, katalane, greke dhe sllavedhe që kanë të bëjnë me periudhën 1407-1451 të historisë shqiptare, mirëpo meqë nuk mora deri tash kurrfarë vendimi lidhur me pasaportën time, për ta arritur qëllimin tim shkencor, mendoj se është e domosdoshme të bëj disa NDRYSHIME në planin tim të punës.

Në vend se t’i vizitoj së pari arkivat italiane tash kam ndërmend të studioj së pari arkivat e RAGUZËS (Dubrovnikut) dhe të KOTORRIT, ku nuk kam nevojë për pasaportë. Në Raguzë duhet të gjenden rreth 500 dokumente, në Kotorr rreht 10 sish, punë kjo të cilën do ta bëj brenda dy muajsh unë vetë, meqë atje nuk mnd të gjenden kopjues të kualifikuar.

Përkndrazi, në ITALI (Romë, Veneci, Napoli) do të gjenden kopjues të shkëlqyeshëm nëpërmjet I n s t i t u t o  l’E e u r o p a  O r i e n t a l e  dhe A c a d e m i  U n g h e r e s e  i n  R o m a. Unë tashmë kam hartuar listat e dokumenteve që duhet të kopjohen në ROMË VATIKAN (109 dokumente), në NAPOLI ARCHIVIO DI STATO (12 dokumente), Në VENECI, ARCH. DI STATO (470 dokumnete) dhe do t’i dërgoj në Romë sapo të kem marrë PËLQIMIN  nga ana juaj.

Kopjimi i dokumentave në Romë do të kushtojë rreth 350 franga, në Napoli 40 franga, në Veneci (ku ruhet regjistri i njohur dhe shumë i madh Kadasri i Shkodrës i vitit 1416, i cili përmban 128 fletë që këtë herë do të botohen të plota për herë të parë (rreth 2000 franga, të gjitha sëbashku 2400 franga ari (zviceranë). Në Veneci, në M u s e o  C i v i c o ka të ngjarë se do të gjendet një kartë greke e Durrësit (e vitit 1420) një fotografi të së cilës do të shtie të botohet. Në FIRENCË dhe në ANKONË ka fare pak dokumente. Kur, më në fund, do të marr pasaportën vetëm dhet të hulumtoj do materiale që ngelin të dyshimta ose, punë që ka më shumë të ngjarë, vetëm duhet të shkoj në VJENË të kërkoj disa libra dhe botime periodike të rralla ose që vështirë jepen dhe që ta shtyp vëllmin III të ACTA ALBANIAE.

Kështu, kam nderin t’ju njoftoj se jam gati të nisem për në Raguzë dhe Kotorr në përputhje me qëllimin e përmendur dhe ju lutëm të dërgoni, me postë ose nëpërmjet ambasadës ssuaj në Beograd, në adresën time (Dr. Milan Shuflay, ZAGREB, Gunduliqeva 25) shumën prej 3000 (tre mijë) frangash zvicerane, do të thotë 2000 franga për qëndrimin tim (4o ditor) në Raguzë dhe Kotorr, dhe 1000 franga si gjysmën e parë (paradhënie) të honorarit të vëllimit III të ACTA.

Po kështu do t’i shkruaj z. Ministrit të Arsimit në Tiranë.

Me përshëndetje miqësore.

I juaji besnik

Prof. Amedeo Xhanini

Instituti i Evropës Lindore

R o m ë

Zagreb, 30 shtaor 1930

Guduliqeva 25

Shumë i ndrituri zotëri!

Bashkëngjit i dërgoj zotërisë Sate kopjene e letrës dërguar ministrit të arsimit të Shqipërisë, ku bëhet botërisht me dije se jo vetëm në çfarë vështërsishë hasi në kërkimet e mia, po edhe sa është e nevojshme të më jepet ndihma.

Është e nevojshme që më shtyn të kërkoj nga Instituti i Evropës Lindore ndihmë gjatë kopjimit të arkivalive. Pra, shpresoj se zotëria jote dhe drejtori i Akademisë Hungareeze në Romë (të cilin me këtë rast e lus për ndihmë) do t’i gjerni lehtë personat profesionalë, të cilët dokumentet e kërkuara do t’i kopjojnë sipas udhëzimeve të mia të hollësishme.

Për gjithë këtë ndihmë do të shkruaj me nder në hyrjen e vëllimit 3 të A c t o r u m  A l b a n i a e.

I zotërisë Sate i respektueshmi

[Milan Shuflaj]

Zagreb, 14 tetor 1930

Gunduliçeva 25

Zotit

Dr. Jovan Radoniq

Profesor universiteti dhe akademik

B e o g r a d

Daniçiqeva 41

Shumë i respektuari zotëri!

Gjendem para redaktimit definitiv të vëllimit 3 të A c t a  A l b a n i a e. Ky [vëllim] edhe relacioni e mbretit Alfons të Aragonit me Skënderbeun.

Qysh në vitin 1926 unë Ju dhashë hua kopjet e dokumenteve nga arkivi i Barcelonës dhe Milanos, të cilat Ju nevojiteshin për ndriçimin e raportit të Skënderbeut me [sulltan] Muhametin II. Këto kopje tash më janë të domosdoshme.

Me këtë letër Ju lus për herën e tretë që të urdhëroni të m’i ktheni këto kopje sa më parë (Adresa: Dr. Milan Shufflay, Zagreb, Gunduliqeva ul. 25, kati I). Në rastin e kundërt do të jem i detyruar që këto kopje t’i siguroj përsëri nga arkivat përkatës dhe për gjithë këtë ta bëj të ditur në parathënien e vëllimit tim të tretë të ardhshëm të A c t a  A l b a n i a e.

Të fala të përzemërta

I respektueshmi Juaj i sinqertë

[Milan Shuflaj]

Beograd, 28. X. 1930

I nderuar z.[oti]

 Koleg,

Me të kthyer nga kongresi bizantologjik i Athinës e gjeta letrën Tuaj të [datës] 14. X.

Unë jam fajtor i madh ndaj Jush, sepse është dashur t’i kthej kaherë kopjet nga arkivi i Barcelonës dhe Milanos. Mendoja se ato do t’i shfrytëzoj plotësisht, por ngase isha i zën[ me punë, deri më tash kësaj nuk ia dola në tërësi. Atë do ta bëj me siguri brenda 4-5 ditësh dhe [kopjet] do t’Ju dërgoj rekomande në adresën Tuaj.

Shpesh mendoj në Ju dhe përgatitjen Tuaj [shkencore] solide dhe gjithnjë më vjen keq aë nuk duan t’Ju shfrytëzojnë për dobi. Kohë më parë bisedova përsëri rreth kësaj me një zotëri influent, prandaj shpresoj se do të dalë diçka. Ju respekton shumë dhe Ju bën të fala.

Juaji Jov. [an] Radoniq

Tiranë, 30 X. 1930

I dashur Profesor,

Mora letrën Tuaj të datës 30 të muajit të shkuar dhe dy kartëpostalet tuaja, të cilave nuk desha t’u përgjigjem pa pasë mësuar diçka të sigurt. Prandaj e takova ministrin e arsimit: ai më bëri me dije se një përgjigje e volitshme do t’ju jepet pasi të marrë ai përgjigjen e Këshillit të Ministrave lidhur me këtë çështje, vendim ky që shpresoj, do të merret pa vonesë.

Mjerisht nuk mund të shtoj asgjë më shumë përveç se do të isha tejet i lumtur pio t’ju jepja së shpejti lajmin e mirë.

I juaji besnik

Lumo Skendo

Tiranë, 12.XI.1930

I dashur Profesor,

Vnedimi që u mor ishte, ashtu si parashihej, i volitshëm, dhe së shpejti shuma prej tre mijë frangash do t’ju dërgohet. Jam i lumtur që, në këtë mënyrë, do të mund të filloni punimet tuaja. Ju lutëm të më njoftoni për planin tuaj.

Nga ana tjetër unë do të bëj edhe njëherë përçapje te ministri i Serbisë në Tiranë.[15] Për pasaportën tuaj, ngase duhet pa dyshim që pa vonesë të musn të merrni kontakt me ministrin e arsimit.

Tani unë kam një lutje: pata marrë një letër nga zonja motra juaj për një koleksion qëndisjesh. Këtë letër ua kam dhënë disa njerëzve që mendja se duhet të kenë interesim për këtë çështje, dhe ma kanë humbur. Prandaj më është e pamundshme ta gjej adresën.

Ju lutëm t’ia paraqitni nderimet e mia zonjës mortës suaj dhe e lutni nga ana ime të më thotë nga sa copë përbëhet koleksioni i saj, sa nga ato copë janë nga Shqipëria, çfarë është natyra e sendeve dhe cili është çmimi i koleksionit. Atë nuk mund ta blerë qeveria, por pata menduar në një shoqatë grash shqiptare, në Tiranë, dhe kam nevojë për hollësitë e lartpërmendura në mënyrë që të bëj përçapjet e mia.

I juaji besnik

Lumo Skendo  

Dott. Vladimir Petrovich

Via delle-Farine N 1

Firenze (102)

Firencë, 29.XI.1930

Shumë i çmuari zotni Profesor!

Një botues do të përkthente eventualisht (në italishte, përkatësisht shqipet) romanin tuaaj nga e kaluara shqiptare e ndoshta edhe veprat tuaja shkencore mbi Shqipërinë, prandaj kam nderin të Ju lus të urdhëroni e të më bëni me dije se a do të jepni pëlqimin dhe me çfarë kushtesh.

Lus të m’i dërgoni gjithsesi nga dy copë të veprave Tueja të përmendura, dke shënuar

shpenzimet [postare].

Me respekt të lartë

A e keni përkthimin italisht të këngëve popullore kroate, përkatësisht të veprave kroate, veçanërisht atyre historike?

Mbrenija shqiptare

Ministria e Arsimit

Nr. 4225/II

Tiranë, më 2.XII.1930

Zotni Profesor,

Kam nderi të vërtetoj se mora letrën tuaj të çmuar të datës 30 shtator të këtij viti, me të cilën më bëni të njohur planin tuaj të punës për kërkimin e dokumenteve historike të cilat i interesojnë Shqipërisë.

Duke çmuar shërbimet e shquara të cilat që moti ia keni bërë vendit tonë me këto kërkime, kam kënaqësinë t’ju njoftoj se qeveria mbretërore shqiptare ka vendosur t’ju jepen 3000 (tre mijë) franga ari të cilët do t’i gjeni bashkëngjitur në një çek nr. B. 002529 (më franga zvicerane 2962,45) për Bankën Tregtare të Bazelit në Cyrih. Kjo shumë, shpresoj, do të mnd t’ju lehtësojë detyrën e rëndë që keni ndërmarrë.

Ju lutem, zoti Profesor, të na vërtetoni marrjen e kësaj shume, dhe nga ana tjetër të na i dërgoni dokumentet të cilat i keni mbledhur në Dubrovnik dhe në Kotorr.

Përfitoj nga ky rast që t’ju përsëris, zoti Profesor, sigurimin e konsideratës sime më të lartë.

Ministri i arsimit

[Abdurrahman Dibra]

Z. Lumo Skendo

Tiranë

Zagreb, 4 dhjetor 1930

Gunduliqeva 25

I dashur mik,

Po bëhen 14 ditë që kur e kam marrë letrën tuaj të 12 nëntorit, mirëpo duke pritur dërgesën për të cilën më lajmëronit shtyva përgjigjen nga njëra ditë në tjetrën. Ndërkaq, ngase në letrën tuaj keni përmendur një përçapje të re për pasaportën time dhe nga drua se mnd të ndodhë ndonjë ndërlikim në mënyrë që qeveria shqiptare të mos presë, dje (më 3 dhjetor)bëra një bisedë me shefin e policisë së Zagrebit, i cili më deklaroi se sa i përket pasaportës sme asnjë vendim nuk ka ardhur nga Beogradi. Prandaj ju lutem të ms mashtroheni me fjalë të mira dhe të pranoni planin tim si vijon:

Sapo të arrijnë të hollat, pa marrë parasysh kremtën e Kërshëndellave, unë do të nisem për në Raguzë e në Kotorr dhe atje do të qëndroj derisa t’i përfundoj studimet e mia, rreth 40 ditë. Prej atje do të bëj raportin tim në fillim dhe në fund.

Duke pandehur se qeveriaa shqiptare do të miratojë propozimet e mia lidhur me arkivat e Italisë dhe po që se pranon të paguajaë honorarin e kopjuesve italianë, para se të nisem për në Raguzë, do t’ia dërgoj z. Amendeo Xhaninit, drejtor i  I n s t  i t u t o  p e r  l’E u r o p a  O r i e n t a l e listat e dokumenteve që duhet të kopjohen në Romë, Napoli, Veneci. Kopjuesit do t’ia dorëzojnë kopjet z. Xhaninit i cili, pasi të marrë pagesën e honorarëve (drejtpërdrejt nga qeveria shqiptare) për të cilat merret vesh me kopjuesit, do të m’i dërgoni mua.

Pas intervenimeve të panumërta Prof Radoniq më lajmëroi se po m’i kthen kopjet e Barcelonës, të cilat ia kisha huazuar më 1926 (shih D i t u r i j a, 3, 1928, fq. 573). Është e mundshme që midis këtyre kopjeve nuk do të gjenden disa dokumente të cituara në librin e Marineskos (A l p h o n s e  V  e t l’Albanie, Praris 1923). Po të jetë puna kështu, shpresoj se do të mnd t’i marr këto kopje gjithashtu me ndihmën e z. Xhanini.

Për ditën e nisjes sime për në Raguzë dë të lajmëroj me telegram.

Në rast se, ndonëse kjo punë vështirë mund të pritet, e marr pasaportën, megjithatë do të shkoj së pari në Raguzë që të orientohem në lidhje me kushtet e tashme të punës në arkiva. Pas një qëndrimi të shkurtër në Raguzë, do të nisem për në Tiranë pasi me listat e mia në Romë që të takohem personalisht me z. Xhanani dhe me drejtorin e “Academia Unghereze” për të saktësuar çdo gjë që ka të bëjë në lidhje me kryerjen e kopjeve dhe me pagesën e honorarit. Nga Roma do të kthehem në Raguzë, dhe pas të kemë përfunduar studimet e mia, do të kthehem në Zagreb,

Sa i përket kleksionit të tenteneve shpresoj se keni marrë përgjigjen nga ime motër.

                                                                                                      I juaji besnik

                                                                                                      [Mila Shuflaj]

Zotni

Ministër i Arsimit

Tiranë                                                                    

Zagreb, 17 dhjetor 1930

Gunduliqeva 25

Shkelqësi,

Letra juaj e 30 dhjetorit nr. 4225/II arriti në adresën time më 15 dhjetor. Duke e falënderuar thellë qeverinë shqiptare, po e jap dëftesën bashkëngjitur të shumës prej 3000 frangash zviceranë, të marra në një çek (Nr. B. 002529) nga Banka e Bazelitnë Cyrih.

Kjo dëftesë ishte shkruar kur, ndonëse këtë gjë nuk e prtija fare, (më 16 dhjetor) më ftuan në polici për të më kumtuar gojarisht se qeveria e Beogradit ka dhënë lejën të vij në Shqipëri.

Kështu, brenda pak kohe shpresoj se do ta arr pasaportën. Megjithatë, në fillim të muajit janar, mendoj se shkoj në Raguzë që të orientohem së pari lidhur me kushtet e tashme të punës në arkiva. Pas një qëndrimi të shkurtër në Raguzë, do të nisem për në Tiranë, duke parajalmëruar saktësisht se kur do të arrij. Për shkaqe të shumta nuk do ta marr vizën e Legatës Shqiptare në Beograd.

Natyrisht, kam kërkuar pasaportën edhe për Itali, mirëpo këtë kërkesë vendimi i Beogradit e lë në heshtje. Në polici më thanë se kjo çshtje mnd të rregullohet me ministrin e Beogradit në Tiranë.

Duke mos qenë i sigurt se do të mund të shkoj në Romë dhe dke pandehur se qeveria shqiptare i miraton propozimet e mia lidhur me arkivat e Italisë si dhe në qoftë se është e gatshme të paguaj honorarin e kopjuesve itakianë, do t’ia dërgoj së shpejti z. Amedio Xhanini (Amedeo Giannini), drejtor i Institutit për Evropën Lndore, listën e dokumenteve të cilat duhet të kopjoen në Romë, Napoli, Ankonë dhe Barcelonë. 

Kopjen e atyre listave do ta sjell me vete në Tiranë.

Ju lutëm të provoni, Shkelqësi, konsideratën time më të lartë.

[Milan Shuflaj] 

Prof. Amedeo Xhanini

Istituti i Evropës Lndore

Romë

Zagreb, 24 dhjetor 1930

Shumë i nderuar zotëri!

Duke iu referuar letrës sme të 30 shtatorit, dërguar zotërisë Sate, me të cilën kërkoja ndihmë nga Instituti Oriental, tashti bashkëngjitur po dërgoj regjistrin e dokumenteve nga arkivi i Vatikanit(5 faqe), Napolit (1 faqe), Venecisë (Archivio di Stato 19 faqe dhe Museo Civico 1 faqe), Ankonës (1 faqe) që lypset kopjuar dhe të clat kanë të bëjnë me historinë e Shqipërisë [për periudhën] 1407-1451). Veç kësaj bashkëngjitjes shënimin e veçantë të hollë sishëm dhe dokumentet që ruhen në Arkivin e Barcelonës. Shpresoj se kopjet e tyre zotëria Jote do t’i marrë më lehtë se unë.

Pasi qeveria e Beogradit ma dhaa pasaportën definitivisht, në fillim të janarit [1931] do të nisem për Tiranë, ku e qeverinë shqiptare do t’i rregulloj të gjitha punët rreth honorarit për kopjuesit italianë (si dhe ata të Barcelonës0, të cilët zotëria Jote do t’i paguani në dorë.

Pasaportën e mora vetëm për Shqipëri, po qëndroj me shpresë se nga legati i Beogradit në Tiranë do të marr vizën për Itali pa vështirësi. Nëkëtë rast në Romë do të arrij rreth 20 janarit dhe me zotërinë Tënde do të bisedoj gojarisht për gjithë çfarë lypset.

Mirëpo, pavarësisht nga ardhja ime, konsidero se zotëria Jote mund t’i përvishet punës dhe në Romë t’i zgjeshë kopjuesit sipas dëshirës së tij, kurse në Veneci, Napoli dhe Ankonë do t’i angazhoj në radhë të parë nëpunësit e arkivave të atjeshme, sepse s’ka pikë dyshimi se qeveria shqiptare do t’i konfirmojë të gjitha propozimet e mia të parashtruara këtu.

I zotërisë Suaj shumë i respektueshmi

Milan Shuflaj

Zoti

Dr. Milan Shuflay

Profesor universiteti në p.[ension]

Z a g r e b

Rruga Gunduliqeva nr. 25

E mora letrën Tuaj të ç.[muar] të [datës] 1 të k.[ëtij] m.[uaji] dhe një copë të romanit Tuaj K o n s t a n d i n  B a l š i ?.

Botuesi parimisht është i gatshëm ta nxjerrë këtë vepër në italisht dhe shqip, por do të donte që të shkurtohet bukr mirë, si është më e përshtatshme, në atë mënyrë që në disa vende të bëhen ndryshime të nevojshme. Veç kësaj [ai] konsideron se s’zheu do të ishte shumë i përshtatshëm për film, kështu që Ju do të ishit më se miri në gjendje ta shtjelloni dorëshkrimin përkatës.

Urdëroni të më lajmëroni nëse është e sigurt se do të vini së shpejti në Romë, sepse në këtë rast s’do të ishte i nevojshëm letërkëmbimi i gjatë, nëpërmjet të cilit do të arrihej shumë vështirë marrëveshja lidhur me përkthimin, dhe akoma më vështirë për filmin.

Në Romë mund t’Ju ndihmojnë rreth gjetjes së dokumenteve ende të panjohura të historisë shqiptare.

Në pritje të lajmeve Tuaja të ç.[mieshme] sa më të shpejta.

Me nderime të larta

Ministri e Arsimit

Kabineti i Minstrit

Tiranë, më 15.I.1931

Zotërisë së sojit të lartë

Dr. Prof. Milan Šufflay

T i r a n ë   

Marr lejën që zotërinë Taj ta ftoj për drekë më16.I.1931 në orën 7 të mbrëmjes në hotelin “Tirana”.

Me shpresë se zotëria Juaj do të më nderojë me prezencën e tij, shprehi respektin thellë.

(Zekeria Cana & Ymer Jaka: LETËRKËMBIMI I MILAN SHUFLAJT RRETH STUDIMEVE SHQIPTARE, te revista “Përparimi”, Nr. 1/1988, f. 65-90)

LETËRKËMBIM BASHKËPUNËTORËSH TË DEVOTSHËM

Kam nderin dhe respektin që të shprehem përpara lexuesve shqiptarë dhe kroatë për kënaqësinë dhe lezetin që ndjej me rastin e përshkrimit të korrespondencës midis të madhit Dr. Milan Shuflajt dhe të lartës Ministrisë të atëhershme të Mbretërisë Shqiptare, e që Shkencëtarin na e vrau Mbretëria gjakatare serbe, e Mbretërinë Shqiptare na e vrau sistemi gjakatar komunist enverist-stalinist!!

Shkencëtarit Prof. Dr. Milan Shuflajt do t’ia nxinin biografinë deri në frustrimin e bandës për hakmarrje e gjakmarrje përfundimtare kundër “rebelit” kryengritës pse po guxonte ta studionte historinë dhe gjuhësinë shqiptare, dhe me këtë po rrezikonte tkurrjen e dinastisë serbe që kishte pushtuar Kosovën shqiptare dhe vendet tjera e popujt tjerë! Njësoj do t’ia nxinin biografinë edhe bashkëbiseduesit të shkencëtarit, Lumo Skendo (Mitat Frashërit) e Mbretërisë Shqiptare, për t’ua zënë vendin gjakatarët komunistë-kolaboracionistë sllavësh!

Që Lumo Skendo (Mitat Frashëri) ishte në nivel të lakmueshëm komunikimi kulturor dhe atdhetar, po sjellim një artikull të tij, këshilla për shkrimtarët, për shqiptarët përgjithësisht:

Lumo Skëndo: Shkrimtarëvet
E enjte, 28-08-2008, 07:21pm (GMT+1)

Nga Lumo SKËNDO

Tërë duke njohur se ende shkrimtari s'ka në vëndin tonë atë pozitë dhe atë prestigj që gëzon në popujt e tjerë, nuk mund të mohojmë se edhe ky popull vë veshin në ato që thoni dhe shkruani, atje vjen të ndezë qirin' e idevet të tij. Prandaj duhet që edhe të jini të sigurtë për barrën dhe përgjegjësisë që kini e që duhet të kini.

Kujtoni se një fjalë e shkruar është një farë e mbjellë. Kujdesi i mbjellësit duhet të jetë një lule e mirë, një pemë e kandshme. Hithra dhe ferra mbijnë vetiu dhe veç dëmit, s'kanë ndonjë vleftë. Është një farë që do korrin me qindra në mos dhe me mijëra njerës, gjind i njohur dhe i panjohur.

Shkrimtari ka një përgjegjësi të madhe. Më parë se çdo gjë, ka një detyrë dhe përgjegjësi kundrejt vetes' së tij dhe ajo është që të përpiqet të fitojë-për veten e tij-diturinë e nevojshme, karakterin serioz dhe të matur, prudencën dhe patriotizmën. Të ketë ndërgjegje për rëndësinë që ka cilësi e shkrimtarit, në do që të bëjë punë të dobishme dhe jo të mbjellë shpëndra në arë të botës. Në qoftë se nuk ndiejmë në vetëvete tërë fuqinë e barrës, madhërinë e përgjegjësisë, në qoftë se na mungon vullneti që të gjykojmë dhe të mendohemi, që s'kemi kurajon të perfeksionohemi dhe të fitojmë virtutet e duhura, atëherë më mirë ta thyejmë pendën, të betohemi të mos shkruajmë kurrë.

Kushti më i parë është të kemi një qëllim, të ndjekim një qok dhe një ide, kur shkruajmë: kijeni të lartë dhe të dobishme këtë ide, kini një ideal, një qëllim. Kujtoni se zgjimi dhe përparimi i popujvet, ringjallja e tyre kombiare ka nisur me veprën e shkrimtarëvet. Çdo çap drejt qytetërimit bëhet nën drejtimin që hedh një shkrimtar i madh, një mendimtar i thellë dhe mbase çdo prapavajtje, çdo dekadencë, fillon të çfaqet në mendimet e botimtarëve që janë të parët në të dhënë popullit bukën e kalbur të çoroditjes, në vend të ushqimit të shëndoshë.

Fitoni, pra, të dashur shkrimtarë, ide të shëndetshme, për veten tuaj më parë. Pastaj, jepuni dhe të tjerëve pjesë prej parimeve të larta dhe të fitimshme, çelni një dritë të re, një rreze që shpie në lumtëri të bukur.

Mos ja fshihni kurrë të vërtetën popullit, sado e hidhur dhe e pavërtetë të jetë kjo e vërtetë. Mos lajkëto gjindjen, mos u bëj demagog duke i bërë qejfin e ta bësh mik me gënjeshtra. Më mirë të të bëhet armik duke i thënë të drejtën e të vërtetën, se nesër të ka për të të çmuar. Zgjoni te populli ndjenjën e dinjitetit, ndjenjën e responsibalitetit të njeriut përpara aktevet, punëvet dhe mendimevet të tij; po edhe jepini nevojën e një studimi të thellë të këtyre detyrave, bëjeni që të mejtojë, të kërkojë, të dijë të gjejë të drejtën dhe të vërtetën.

Jeta intelektuale gjer më sot ka lojtur një rol zero ndër ne. Fuqia dhe kujdesi i tërë ka qenë varur te jeta materiale, me gjithë ashpërsinë brutale të saj. Zgjimi i një horizonti të mëndjes dhe moralit, me ndjenja më të holla dhe të lëmuara, varet nga rëndësija dhe bukurija që do të dimë ne t'i japim jetës intelektuale me anë të shkrimevet.

Në qoftë se shkrimtarët do të marrin pendët në dorë dhe do të nxijnë kartën për të shfryrë inatin e tyre, për të folur fjalë pa kripë dhe pa thelb për të na thënë gjë të kotë, atëherë jeta intelektuale do të vejë edhe më prapa nga ç'është sot, do të zbythemi edhe më tepër akoma drejt rrojtjes barbare dhe materiale. Por, në qoftë se i dëftoni që, përmi qarkun e dheut, ka një atmosferë të bukur me dritë morale dhe me bukuri të imteligjencës, në qoftë se me shkrimet tuaja jipni shembëllën e personit të veprës suaj, atëherë mund që të shpresojmë se do të çelet një udhë e re drejt një qielli të ri. Nevoja e një jete të re, një jete më të lartë se ajo e sotme, më e bukur dhe më e kandshme, me mirëbërjet e qytetërimit, mirëbërje të vërteta.

Është detyra e atyre që shkruajnë, se si të mbajnë fenerin e idevet të tyre drejt kësaj udhe për të prirur botën….Po edhe jepini gjindjes konvikcionin dhe besimin se qytetërimi nuk fitohet me një ditë as me një javë, as në një mot. Zhvillimi i mëndjes së njeriut, fitimi i virtuteve shoqërore, ngadhnjimi i kamjevet, sprapsja e veseve, duan një durim të madh, një punë me këmbëngulje të shumëvitshme.

Kombit tonë, më tepër se nga çdo send, i mungon durimi. Kërkon që një punë të bëhet me një ditë, dëshiron që drurin ta mbjellë në mëngjes dhe pemën ta hajë në drekë. Nuk i pëlqen të presë, të bëj llogari për kohë të gjatë, të punojë për vitet që do të vijnë, të vuajë shumë kohë duke pritur ditë gëzimi. Jo. Ay thotë "më mirë një ve sot se një pulë mot" dhe kështu kurdoherë ka mbetur dhe mbetet pa ve.

Prandaj s'i ka pëlqyer të hedhë djersë dhe mundim për Shqipërinë, për vëndin e tij, për vete. Pse të rongoj unë sot, kur fitimin do të presë kaq kohë? Edhe nuk shohim rreth nesh ndonjë vepër të madhe, ndonjë krijesë të punës dhe të durimit që parasheh dhe gjykon.

Kemi rrojtur për orën, për minutën e tanishme. Vetëm e sotmja na ka tërhequr vërejtjen dhe na ka shtrënguar që të dalim nga përtimi dhe nga gjumi. E nesërmja s'na ka dhënë brengë, se nuk kemi dashur të parashohim, të këqyrim atë që s'duket akoma, atë që nuk e prekim tani me dorë. Të urtin nga t'egrin e shquan të paraparët.

Kujdesi i kohës që do të vijë e bën njerinë që të përdornjë që sot fuqin' e tij në të ngrehur vepra për pritmin, të ekonomizojë, të kursejë, të derdhë mundimin në vepra, që pemët do të dalin pas vjetësh e vjetësh, të brengoset që tani për djemtë e nipët e tij, për brezat që ende s'kanë lindur.

Ta bëjmë popullin tonë të fitojë këtë cilësi, virutut i durimit dhe të parapamit. Të mos ishte durimi, ay vullnet në punë që na shtyn të mos e ndjejmë lodhjen, bota s'do të qe kështu si është. Do të qe një shkretinë, një Sahara, një Takla-makan.

Ç'shohim rreth nesh, në vënde që ka ndritur gazi i përparimit, janë pemë të trashëguara me punim të gjatë, të mbetura bir pas ati, të shtuara çdo ditë, me ngadalë, po pa reshtur, si thesari i thneglës, si rrjeta e merimangës, si koshere e bletës. Asgjë s'është bërë në një ditë. Shumë herë për një send kanë lodhur trupin dhe mëndjen disa breza me radhë, me qindra njerës.

Zbukurimi moral dhe material i vëndit tonë kërkon një ujitje të gjatë, me djersë dhe shogrimin e kohës. Asgjë në këtë botë s'bëhet dot pa ndihmën e vitevet. Më kot mundohemi qysh ta bëjmë motin minutë. Do t'i përulemi regullës dhe ligjit, të pranojmë që përparimi është më parë nga çdo send një thesar i mbledhur nga një dhjetës, me vuajtje e pësime të mëdha, duke gërmuar ditë dhe natë, një thesar i lënë për djemtë tanë, të cilët, duke e shtuar tërë n'atë mënyrë, kurdoherë duke u lodhur dhe duke u dirsur, do ta lenë te djemt' e tyre dhe kështu me radhë, brez pas brezi.

Në qoftë se gjatësi e kohës na trëmb dhe na tmerron, atëherë më mirë të themi që tani, t'i rrëfejmë botës se nuk do të qytetërohemi, nuk do të përparojmë asnjëherë, jemi dënuar për vdekje.

Tani drejtohem te ju vjershëtorë dhe poetë, te ju që duhet të jeni shpirti i kombit, udhëheqësit e shpirtit të këtij kombi. Mbani mënt se ngjallja e kaq kombeve ka nisurë me frymën e poetëvet. Mbani mënt se rritja dhe lartësimi i kombevet ka gjetur fuqi te inspirimi i dhënë prej vjershëtorëvet. Që të bëhet një komb i fortë, njerëzit e ndarë dhe të pafuqishmë, kanë nevojë për një ideal të ardhur së sipërmi, për t'i bërë t'adhurojnë vendin e tyre, të bien therorë për jetën e bashkët, për nderin dhe sedrën e përbashkët. Ay ideal që i bën të heqin dorë nga regjionalizma shterpë, nga egoizma meskine, u jep një hov që të rrojnë vetëm për vendin e nderuar dhe të pandarë.

I lumtur ay popull që ka gjetur në brumë të saj të tillë poetë me frymë të lartë. Më të lumtur akoma ata poetë që kanë gatuar me frymën e tyre kombin dhe i kanë rrëfyer udhën e bardhë drejt një ideali të lartë. Fuqia morale është mbase ajo që nuk' e dërrmon asnjë forcë e dheut. Ushtritë, armët, armatat mund të thyhen dhe të farosen. Po forca që i jep shpirtit pushtetin moral, ajo që i inspiron kulti i vëndit dhe kombit, fryma e ardhur prej poezisë dhe literaturës, i kundërqëndron çdo sulmi, edhe, në qoftë se fati e poshtërson ndonjëherë, prapë rri e gjallë, rilind nga hiri i saj.

Lufta e madhe e fundit na provoi se, nuk' është vetëm interesi material që e bën njeriun të vdes për vëndin. Më tepër se llogari e fitimit dhe e humbjes nga pikpamja monetare, është ajo lithkë që ka njeriu me qytetërimin, kulturën, histrinë e vendit të tij. Me të drejtë ka thënë Voltair-i se, literature e Francës ka bërë ngadhnime më të mëdhenj nga ushtërit' e Karlomanit.

I padituri, i paqytetëruari, është lidhur vetëm me një lithkë te toka e tij; frika e rrojtjes. Kurse të qytetëruarin dhe të zhvilluarin e lidhin te trualli gjithë zërat e atyre që kanë vdekur përpara tij, që i kanë dhënë një shkëlqim dhe një famë atij vëndi. Juve, juve shkrimtarëve dhe poetëve, ju bie barra që të aspironi adhurim dhe nder për këtë truall të Arbërisë, bekim të pakufishmë për çdo pëllëmbë të kësaj balte, t'i jepni të përpjetën e përparimit.

Dërgoi për Zemra Shqiptare z. Granit Zela

“Veçanërisht më gëzon fakti, që shqiptarët (Arbanasi) të cilët jetojnë në Kroaci, e të cilët janë simpatizues të mëdhenj të Milan pl. Shkufflay-a, qysh në kohën kur e kam kyer  këtë dorëshkrim, e shprehën dëshirën që të përkthehet në gjuhën shqipe. Kjo vërtet është edhe pasojë logjike e simpative të hapura të Shufflay-t ndaj këtij populli të vogël e trim, fati i të cilit në shumëçka ka qenë e ndërthurur me fatin e kroatëve”[16]

Xhafer Leci: Vrasjet dhe kidnapimet në mërgim
E diel, 02-03-2008, 09:25am (GMT)

Vrasjet dhe kidnapimet në mërgim

Nga UDB-a jugosllave prej vitit  1946-1989 janë vra ose kidnapua  69 atdhetarë kroatë.

Nga: Xhafer Leci

Të vrarët

Bibliografia - Bibliografija

Nga Mr.Tefik Geci

BIBLIOGRAFIA ANOTARE E VEPRAVE, ARTIKUJVE

DHE

RECENSIONEVE HISTORIKE E Dr MILAN ŠUFFLAY-t

«Dr. Milan Šufflay ishte historian dhe albanolog i shquar, aftësia mendore,  intelektuale dhe shkencore e të cilit ka qenë jo vetëm mbi nivelin e kohës kur jetoi, por edhe mbi mesdataren e të sotmes edhe të një kohe bukur të gjatë të së ardhmes».

(Dr. Bartol Zmaji?)

Vepra shkencore historike e Dr. Milan Šufflay-t, e shkruar brenda një kohe tridhjetëvjeçare dhe e botuar në disa gjuhë, është me rëndësi të madhe për shkencën tonë historike, andaj edhe është më së miri që të parashtrohet nëpërmjet bibliografie anotare, sepse kështu do të përfshihet gjerësia e saj në një anë, si dhe përmbledhja e shkurtër regestare e saj, në anën tjetër. Kjo mënyrë e parashtrimit të veprës shkencore është rruga më e drejtë, e cila duhet parashtruar me qëllim që të kuptohet më së miri raporti i një shkencëtari të merituar, të pakompromis për humanizëm që paraplqen shkenca objektive, pikërisht ashtu siç ishte Dr. Milan Šufflay.

Para se të radhisim njësitë bibliografike të studimeve të Dr. Milan Šufflay-t, do të paraqesim ashtu kalimthi edhe ca të dhëna kryesore biografike rreth kushteve në të cilat u arsimua dhe përfitoi njohuri të plota e solide dhe mbi rrethanat politike brendapërbrena të cilave krijoi vepër dhe bëri emër në këndin e paharruar të shkencës, ngase një gjë të tillë e meriton.

I

Dr. Milan Šufflay u lind më 9 nëntor 1879 në Lepogllavë, vend me tradita kulturore të Kroacisë, në një familje intelektuale, sepse babi i tij Augustini ishte mësues në vend[17] andaj nuk është e rastit që biri i tij u përcaktua për studimin e “mësueses së jetës”.

Shkollën fillore e kreu në vendlindje , ndërsa gjimnazin në Zagreb, me sukses të dalluar, posaçërisht në vitin 1897[18]. Si gjimnazist tregoi interesim të posaçëm për njohuri të gjuhëve të huaja klasike, latine e greke, sikurse edhe atyre të gjalla, adaj arriti të lexojë shkrimtarë e filozof në gjuhën gjermane, frënge, angleze, hungareze, italiane dhe në të gjitha gjuhët sllave. Gjuhën shqipe e zotëroi më vonë, kur filloi të merret edhe me të kaluarën e shqiptarëve, por nuk shkroi asnjë vepër apo artikull për këtë gjuhë.

Fakultetin Filozofik – Degën e historisë në Universitetin e Zagrebit e regjistroi më 5 shtator 1897 dhe e kreu me sukses të dalluar, më 6 korrik 1901.[19] Në të njëjtën kohë, Milan Šufflay studioi edhe në Universitetin e Vjenës dhe në Universitetin e Budapestit, por nuk dihet mirë për studimet që bëri, sepse nga indeksat nuk mund të shihet  se kur dhe si i kreu këto studime.[20] Krahas historisë, të cilën e përvetësoi më thellë se të gjithë bashkëkohësit e evet, sepse lexonte, vepra e dokumente edhe origjinal, Milan Šufflay studioi edhe filozofinë për ta kuptuar më thellë ideologjinë dhe lëvizjen e saj në ngjarjet historike. Këtë të dhënë e shohim në disa studime në të cilat shënohet edhe si PHILO[21] Në njërën, sikurse edhe nëpër shumë recensione brenda të cilave analiza hetohet aftësia shumë e madhe e mendimeve filozofike në histori.

Pas mbarimit të studimeve në Zagreb, Mlian Šufflay kaloi në Vjenëku punoi brenda vitit 1902-1903, pranë Institutit të Historisë në Akademinë e Shkencave të Austrisë dhe e përgatiti studimin e dytë me rëndësi: «Die Dalmatinische Privaturkunde”, për të cilin thuhet në ca vendese ishte hartuar si tezë e doktoratit,[22] ndërsa në disa vende të tjera përmendet si tezë e një studimi tjetër, i botuar kohë më parë në Zagreb.[23]

Kohën e shkurtë të cilën e kaloi në Vjenë Milan Šufflay e shfrytëzoi për t’u njohur me studiues të historisë, si me: Ludvig Talloczy-in me propozimin e të cilit shkoi për të punuar në Bibliotekë e Muzeut Kombëtar të Budapestit – Seksionin e dorëshkrimeve.[24] Këtu punoi deri në vitin 1908, duke bashkëpunuar me L. Talloczy-in, Dr. Jozef Bajzin, me të cilin krijoi miqësi të ngushtë. Brenda këtyre pesë vjetëve jo të plota në Budapes, Dr. Milan Šufflay-i i thelloi edhe më shumë njohuritë edhe për Historinë shqiptare dhe nxiti edhe të tjerët, si Talloczy dhe K. Jire?eku. Prej vitit 1906 e filloi punën për grumbullimin dhe publikimin e Akta Albania me ndihmën e madhe e shumëvjeçare të Jire?ekut dhe të Talloczyt. Në Budapes publikoi shumë studime, artikuj e recensione, si “Zazadok”, “Ungarische Rundschau” e tjerë, të ccilat nuk i kemi përfshirë në këtë bibliografi, përveç atyre të përkthyer ose të botuara edhe nëpër revista e gazeta të tjera. Kuptohet se shumica e këtyre artikujve dhe studimeve i kusshtohen historisë shqiptare.

Punën që e bëri në Budapest nuk e ndërpreu edhe pasi u pranua si profesor i rregullt në Universitetin e Zagrebit, ku ligjëroi Shkencat ndihmëse të historisë deri në vitin 1918, kur me dëshirën personale pensionohet me dokumentacion mjekësor si i sëmurë. Mirëpo, pensioni më shumë isshte si rezultat i disa pengesave që i lindën me studentë, të cilët e bojkotuan duke ia lëshuar ligjëratat.[25] Krahas këtyre përjetoi edhe disaa hetime pas fillimit të punës si profesor, nga të cilat më vonë u lirua. Të gjitha këto i përballoi dhe i tejkaloi më lehtë se sa angazhimin në usshtri më 1915, kur e detyruan të “dëshmojë” se vërtet ishte i paaftë. Këtyre punëve M. Šufflay u hyri më shumë për t'iu kundërvënë luftës së padrejtë imperialiste, të ciln s'e duronte dot, spese kishte mendime të pëerparuara mbi bashkëjetesën e të gjithë popujve.

Gjatë punës si professor në Zagreb, M. Šufflay punoi dhe publikoi shumë vepra dhe studime të pavarura nëpër revista shkencore të kohës. Me këto studime ai që atëherë ishte i afirmuar si albanolog e balkanolog në shumicën e qarqeve shkencore të Ballkanit dhe të Evropës, duke krijuar liddhje edhe më të ngushta me shumë historianë e albanologë të tjerë. Famën më të madhe e arriti, megjithatë, me Acta Albania, që u botua më 1913 dhe 1918, kohë kjo e favorshme për diplomacinë fillestare të Shtetit të ri Shqiptar. Kësaj periudhe të krijimtarisë i përkasin edhe studimet e rëndësishme, si «»Fatet politike të Themës së Durrësit», «rrethanat e Shqipërisë para turke» dhe «Biologjia e fiseve të popullit shqiptar». Që të trija këto studime lindën nga puna për AA.[26]

Pikërisht atëherë kur Dr. Milan Šufflay, pas vitit 1918, mendoi se u çlirua nga ato padrejtësi dhe shtrëngesa që i solli lufta Botërore, intrigat dhe përcjelljet që i lindësn si profesor në Univesritetin e Zagrebit, nëpërmjet të së drejtës së pensionimit që e fitoi, për një punë gjithnjë e më të lirë në fushën e shkencës hasi tani edhe në përjetime dukshëm më të forta dhe shumë më të rrepta në krahasim me ato që i kishte përjetuar më parë. Ndonëse nuk thyhen plotësisht, këto vuajtje ja ndalën vrullin e punës, për të cilën bëri sakrifica të mëdha, duke vendosur që të mos martohet dhe mos të krijojë familje. Mirëpo, ishte plotësisht i vetëdijshëm se fati i tij do ta sillte dhe orientonte valëve të një jete plot brenga shumë e shumë të rënda, të cilqave vendosi t’u përballojë sipas rastit dhe në mënyrë asketike. Qëllimi i parë i Dr. Milan Šufflay-t ishte dhe mbeti, deri në fund, shkencahistorike, objektiviteti dhe humanizmi i lartë i  sajë, forca filozofike të cilën e kishte të njohur në detare më të thella, duke e parë vazhdimisht fitoren e sajë që e krahasoi me shumë viktima të parakohës së vet. Të gjitha këto e bënë më të fortë dhe të pathyeshëm dhe nuk kërkoi mëshirë, nga armiqtë e shumtë e të fortë.

Më 1919 u burgos me një grup shokësh, në krye të të cilëve ishte vetë, kështu që, pas hetimeve të mundimshme u dënua dhe e mbajti burgun dyvjeçar në Mitrovicën e Sremit[27].

Kuptohet se puna e tij u ndal dhe pushoi edhe për një kohë më të gjatë se sa denimin e Dr. Milan Šufflay-t e kundërshtuan shumë shkenctarë dhe institucione shkencore progresive të Jugosllavisë së vjetër dhe të vendeve e shteteve të tjera, por nuk patën sukses.

Fill pas mbajtjes së burgut Dr. Milan Šufflay sërish iu përvesh punës edhe më fort, duke shkruar shumë studime të pavaruara, artikuj dhe recenzione të ndryshme, shumicën e të cilave i botoi në “Obzor”, por edhe nëpër revista e gazeta tjera në Kroaci dhe jasht sajë. Bashkëpunim më të frytshëm me Seminarin për Filologji shqipatre dhe revistën e tij “Arhiv za Arba” vepra të njohura: “Historia e shqiptarëve të Veriut” edhe “Serbët dhe Shqipëtarët e simbioza e  tyre”.[28]

Pasi nuk pati të drejtë të udhëtojë jasht Jugosllavisë së vjetër, tërë aktivitetin dhe lidhjen me botënn e jashtme shkencore, kuptohet të përcjellur këmba këmbës, e zhvilloi nëpërmjet të koroospodencës. Kështu edhe konkuroi në Universitetin e Budapestit si profesor i Historisë së popujve Evropës Juglindore, ku u pranua me respekt, por qaqt shkencore të diktatuurës së Mbretit nuk i dhanë leje.[29] Asokohe u lidh edhe me Akademinë Shkencore të Vijenës për vazhdimin e botimit të AA. nga e cila u nxit edhe qeveria borgjeze e Tiranës, me të cilën filloi korrospondenca që bënte fjalë për hartimin e një historie të Shqipërisë. Pas shumë përpjekjesh të dy anshme Dr. Milan Šufflay më në fund e mori pasaportën dhe udhëtoi për në Tiranë në janar të vitit 1931.[30]

Në Shqipëri qëndroi vetëm një javë ditë, i vendosur si musafir i Qeverisë së Tirnës në Hotelin «internacional» për të cilin shkroi fjalë të mira.[31] Këtu pat rastin t'i njohë për së afërmi vendet për të cilat i kishte kalu një kohë shumë të gjatë, pranë tryezës së punës, ditën dhe natën, kohë kjo e cila, nga 31 vjet të punës, këtyre viseve ua kishte kushtuar më shumë se dy dekada të plota.

Kuptohet se n ë Shqipëri Dr. Milan Šufflay-i përjetoi gëzime të thella shpirtërore dhe ringjallje të emocioneve të thella në thesarin e pafuind të hulumtimit shkencor. Ndoshta ai nuk e pa një Shqipëri siq e dëshiroi, me plot muze dhe bibloteka, por situaza dhe qëllimi, megjithatë nuk e dëshpëruan. Më shumë u dëshpërua pasi ishte kthyer në Zagreb, sepse shpesh i vinin në bansë «musafir me uniformë» dhe e pytnin vazhdimisht: »Gospodin Profesore šta ste nam donijeli iz Albanie?»[32] dhe kur mendonte se ishte kthyer duar thatë kuptohet se kthent përgjigje përkatëse . [33]

Atëherë kur erdhi një letër kërcënuese nga organizata ekstremiste «Për mbretin dhe atëdheun» e hetoi rrezikun.[34], jo vetëm M. Šufflay por edhe motra e tij, e cila e përcillte vazhdimisht dhe i ndihmonte. Mirëpo, përkundër të gjitha këtyre vërejtjeve, puna e Šufflay-t nuk kishe të ndalur. Kështu erdhi edhe dita kritike e 18 shkurtit të vitit 1931 në orën 20, 30 minuta, kur kishte dalë nga banesa për të ngrënë bukë dhe për t'u kthyer praopë në punë, e priti i sterhuar në oborrin e një ndërtese, agjenti policor me emrin Nikolla Juki? dhe, pasi i shkoi pas si vetima pa zë, e qëlloi në kokë me thupër hekuri special të përgatitur, gjë që u konstatua më vonë se ia kishte thyer ashtin dhe ia kishte lënduar trurin, për të ikur ashtu pa zë.[35]  Mirëpo, u hetua prej disa kalimtarëve, u vërejt kah iku. Ata e ngritën trupin e Dr. Milan Šufflay-t dhe, pasi e strehuan, e ftuan ndihmën e shpejtë mjekësore, e cila kishte reaguar bukur shpejt dhe brenda ca minutash e sollën në spital. Këta pastaj dhanë deklarata në gazetën «Obzor» dhe rasti u ndriçua, por nga e gjithë kjo nuk pati dobi, sepse organet policore të Diktaturës Monarko-Fashiste të Aleksandër Kragjorgjeviqit nuk lejuan të zbulohet dhe urdhëruan me forcë që të mos shkruajnë më gazetat, kështu që ato ndërprenë edhe informatat, përkundër lajmit të mëparshëm se për këtë ngjarje do t'i informojmë lexuesit.

Organet policore e trajtuan këtë rast sikur edhe rastet tjera të oborrit monarko-fashist edhe përpejkjeve që i shkonin për dore Belimarkoviqit me shokë, penguan ceremoninë e varrimit në Mirovoj. Bashkëkohësit, studentë e historiaanë, mbanin mend se kur një grua tentoi të flasë, e penguan duke i thënë: «Ata që vranë Radiqët, të vranë edhe Ty.»[36] dhe pastaj u shkëput fjala me ndërhyrje të policisë, numri i të cilëve ishte i madh.

Trupi i vdekur i Dr. Milan Šufflay-t u varros ndërmjet vëllezërve Radiq dhe viktimave të tjera. Sipas qëndrimit të PKJ-së edhe zhdukja fizike e shkencëtarit dhe humanistit të madh, Dr. Milan Šufflay-jit u konsiderua si njëra ndër viktimat e numërta të terrorit monarko-fashist.

Mirëpo, parashikimet policore dhe trupa e tyre ato duar të fshehura të Qeverisë monarko-fashiste nuk ishin realizuar, sepse emri i njohur i shkencëtarit dhe hummanistit të madh Dr. Milan Šufflay-it bëri jehonë shumë të mamdhe në Evropë e më gjerë. Protestat që filluan të vinin nga të gjitha anët nga opinioni shumë i gjerë progresiv botëror, habiti të gjitha caqet proqeveruitare, madje edhe ca prej atyre institucioneve arsimore dhe shkencore të Jugosllavisë së vjetër borgjeze.

II

Kuptohet  se kjo Bibliografi anotare e Dr. Milan Šufflay-yt, të cilën po e paraqesim këtu, i përket një bibliografie speciale, si nga përmbajtja e saj mediaveliste e historiografisë shqiptare dhe të asaj kroate, serbe e malaziase, edhe për arsye se është me një përmbajtje të shkurtë ose regestare. Gjithashtu, një bibliografi si kjo, është njëkohësisht edhe retrospektive, sepse i përket një kohe të kaluar së cilës i kthehemi me qëllim që të ndriçohet vepra shkencore historike e autorit në fjalë. Gjersa bibliografia anotare është speciale për nga përmbajtja e saj, bibliografia retrospektive është speciale për nga koha periudha bëhen përpjekje për t'u parashtruar, pas kalimit të një kohe të gjaatë. Mirëpo, as bibliografia retrospektive, as ajo anotare, siç dihet mirëfilli, nuk i përkasin asaj kulminante, sikurse do t'ishte bie fjala bilbliografia kritike, për hartimin e së cilës do të kërkohej jo vetëm kohë shumë të gjatë, por edhe njohuri degresive dhe kuptohe më e thukët se ajo e autiorit, të cilit i hartohet autobiografia, në rastin konkret kjo e Dr. Mlan Šufflay-t. Për hartimin e bibliografisë kritike të M. Š., krahas kohës që më këtë rast do të ishte relevante, nuk kemi  as aftësi meritore në rastin konkret, sespe ky autor, siç kemi theksuar në fillimtë këtij punimi, duke vënë si moto mendimin e Dr. Bartol Zmaji?,[37] është i pakapërcyeshëm edhe në kohën e studimeve të sotme të mediavelistikës shqiptare dhe më gjerë..  kuptohet se për hartimin e një biblografie kritike për veprën e këtij autori duhet t'i përvishet një ekip i gjërë historianësh të kohës së mesme, të cilët brenda një kohe të gjatë do ta krynin një detyrë të tillë, detyrë kjo të cilën do ta kryejnë brezat e ardhshm.

Megjithatë i hymë një pune të tillë, do të thoshim me guxim për ta hartuar një Biblografi personale të veprës të Dr. Mlan Šufflay, duke u mbështetur kryekput në njësi biblografike, numri i të cilave do të jetë treshifrorë i mjaftueshëm në raste të tilla për shkencën biblografike. Të dhënat kryesore për të gjitha këto njësi biblografike i përmblodhëm brenda një kohe të gjatë disa vjeçare kryesisht në Zagreb, ku jetoi dhe veproi[38] dhe pjesën më të madhe të tyre e volëm nga disa biblografi të botuara siq është Biblografia e artikujve dhe recensioneve nga historia, arkeologjia, shkencat ndihmëse të histprisë, etnografia,[39] skedarët e biblotekav, nekrologjet, enciklopeditë dhe disa studime të tjera kryesisht historike. Kuptohet se një pjesë të tyre e nxorëm nga aparatura shkencore e veprave të vetë Dr. Mlan Šufflay-t, ndonëse citimet e tij fusnotare ishin tejet koncize, prandaj edhe mbesin si jo të plota. Në këtë Bbiblografi nuk i k emi evidentuar dorëshkrimet që gjenden në fondin e tij, sepse nuk janë të plota dhe si të cunguara nuk paraqesin vepra ose artikuj të plotë.[40] Njëherazi nuk i kemi shënuar edhe disa vepra dhe artikuj të dyshimtë për fjala vendi ose viti i botimit etj. Në raste të tilla i kemi mbetur besnik edhe kritikave ose recensioneve që janë shkruar lidhur me ato v epra ose artikuj, sepse ato ishin dëshmi e fortë për t'u verifikuar një publikim i tillë.

Si njësi të veqantë biblografike i kemi shënuar edhe botimin në gjuhë të ndryshme, sepse kishim parasyshë opinionin informues gjuhësorë dhe rolin e sajë. Ndërkaq, artikujt që i ka botuar autori  në dy revista apo gazeta i kemi konsideruar vetëm si njësi biblografike, duke cekur edhe gazetën apo revistën tjetër ku është ribotuar. Mirëpo, një përmbledhje të artikujve që është botuar si e veqantë me 10 ose të njohura, krahas si botim të veqantë i kemi evidentuar edhe si njeësi të tjera biblografike dhe kuptohet se është fjala për njësi më shumë se sa është numri i përgjithshëm i tyre.

III

Opusin biblografik të Dr. Mlan Šufflay-t, e kemi klasifikuar në këto pjesë kryesore:

1. Njësitë biblografike të veprave të veqnata, ku janë përfshirë edhe ato punime

Šufflay është si bashkëautor sepse ai në ato punime vërtetë e kreu punën kryesore, ndërsa autorët më të njohur i vuri përpara tij nga respekti që kishte për ata në njërën anë dhe nga modesita si punëtor shkencor në anën tjetër.

2. Artikujt e gjatë shkencorë që i botoi nëpër revista të njohura, që mund të merren edhe si vlera të veqanta, si për nga vlera ashtu edhe për nga problemi që ato mernin në shqyrtim, për historijografinë shqipëtare të mesjetës.

3. Artikujt e kritikave ose recensioneve që u botuan me rastin e daljes në dritë të veprave të ndryshme historike, në gjuhë dhe vende të ndryshme të Evropës dhe botës.

4. Artikujt polimizues me shkenctarë të ndryshëm lidhur me recensione e diskutime të  ndryshme dhe,

5. Artikujt dhe recensionet për vepra ose punime të Dr. Mlan Šufflay-t që i shkruajtën shkenctarë të n dryshëm e që vlersojnë punë profesionale të tijë. Mendojmë se edhe këto punime duhet të përfshihen edhe pse nuk i shkroi ai, për arsye se dëshmojnë vlerën e punimeve të tij dhe kështu janë të shkruar pikërisht për këto njësi biblografike.

Në fund e ndij për detyrë parësore të përmend posaqërisht se kjo biblografi e Dr. Mlan Šufflay-t nuk është, as që mund të jetë e plotë për arsye të ndryshme, sidomos për ato n jësi biblografike që i botoi edhe në gjuhët e huaja nëpër revista e gazeta të vendeve të ndryshme, të cilat nuk kemi pasur mundësi t'i gjurmojmë. Gjithashtu është e vërtetë objektive se mund të kemi lëshime edhe në njësi të botuara, që duhet të përfshihen më vonë dhe studime tjera, sepse i meriton ky shkenctar dhe humanist i madh.

1

Biblografia e veprave të Dr. Mlan Šufflay-t

1. Hrvatska izadnja pregnu?a isto?ne imperie pod žezlom trio Komnena (1075-1180) Zagreb, 1901, 63 (Kroacia dhe shtrëngesa e fundit e Perandorisë Lindore në kohën e tre Komnenëve).

Studim që u hartua si tezë dokrorati e cila u vlerësua si risi e mbështetur në burime e literaturë greke, frënge, gjermane dhe angleze, me të cilin u ndriqua historia njëqindvjejqare e Kroacisë deri atëherë patën njohur.

2. Die dalmatinische Privaturkunde, Vjenë, 1904, 165 (Mbi njësitë private në Dalmaci) Mbi diplomat pronësorenë Dalmaci. Këtë vepër e shkroi mbrenda viteve 1901-1903 kur qëndroi në Vjenë pranë Institutit Historik të Akademisë që ia botoi si tezë doktoratinë të cilën ndriçoi historinë pronsore ekonomike të Dalmacisë, karakteristike për këto dukuri që nuk ishte vërejtur më parë.

3. Acta et Diplomata res Albanie mediae aetatis illustranta. Libri I (344-1344) Vjenë 1913, 38 + 292. (Akte dhe diploma që ilustorjnë historinë mesjetare të Shqipërisë). Kryevepër burimore e historiografisë shqipëtare që përkatiti për shtyp me parathënie, regesa e regjistra të dokumenteve në gjuhën latine vetë Dr. Mlan Šufflay. Ideja për këtë vepër u dha prej L. Talloezy-it dhe K. Yireçekut, ndërsa botues ishte Adolf Holzhauseni.

Dokumentet për botim që i përgatiti Mlan Šufflay i dhanë L.Talloezy përshkrimet nga arkivat e Venedikut, Vatikanit, Napolit dhe të Regestave të K. Hupfit, kurse K. Jireçeku nga Arkivi i Dubrovnikut. Në bl. I. Përfshihen dokumentet kryesore të një milenium me mbashtrim dhe regesta që i bëri nga viti 1907 M. Šufflay.

4. Acta et Diplomata res Albanie mediale aetatis illustrant a Libri II, Vjenë 1918, 23 + 300. (Akte dhe diploma që ilustojnë h istorinë mesjetare të Shqipërisë). Përkatitur sikurse libri i parë, andaj ndonëse kap vetëm 64 vite parashtron më shumë akte e diploma dhe kështu dëshmon pasurinë dëshmuese historike dhe kuptohet arsyeshmërinë e plotë të vazhdimit. Vlera më e madhe e AA (Bl. I e II) përfshihet në vërejtje dhe komentet e shkëlqyeshme shkencore që përcjellin çdo dokument, shtojca këto që  japin rezultate të reja dhe të rënsishme.

5. Städte un Burgen Albanien hauptsächlich während des mittelaltes, (Qyteti dhe Kështjellat e Shqipërisë, veçanërisht n ë kohën e mesme) Vjenë, 1924, 202.

Njëra ndër kryeveprat e M. Š. që u dorëzua për shtyp më 1918, e mbështetur në burime dhe literaturë të fortë dëshmuese, e cila me 6 kaptinat e mbarshtruara përpunon karakteristikat, pozitën e qyteteve në hapsirën e Mesdheut, krijimin dhe zhvillimin e tyre , jetën dhe përbërjen etnike, kushtetutat dhe financat, notariatet dhe dokumentet.

6. Die Kirchenzustände im vortürkischen Albanien ( rrethanat kishtare të Shqipërisë paraturke), Budapesht, 1916, 96.

Vepër që përfshinë rrethanat historike të besimit të krishterizmit dhe fatet e faltoreve të tyre, kuptohet ndërmjet kishës katolike të Perëndimit dhe të asaj ortodokse të Lindjes, duke ndërthurur Shqipërinë si vend kufitar të ideologjive të tyre. Dallohet për nga numri i citimeve burimore të literaturës.

7. Srbi i Arbanasi (Njihova simbioza u srdnjem vijeku), serbët she Shqipëtarët  (Simbioza e tyre në kohën e mesme). Bibloteka Arhiva za Arbanasku starinu, jezik i etnologjiju- Istoriska serija, Libri i parë, Beograd, 1925, IV, 142, me parathënien e Prof. St. Stanojeviqit, shtypur në Lubjanë 1925.

Njëra ndër kryeveprat e Dr. Mlan Šufflay-t të cilën e punoi dy dekada me pak ndërprerje dhe e ndau në tetë kaptina dhe 33 nënkaptina sipas ngjarjeve historike. Historia e popullit shqipëtarë e ndërthurur në një territor ku është kryqëzuar vazhdimisht elemnti i sembiozës me një pjesë të popullit serb, andaj simbioza e tyre mbetet përgjithmonë studim i hulumtimit i lakmuar, të cilin e punoi Šufflay-i me sistemin e vet të njohur të sh prehjeve të forta e të qëlluara biologjike, kuptohet të afërta për këtë qëllim.

8. Serbët dhe shqiptarët, Biblioteka e «Hyllit të Dritës», Shkodër, 1938,238.

Në përkthim të Zef Fekeçit dhe Karl Gurakuqir, u botua sivepër e parë në gjuhën shqipe, kuptohet me një shqipërim të dobët, por me rëndësi, sepse u mundësoi lexuesve që ta njohin sado pak M. Šufflay-n.

9. Povijes sjevernih Arbanasa (Sociološka studija) Historia e shqiptarëve të veriut (Studim Sociologjik) Beograd, 1925, 52. Lib. II. F. 193-242.

Studim i hartuar në katërmbëdhjetë kaptina që paraqesin një tërësi, por njëherit mund të qëndrojnë secila më vete si një punim i veçantë, mbarshtrim ky me të dhëna të konceptit bashkëkohor të shqyrtimit historik.

10. Hrvatska u svijetlosti-svjetske istorije i politike – Dvanaest eseja (Kroacia në dritën e historisë dhe politikës – Dymbldhjetë eseje), Zagreb, 1928-60+1.

Në këtë vepër përfshihen dhe ribotohen dymbëdhjetë artikuj të ndryshëm që më parë ishin publikuar nëpër gazeta të ndryshme të Zagrebit. Nga një numër shumë më i madh artikujshtë shkruar me rastin e botimit të veprave historike u zgjodhën këta si më të rëndësishëm.

11. Konstantin Balši? (1392-1401) – Historiski roman u tri dijela – (Kontatin Balshaj – Roman historik në tri pjesë), Zagreb, 1920, 199+1 me pseudonim Alba Limi.

Derisa si historian Šufflay është cilësuar lart, si romansier nuk arriti të fitojë edhepse paraqet jetën e Zotni Kostës, siç e quanin shqiptarët, brenda viteve 1392 – 1402.

12. Na Pacifiku (Am Pacific) – Roman, Zagreb, 1924, i botuar në »Obzor» në vazhdime.

Romani «Në Pacifik» gjithashtu është me një pëmbajtje politike, ku parashtron ideologjinë evet filozofike për paqe, duke u ngritur kundër luftës. Ky roman në dorëshkrim është i shkruar në gjuhën gjermane.

13. Historia e Shqiptarëve të veriut – Serbët dhe Shqiptarët, Prishtinë, 1968, 238.[41]

Këtu u botuan dy vepra kryesore të M. Šufflay-t të përkthyera prej Z. Canës, «Historia e shqiptarëve të veriut», ndërsa prej Zef Fekeçit dhe Karl Gurakuqit, «Serbët dhe Shqiptarët.» Kjo vepër ndër ne ndikoi që të lexohet dhe kuptohet më shumë historiaa mesjetare shqiptare dhe lidhjet e saj me serbët, malaziasit etj.

14. Isprava za odnošaje Dubrovnika prema Veneciji (Dokumenta për marrëdhëniet e Dubrovnikut me Vendikun) të V. V. Makusherit të cilat për shtyp i përgatiti Dr. Mlan Šufflay, «STARINE», XXX/1902 335-352 e «STARINE» XXX/1905, 1-257.

Botohen dokumenta burimore të marrëdhënieve ndërmjet Dubrovnikut dhe Venedikut që grumbulloi Makušev, ndërsa për shtyp i përgatiti Šufflay. Këtu botohen edhe ca dokumenta që flasin për shqiptarë sikurse ai i «14 marsit 1591 me të cilin raguzanët ankohen për disa presione që i bëri Pal Dukagjini.

II

Bibliografiaa e artikujve shkencorë të botuara nëpër revista të ndryshme me karakter shkencor[42]

1. Politicksche Schicksale des Themas Dyrrachion (Fatet politike të Themës së Durrësit0 Vjesnik Kr. hrvatsko – slavonsko-dalmatinskoga arhiva Zagreb, 1917, XVII, 273-300.

Studim që trajton fatet politike të Themës së Durrësit nga themelimi i saj e në vitin 1255, i hartuar si kapitull i shtatë i «Historissë së Shqipërië.»

2. Biologie des albanesischen Volksstammes (Biologjia e fiseve të popullit shqiptar) Ungarische Rundschau, Minhen, 1916, 1-26.

Për studime të fiseve shqiptare Dr. Mlan Šufflay është i njohur edhe në studime të tjera, por ky punim me rendesi shtjellon gjenezën e fiseve.

3. Die Kirchenzäustande im vorturkishen Albanien ( rrethana kishtare të Shqipërisë paraosmane) Vjesnik zemaljskog hrvatskog Arkiva, Zagreb, 1915, 17, 1-70.

Edhe për historinë e besimit të krishtrë si të atij katolik ashtu edhe ortodoks, Šufflay-i është i njohur si domos në Shqipëri si vend kufitar ndërmjet këtyre dy kishave që analizon periudhën paraosmane.

4. Hrvati u sredovje?nom svjetskom vriu (Krotët në vorbullën botërore të mesjetës) «Sveslavenski zborni» Zagreb, 1930, 214,241.

Studim shumë i thukët për kroatët në rrethanat mesjetare por me përmasa botërore, duke lrahasuar e polimizuar me shumë studime të ndryshme që u botuan më parë. Në këtë punim ka edhe shumë ngjarje të historisë shqipëtare, sikur për Shën Gjinin etj.

5. Pseudobrocardius- Rehabilitacija važnog izvora za povjest Balkana u prvoj polovini XIV vijeka. (Pseudobrokardiusi-Rehabilitimi i burimit të rëndësishëm për historinë e Ballkanit në gjysmën e parë të shek. XIV), «Vjesnik kr.hrv. slavonsko-dalim, zemanlog arhiva Zgb. 13/1911, 142-150.

Përpara burimit bënë një analizë sqaruese për të dhënat e Brocardiusit, botimin e tyre të trajtuar në literaturën historike. Pastaj paraqet të gjitha shënimet e tij për Serbinë dhe Shqipërinë.

6. Iz arhiva ug. Narodnog muzeja (nga arkivi i Muzeut popullorë hungarez) «vijesnik kr. Hrvasko – slavonsko – dalmatinskoga arhiva», Zagreb, 8/1906, 155/177, 213-234.

Pasi shpjegon formimin e arkivit me emrat e personave, publikon ca dokumente të familjeve me sqarime përcjellëse, duke ndarë në 6 pjesë (I-VI).

7. Iz arkiva ug. Narodnog muzeja VI Iz arkiva obitelji Rakjy. (Nga Arkivi popullorë hungarez Arkivi i familjes Rajky). Vjeshnik Kr. Hrv – Slav – dal. Arhiva Zgb. 9/1907, 18-23.

Publikon disa dokumente të Familjes Rajky që kanë rëndësi për historinë kroate dhe lidhjet me Banin Mikca.

8. Hrvatska krv i zemlja (Gjaku kroat dhe toka- Lidhur me veprën e F. Šiši?: Povjest Hrvata u vrijeme nartodnih vladara)

“Novosti” Zagreb, 1. 04. 1926; “Starohrvatska Prosvjeta” 1/1927; (Dodatak) dhe “Hrvatska u svijetlu svijetske historije i politike” Zagreb, 1927, 30-36.

Polemizon me Šiši?in lidhur me veprën e tij: ”Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vlladara”, ku i bën kritikë po edhe ia njeh meritat për vepër më të madhe të historisë kroate.

9. Albanija u prošlosti- povodom Knjige prof. Baldaccia. ( Shqipëria në të kaluarën – lidhur me librin e prof. Baldaçit) “Hrvatska Revija” Zagreb, %41930, 277-281.

Duke bërë fjalë për veprën e prof. Univer. të Bolonjës, Antonio Balacci-t:”Albani”, Romë, XXI, 463 pa vit të botimit, fillon me një korelacion historik të keltëve, baskëve, etj., shqipëtarët i dallon si të fortë , ekspanzivë që pas ilirëve të vazhdojë me të kaluarën e tyre që e paraqet djerësisht autori, sepse kishte kaluar shumë kohënë Shqipëri për hulumtime.

10. San i java naroda. Nekoliko smjernice za biografiju Šansora Hrvata, ( Ëndrra dhe Zhgëndrra e popullit – Disa udhëzime për biografinë e Shador Horvatit) « Pantheon» 5/1929, 153-154; «Hrvat» 10 (11) 1929, 5.

Këto udhëzime lidhen me rrethanat biologjike dhe të origjinës së Sh. Horvatit nga Zagorja, ku kishte ngulë familja e tij dhe ishte ngërthy në ambient të ri që i mundsoi të bëhet edhe më shumë sepries i një partie: N «Hrvat» me titull: Dr. Aleksandër Horvat.

11. Zaratuštra e Crvenoj Hrvatskoj. Predovar budu?oj Peiskerovoj knjizi. Sumarium. “Croatia sacra” Zagreb I (1931, I, 109-114).

Mbi gjumrët e para të besimit dualist ndër Sllavët të Jugut, duke e lidhur këtë me filozofinë e Zaratushtrës.

12. Arbanasi i Hrvati. Povodom knjige prof. Baladacci-a.

“Hrvatsko pravo” Zagreb. 21/1929 – 30, 1-2 “Hrvatska revija”Zgb. 3/1930, 5, 276-281.

Lidhur me veprën e prof. Baldacci, “L Albania”, Romë 1929, përcakton momentet kryesore historike duke dalluar lidhjet e tyre me kroatët.

13. Acta Albaniae. Kako da se nastavi njihovo izdanje. “Arhiv za arbanašku starinu, jezik i etnologiju”, Beograd, 3/1925, ½, 209/212.

Shqyrton rrethanat në të cilat mund të vazhdohej botimi i “AA”, duke cekur mungesën e bashkautorëve të bleut I e Iidhe të botuesit Adolf Holzhausenit, për të cilin shton se nuk mund të ketë interes.

14. Crvena Hrvatska. – Dubrovnik i Boka Kotorska. “Pantheon” Zagreb, I/1929, 2-4; “Hrvatska Revija” 3/1930 I, 67-69 Zagreb.

Jep ca të dhëna për “Kronikën” e priftit anonim të Duklës lidhur me Kroacinë e kuqe dhe të bardhë, por edhe për fisin Kuq, Pilotin, emrin Gjon (Ivan). Kastriotin (1407-1443) etj. Artikulli në “Hrvatska revija me titull “Crvna Hrvatska i Dubrovnik”.

15. O važnosti skadaskog katastra iz god. 1416. (Mbi rëndësinë e Kastratit të Shkodrës të vitit 1416) “Glasnik Geograsfskog društva”, Beograd, 1926, 12, 123-126.

Flitet për rëndësinë e “Kodeksit të Shkodrës”, të cilin e hartoi Pjetër de oborico de Parma dhe ruhet në Bibliotekën e Shën Markut në Venedik. Në këtë regjistër janë shënuar të gjitha vendbanimet e rrethit të Shkodrës me amra të banorëve dhe obligimet e tyre për Pgesën e tatimit.

16. Starohrvatska baština iz pradomovine – povodom knjige prof. Strzygowoskoga o starosslovenskoj umjetnosti (Trashëgimia e vjeër kroate nga Atdheu i lashtë – Lidhur me librin e prof. Strzygowoskog mbi artin e vjetër sllav.)

“Hrvatska revija” Zegreb, 3/1930, I, 52-55.; “Hrvatsko pravo”, 20 (21), 1929-1930, 5231, I.

Punim me një aparaturë shkencore,  ku flitet për emrin kroat, për institucionin e “ mretit të ri”, për gjykatën fisnore dhe besimin dualist ndër sllavët e Jugut. Gjithashtu shkruan edhe për veprën e Josef  Strzygowoskoga: Die altslavitche Kunst. Ein Ferchuh ihres nachweisses», Augsburg 192.

17. Novi Pogledi na staru hirvatsku povjest. Starohrvatska iz pradomovine. (këndvështrim i ri mbi historinë e vjetër kroate, trashegemia e vjetër kroate nga atdheu i lashtë). «Boži?nica” Zagreb, 1931, 89-91.

Duke shqyrtuar vepra historike përgatiti M. Šufflay zakonisht parashtron këndvështrime të reja të studimeve historike për historinë kroater, si me rastin e veprës J. Strzygowoskog.

18. Strednjovje?ni pioniri zapada ( Nadbiskup barski Ivan de Piano Carapini).( Pionerët mesjetar të Perendimit) (Krywepeshkopi i i Tivarit Ivan de Piano Capini). “pantheon”, Zagreb 4/1929, 119-20

kur kisha serbe u shpall e pavarur më 1219, Tivari fitoi rëndësinë por iu kundërvu edhe Raguza për Duklën dhe Shqipërinë Veriore, madje edhe për Serbi.

19. San i java naroda. Povodom smirti politi?kog orijaša. (ëndrra dhe zgjëndrra e popullit. Lidhur me vdekjen e Nikola Pashiqit, politikan orijash) “Novi život“, Zagreb, 6 (7)/1926, 60, 260.

Flet për vdekjën e Nikolla Pashiqit, kryesisht pët dështimet politike të këtij borgjezomadhi serb.

20. Pravoslavlje na Jadranu. Zahumska epsikopija i Republika Dubrova?ka. (Ortodoksimi në Adriatik. Peshkopati i Zahumles dhe republika e Raguzës) “Starohrvatska prosvjeta” NS, Zagreb, 2/1928, 166-170. “Obzor”, Zagreb, 69/1928, 181, 2-3.

Šufflay është interesuar shumë edhe për historinë e konflikteve fetare katoliko-ortodokse në vijën bregdetare Adriatike për të cilën flet ky punim, duke përshkruar qëndrimet e Raguzës kundër deportimit ortodoks në Adriatik.

21. Etnicki cikloni na Balkanu. Nacionalni mozaik u Ma?edoniji i njegov postanak. (Ciklonet etnike në Ballkan. Mozaiku Kombëtar në Maqedoni dhe krijimi i tij) “Obzor”, Zagreb, 15/1924,16, 1-3.

Në rrethana historike më të gjera shqyrton lëvizjet etnike në Ballkan, ndërsa në Maqedoni vënë në pah llojllojshmërinë e tij sipas krijimit.

22. Nacijonalne maglice. Sredovje?na plemena Albanije i Crne Gore. (Mjegullirat kombëtare. Fiset mesjetare në Shqipëri dhe Mal të Zi). “Obzor” Zagreb, 1924, 49-4; 50-4; 53-3; 54-3; 65.

Si njohës shumë i mirë i fiseve shqipëtare dhe malazijase parashtron tezën e mjegullirës kombëtare, kuptohet si pak të njphura.

23. Državne jezgrice. Sredovje?ni dinaste Albanije o Crne Gore. (Bërthamat shtetërore. Dinastët mesjetarë të Shqipërisë dhe Malit të Zi) “Obzor”, Zagreb, 1924, 105-4: 106-4: 107-2: 108-3.

Duke analizuar bërthamat shtetërore përmend edhe dinastët kryesorë si në Shqipëri ashtu edhe Mal të Zi.

24. Sveti Jovan Vladimir. Pre?isna Krajinska i monastir Šin Gjon (Povodom odgadenja slave u Ohridu) (Shën Gjon Vladimiri Kraja e pastër dhe Manastiri i Shën Gjonit) «Obzor» Zagreb, 1925, 66, 132-5.

Flitet për Manastirin e Shën Gjonit dhe Krajën afër Shkodrës sipas disa të dhënave dokumentare të reja.

25. Zagonetka popa Duklanina, Crvena e Bijela Hrvatska. (Enigma e prtiftit të Duklës. Kroacia e Kuqe dhe e Bardhë) «Obzor», Zagreb, 1925, 66, 138-6.

Flitet për të dhënat e priftit duklan, enigmën e tij dhe Kroacin e Kuqe e të Bardhë qe i përmend ai.

26. Južna Italija i isto?ni Jadran u davnini. Nov tragsvijetla na sundbinu kralja Zvonimiora. Povdom jedne rasprave prof. Holzmanna u Byzantinische Zeitschrift. (Italia Jugore dhe Adriatiku lindor në të kaluarën. Gjurmë e re drite për fatin e mbretit Zvonimir. Lidhur me një shqyrtim të Prof. Holzmann-it në “Byzantinische Zeitschrift” “Hrvatsko pravo” Zagreb, 1929-30, 20/21, 2/3.

Duke shqyrtuar gjerësisht situatën autori përcakton faktet e reja lidhur me fatin e zvonimirit në Kroaci, kuptohet sipas shkrimeve të Prof. Holzmann-it.

27. Katoli?ka crkva i Hrvati. Povdom jedne knjige prof. Murka. (Kisha katolike dhe Kroatët. Lishur me librin e Prof. Murkës) “Hrvatsko pravo” Zagreb, 1929(30), 20(21). “Krš?anska škola“ Zagreb, 1930, 33 (34), ¾, 42-43. me titull:Vjera i narod ( Besimi dhe populli) “Boži?nica”, Zagreb, 1931, 91-92, titulli: Novi Pogladi na staru hrvatsku povjest- Katoli?ka crkva i Hrvati.

Para se të flitet për veprën e Matija Murkos. “Die Beutung der Reformation für das geistige Leben der Südslaven”, të botuar në Prag, 1927, bënë një analizë të h istorisë kroate dhe kishës katolike.

28. Val ratne krivanje (Vala e fajeve të luftës) “Hrvatska vija” Zagreb, 2/1929, I, 45-53.

Nga aspekti filozofik, historik dhe politik, analizohet Lufta e Parë Botërore nga këndi i fajit duke shoshitur këtë rast sipas 40 veprave të botuara brenda viteve 1923-1928.

29. Odgovornost za rat. Dela džona Evarta, Loes Dikensona i Elmer Barnesa. (Përgjegjësia për luftë. Vepra e Gjon Evartit, Loes Diknsonit dhe Elmer Barnesit) “Novi život” Zagreb, 1926,6 (7), 49, 90-91.

Duke analizuar veprat e këtyre autorëve shpreh mendimin e vet për përgjegjësinë e luftës dhe fatine saj.

30. Nešto o Dalmatinskoj listini. (Diç për diplomat Dalmatine) “Narodni list”, Zagreb, 43/1904, 53-54.

Si paleograf i njohur bën një analizë të thukët mbi të gjitha diplomat e shkruara në Dalmaci në shek. XV

31. Veliki kalež iz Antiohije. Skupocjena knjiga Dr. Gustava Eisena – povjest i opis velikog kaleža. – Kako sa zapravo izgledali Isukrst i njegovi apostoli. – Legenda o sveton Gralu. (Kalezhi i lartënga Antioka. Libri i çmuar i Dr. Gustav Eisenit: Historia dhe përshkrimi i kalezhit të madh. Si dukeshin realisht Jezukrishti dhe shenjëtëritë e tij. Legjenda mbi Gralin e Shenjtë). “Hrvatska misao”, Zagreb, 4/1924, 145, 2.

Parashtesa e veprës së Gustav Eisen; “ The Great Chalice of Antioch”, New York, 1924, vepër e zbuluar greke në Antioki më1910.

32. Mbi vulën e gjykatësit (hungarisht) “Százodok”, Budimpesht, 40/1906, 294-312. “Mitteilungen des Instituts für österreise che Geschicht forchungen”, Budipesht, 27/1906, 515-518.

Merret vesh, se si njohës i mirë i rrethanave të jetë ekonomike, shoqërore, administrative etj, parashtron edhe shumë raste të vulave të gjykatësve.

33. Mbi Shën Vladimirin “Ozbor”, Zagreb, 132/1925, 5, 16 muaj. “Balkan”, beograd, 141/1925, 1, 25 maj.

Shën Vladimiri është objekt i vështrimit më të shpeshtë të M. Sufflay-t për arsye se has në dokumente të shkruara, por botoi edhe fotografi nga ky objekt.

34. Për Qermenikën “Obzor”, Zagreb, 138/1925, 6, 23 maj. Edhe për Qermenikën shkroi posaçërisht “Obzor”, gazetë kjo me të cilën bashkëpunoi shumë.

35. Britanski Labor. Anglosaka rasa iseljaštvo (Punëtori i Britanisë. Rasa anglosase dhe fshatarësia) “Hrvatska” Zgb, 1928, 229-234.

Analizon politikën dhe literatuën angleze, Makdonaldin dhe L. Georgin me disa vepra për gjendjen e punëtorëve dhe fshatarësisë angleze.

36. Suton zapadne civilizacije (Muzgu i civilizimit perëndimor) “Hrvastka misao”, Zbg. 1952, 77-80.

Analizon veprat e Spengelerit, Bergsonit dhe Simonit, për ekonomi, kulturë dhe civilizim.

37. poastanak ameri?e nacije (Formimi i kombit amerikan) “Jutarnji list2 Zgb. 4. nëntor, 1923 “Hrvatska u svetlu svijetske historije i politike”, Zgb. 4. nëntor, 1923 “hrvatska u svjetlu sfjetlske historie i politike”, Zgb 1928, 24-26.

Analizon ligjeratat e Nicolës Murray Bktlerit, dijetar amerikan që i mbajti në Angli e që u botuan më vonë duke krahasuar me studime të tjera.

38. Penši hrvatskog jezika. Rje?nik narodnih zooloških naziva. (Penski i gjuhës kroate. Fjalori i emrave popullor zoologjik) «Obzor» Zgb. 19. korrik 1928. Hrvatska u svijetlu svijetske historije i politike, Zgb. 1928. 42-47.

Analizon me krahasim shumë emra të shprehive zoologjike kitajet pastaj Totemit e Polisit e shumë të tjera nga Dr.Hirtzni si njohës të kësaj diturie për çdo universitet të Evropës.

39. Radi?, Bethleu i Mussolini- Dubine narodine svijesti. (Radiqi, Bethleu dhe Muzsolini. Thellësia e ndërgjegjëspopullore) “Hrvatskoj misli” Zgb. 1928, 26-29.

Për Stjepan Radiqin, partinë fshatare dhe aftësitë e tij flet duke krahasuar edhe me prijës tjerë progresivë e diktatorë siq ishte Bethleu dhe Musolini.

40. Stranke i vode?i muževi Irsake. Jedino u u separaciji leži unifikacij. (Partitë dhe burrat prijës të Irlandës. Vetëm në Separatizëm qëndron Unioni). «Jutarnjilist» Zgb.2.shtator 1923.

Analizon si tuatën politike në Irlandë duke bërë fjalë për veprën «The Drama of Sinn Fein» e botiar në New York, 1923.

41. Statutet dhe urdhëresat e kapitullit të Kishës katedrale të Drishtit. V. Noku e M. Šufflay. «Gjurmime albanologjike», seria e sh kencave historike, Prishtinë, 1971, 1963-191.

Sipas burimeve historike jepen Statuti dhe urdhëresat e kapitalit të kishës së Drishtit që vazhdojnë për një rreth më të gjerë të rrethinës së qytetit.

III

Biblografia e kritikave dhe recensioneve të botuara në gazeta apo revista të ndrshme lidhur me botimin e veprave historike në vend dhe në botë.

1.Biblografia Crne Gore i Albanije. Povodom madžarskih radova baruna Nopsca i profesora Bajze. (Biblografia e Malit të Zi dhe Shqipërisë. Lidhur me punët e Nopçës dhe Profezor bajzit) «Obzor» Zagreb, 68/1927, 41, 2/3.

Mbi literaturën historike të Shqipërisë dhe të Malit të Zi edhe ërpjekjeve të deri sotme mbi  hartimin e një biblografie për të dy vendet, ku do të përfshiheshin publikimet nga gjysma e shek. XIX, duke analizuar veprën e Ferencz Nopçës; « Az Albániárol szòlò legujabb irodalom» Budapesht, 1918 edhe të Jozef Bajzit; Beiträge zur unarishen Bibliographie über Montenegro, Budapesht, 1927.

2. Dubrovnik i Okolina Važnastudija draSindika o podrijetlu tamošnijeg stanovništva. (Dubrovniku dhe rrethina. Studim i rëndësishëm i dr. Sindikes mbi origjinën e popullsisë së këtyre  viseve) “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 4, 2-3.

Vështrimi i veprës së Dr. Ilije Sindikës, të botuar në Beograd, 1926.

3. O pe?atu i prsentu. Engleski “klu? do vlasti” (Mbi vulën dhe unazën. “Çelësi për pushtet” anglez). “Obzor” Zegreb 68/1927, 3 2-3.

Mbi pozitën dhe funksionet e lordëve në historinë e ruajtjes së vulave dhe mbi rëndësinë e vulës së madhe “Çelësi afër pushtetit” që kishte në punët publike. Pastaj edhe për historinë e vulave lidhur me veprën e Hanry Churchill Maxwell – Lyte; The History of the Seal of England”, Londër 1926.

4.Novi nema?ki izabrani dokumenti. Car Viliam i prvi balkanski rat g. 1912. Pred “kona?nim obra?unom izmedu Germania o Slavena”. (Dokumentet e reja të zgjedhura gjermane. Perandori Vilhelm dhe Lufta e parë Ballkanike më 1912. Përpara “konfliktit vendimtar” ndërmjet gjermanëve dhe sllavëve”.)

“Obzor” Zagreb, 67/1926, 329,2.

Parashtirmi mbi koleksionin e dpli,emteve politike gjermane të periudhës1912-1914 në botim të Deutche Verlagsgesellschaft für Politik ung Geschichte, me një vështrim të posaçëm mbi ato që paraqesin qëndrimin e Vilhelmit të II mbi Luftën Ballkanike 1912-13 dhe mbi qëndrimin anglez ndaj një lufte eventuale ndërmjet gjermanëve dhe sllavëve.

5. Odgovornost za rat. Dokumenti Fereing Offic-a od 28 lipnja do 4 kolovoza 1914. neodlu?nost Sir Edward Greya i intuisija njegova poma?nika Sir Eyra Crowea. Dražesna epizoda sa aktima u Beogradu. (Pëgjegjësia për luftë. Dokumentet e Fereign Officc-it prej 28 qershorit deri më 4 gusht 1914. Luhatja e Ser. Adward Greya dhe inuicioni i ndimësit të tij Ser Eyra Crowea... Episodi i bukur me aktet në Beograd) “Obzor” Zagreb, 67/1926, 328, 2.

Vështrimi për koleksionin e dokumenteve që i botoi James Nycliffe Headlam –Morley, “British Documents on the Origins of the War. Vol. XI, The Outbreak of War. Foreign Office Document, June 28the” – August 4, 1914. Colloted and Arranged with Institucion und Notes, Londër, 1926, në të cilin që në fillim është dhënë literatura mbi Luftën e Parë Botërore.

6. Apologija gr?ke dinastije. Uspomene princa Nikole o krunjenim glavama evrope i dinastije Obrenoviaa (Apologjia e dinastisë greke. Kujtimet e princ Nikollës mbi kokat e kurorizuara të Evpropës dhe dinastia e Obrenoviqëve,) “Obzor” Zagreb, 67/1926, 413, 5.

Vështrimi për librin e kujtimeve të Nichola of Greece: “My Fifty Years”, Londër, 1926, ku papraqitet edhe dinastia e Obrenoviqëve në emigrim.

7. Reforma koledara. Bit Julijanskog i Gregorijanskog koledara. Izvšraj specijalnog Komiteta Lige naroda. (Reforma e kalendarit. Qenësia e kalendarit Julian dhe Gregorian. Raport i Komitetit special të Lidhjes së Kombeve). “Obzor” Zagreb, 67/1926,295, 2.

Bën një analizë lidhur me propozimet për ndryshimin e kalendarit, duke u mbështetur në njohuritë e pasura të kronologjisë.

8. Carigradski hipodrom. Poslejdnje nalazište antike. (Hipodromani i Stambollit. Gjurmimet e fundit të antikës). “Obzor”. Zagreb, 67/1926, 325, 3.

Analizon çështjen rreth lejes për gjurmime që Turqia ia dha Akademisë Britanike të Shkencave.

9. Spomen knigao Moha?u. (Libri përkujtimor mbi Mohaqen) “Obzer”, Zagreb, 67/1926, 283, 3.

Analizë rreth librit prkujtimor: “Mohácsi Emlekköny v” Budapesht, 1926, të cilën e botoi Shoqata e historianëve të Hungarisë, ndërsa e redaktuan Imre Lukinich , dhe Kuno Klebelsber.

10. Nova svijetska povjest Histori?ara. Monumentalno englesko djelo. (Hisotria e re botërore e hisotorianëve. Vepra monumentale angleze). “Ozbor”, Zagreb, 67/1926, 274, 2.

Vështrimi i veprës: “The New Historians Hisotry of the World”, që është hartuar sipas fletushkës: “Speciemen Book of the New Historians. History of the World”, Londër e New York, 1926 dhe të cilën e botoi Enciklopedi Britanike në redasi të Henry Smith Wiliamsit.

11. Kemalove reforme i Islam na Balkanu. Iscrpliva ameri?ka knjiga o modernoj Turskoj. (Reformat e Kemalit dhe Islamizmi në Ballkan. Libri i hollësishëm amerikan mbi Turqinë moderne). “Novosti”, Zagreb, 20/1926, 12.

Pasi bën fjalë olr ndikimin  reformave të Kemjal Ataturkut ndër muslimanët në Ballkan, analizon edhe veprën: “Eliot Grinnell Mears – Modern Turkey, a Politico-economic Interpetation, 1908-1923, Inclusive, with Selected Chapters by Representative Autorities. Foreword by Admiral Mark L. Bristol.” New York, 1925.

12. “Zupanija Varaždinska” Stari Krovovi i stara krv Zagorja. (“Zhupania e Varazhdinit”. Kulmet e vjetra dhe gjaku i vjetër i Zagorjes). “Obzor” Zagreb, 68/1927, 16, 2-3. “Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike” Zgb. 1928, 1719.

Vështron librin e Stjepan Baloševic-it: “Zupanija varaždinska. I slobodni i kraljevski grad Varaždin ” , që u botua në Zagreb në vitin1926.

13. The Sarajevo Crime. (Kirmi në Sarajevë). “Novosti” Zagreb, 20/1926, 164, 2.

Vështron një literaturë, e cila bën fjalë për Atentatin e Sarajevës dhe përgjegjëinë për Luftën e Parë Botërore si p.sh. Bertrand Russel, “The Prospect of Industrial Civilization”, Londër, 1923; Garet Garret-i, Ouroboros of the Mechanical Extension of Mankind”, New York, 1926; John S, Ewart; “The Roots and Causes of the War”, Londër – New Zork, 1925; Konstantinopolj i prolivy. Bot. narkomindel, Moskva, 1925; Friderick Stieve Izvosky and the Wr, New York, 1926. etj.

14. A History of Russia. Eurazikslo dvaoživac u anglosaskom zrcalu. (Historia e Rusisë. Dynervëshi Evroazias në pasqyrën Anglosaksone). Novosti ”; Zagreb, 20/1926, 195, 3.

“Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike” Zgb. 1928, 11-14.

Vështrohet me plot[sim konciz të të dhënave individuale vepra e Bernard Paresit; “A History of Russia”, Londër – New York, 1926.

15. Civilizacija Zapada i Istoka. Britnsko Carstvo. Djelo Sir Valnetino Chirol-a o Indiji. (Civilizimi i Perëndimit dhe Lindjes. Perandoria Britanike. Vepra e Sir Valentine Chirolit mbi Hindinë).

“Obzor, Zagreb, 67/1926, 119, 2.

Pasqyrohet libri i Ignatitus Valentino Chirolit; “India” Londër – New York, 1926.

16. Konac hrvatsko-madžarske unije. Rasprava madžerskog profesora Bajze. (Fundo i unionit kroato-hungarez. Mendimi i profesorit hungarez Bajze.) “Obzor” 67/1926, 50, 5.

Vështrmi i veprës së Jozev Bjza: “A Magyear – horvat misao... felbomasa”, Budapesht, 1925.

17. The Roots of the War. Kriegsschuldfrage. Radovi Bertrand Russella, G. Garretta dhe J. Evarta. (Në rrënjët e luftës. Veprat B. Russella, G. Garretta dhe J. Evarta). “Obzor”, Zagreb, 67/1926, 119, 2.

Vështrim i veprave të B. Russellit; “The Procpect of Industrial Civilization”, londër, 1923. “Icarus or the Future of Science”, Londër – New Xork, 1924; G. Garreta, “Ouroboros of the Mechanical Extension of Mankind”, New York, 1926; J. S. Ewart, “The Roots and Causes of the War”, Londër – Now York, 1925.

18. Monummentalna povijes Japana. James Murdoch mbi misionarët e bardhë. Dënimi me vdekje kundër agjitatorëve të padëshirueshëm). “Obzor”, 67/1926, 253, 2.

“Obzor”, Zegreb, 67/1926, 253, 2

Analizë e shkurtër e veprës së Ignatius murdoch dhe Isoh Ymanagata, “History of Japan”, New York, 1926.

19. Krv konkvistadora. Venezuelac Rafael de Nogales, leventa i kondotiere. Njegova knjiga “Uslužbi polumjeseca”, važan prilog svjetskog rata. (Gjaku i konkvistdorëve. Venecuelasi Rafael d Nogalesi, leventa e kondotiere. Libri i tij “Në shërbim të gjzsmëhënës”, kontribut i rëndësishëm i historisë së Luftës Botërore). “Obzor”, Zagreb, 67/1926, 257, 2.

Analizë me vështrim për luftën dhe kushtet e saj të veprës së Rafal de Nogales; “Cuatro annos bajo la Media Luna”, Madrid, 1925.

20. tajne ruske revolucije. Britanski general Waters o britanskom poslaniku Buchananu. (Sekretet e revolucionit rus. Gjenerali i Britanisë Watersi për diplomatin anglez Buchananit). “Obzor”, Zagreb, 67/1926, 272, 2.

Vështrim i veprës së John Murray-t “The Experiences of a Military Attache”, Londër 1926 dhe Wallscourt Hely-Hutchinson Waters, Secret and Confidential.

21. Kulturne struje na sredovje?nom Jadranu. (Rrymat kulturore në Adriatikun mesjetar). “Obzor”, Zagreb, 64/1623, 349, 9.

Vështrim shkencor i veprës së Viktor Novakut: “Scriptura Beneventana”, me analizë të posaçme për ipin e “Beneventanës Dalmatine” si studim paleografik të botuar në Zagreb, 1920.

22. Narodno pam?enje. Dr. Rudolf Horvat; Povjest Hrvatske. (Kujtesa popullore. Dr. Rudolf Horvat; Historia e Kroacisë). “Hrvatska misao”, 4/1924, 175, 1-2.

Vështrim për blenin e parë të veprës “Historia e Kroacisë”, që u botua në Zagreb më 1924, e cila përfshinë periudhën prej kohës më të lashtë e deri në vitin 1957.

23. O prodoru slavenskih plemenskig ustanova. Dvije izvorne isprave hrvatskih kraljeva. (Depërtimi institucioneve fisnore sllave. Dy dokumente burimore të mbretërve kroatë). “Obzor”, Zagreb, 65/1924, 30, 4; 31, 4.

Analizohet studimi i Viktor Novakut: “Dy falsifikat të Splitit në shek. XII”, “Buli?ev zbornik”, Zagreb, 1923, 547-569; autentiteti i dokuemnteve të Dhimitër Zvonimirit, viti 1076-78 dhe Stjepanit të II, viti 1089, të lëshuara nga manastiri i Shën Benediktit në Split, me hyrje ku flitet për rregullimin fisnor të sllavëve, të ardhur në viset jugosllave dhe ndiimin e tyre në diplomaci.

24. Luwig v. Talloczy (1854-1916) “Archiv fur slavuche Philologie”, Vjenë, 1020, XXXVII/3-4, 547-552.

Nekrolog për bashkëpunëtorin dhe ndihmësin e vet, ku përmend edhe meritat e tij për Historinë e popullit shqiptar dhe punën shkencore në përgjithësi.

25. Mutacija Turske. Kemal paša kao poljodeljac. Nova knjiga prof. Arnold Toynbee-a. (Mutacioni i Turqisë, Kemajë pasha ndarës i fushës. Libri i ri i prof. Arnolf Toynbee-s). “Obzor”.  Zagreb, 68/1927, 50, 5.  

Sipas koncizitetit të njohut të M. Šufflay-it, përflitet vepra e Arnold Jospeh Toynbee-s dhe Keneth P. Krikwood. “Turkey”, Londër – New York, 1927.

26. od pekinga do Lase. Dnevnik engleskog generala Pereire o centralnom Kitaju. (Prej Pekinit deri në Lase. Ditari i gjeneralit anglezPreire mbi Kitajin qëndror). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 50, 5.

Recensioni për librin e George Edward Pereira; “Peiping to Lhasa”, Londër 1926.

27. Djelo Winston Churchill-a “Veliki rat i svjetska kriza”. Priznanje njema?ke ratne slave. (Vepra e Winston Churchill-it; The World Crisis, 4 pjesë, Londër – New York, 1923-1929). ''Obzor'', Zagreb, 68/1927, 63, 2. ''Slobodniglas'', Zagreb, I/1929, 77, I. Me titull ''Druga žetva'' (të vjelurit e dytë).

Vështrohet vepra e W. Ch., ''Civilizimi i II dhe zhvillimi i Gjermanisë''. Për këto vepra shkroi edhe në gazetën New York Times, me titull: Mbi lojën me zjarr ''o igri svatrom''.

28. ?asopis ''Starohrvatska prosvjeta''. (Revista ''Starohrvatska prosvjeta''). ''Obzor'', Zagreb, 68/1927, 62, 2.

Recenzohet viti i I i serisë së re të kësaj reviste 1927, në mënyrë kritike si bashkëpunëtor.

29. Vladanje Rasputinovo. (Sundimi i Rasputinovit). ''Obzor'', Zagreb, 68/1927, 74, 4.

Vështirmi i vepërs së Mihail Vladimirovi? Rodznjankos: “The Fall of Czarism”, Londër, 1927.

30. “Ustanak u pistinji”, “Lawrnce of Arabia”  i peripetije njegova monumentalnog djela. (Kryengritja në shkretirë”, Lawrence of Arabia dhe peripetitë e veprës monumentale të tij). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 78, 4.

Vështrimi i librit të Thomas Edward Lawrenc-es; “The Seven pillars of Wisdom, Londër, 1926.”

31. Bismarck i Andrassy. Knjiga grofa Andrassya o “premisama svjetskog rata”. (Bisamrku dhe Andrashi. Libri i grof. Andrashit, “Mbi premisat e Luftës Botërore”). “Obzor”,  Zagreb, 68/1927, 91, 3.

Recensioni për revistën gjatë vitit 1026.

33. Val “raine krivnje”, Njema?ki ''Im Dienste Wahreheit'' io ameri?ki ''Current Hisotry''. (Vala e “fajsimeve luftarake”). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 93, 2.

Analizon veprën e posabotuar: “Die grosse Politik der euro-paischen Kabinette 1871-1914”, Berlin, 1927, koleksion dokumentesh që e botoi Qeveria gjermane në bashkëpunim me burra shtetëror, u shkrua edhe broshura: Im Dienste der Wahrheit”, Berlin, 1927, lidhur me fajsimet luftarake, ku flitet gjithashtu edhe në Current History.

34. Bolševiki mužik. Knjiga danskog profsora Karlgrena o Rusiji. (Bolsheviku e muzhiku. Libri i prof. Danez Karlgrena mbi Rusinë). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 100, 2.

Flitet për veprën e Anton Karlgrneit; “Bolshevist Russia”, Londër, 1927.

35. Iz podzemlja Austo-Ugarske. MemoariJosipa Kristoffy-a. Otkri?a glavnog madžarskog pouzdanika Franje Ferdinanda. (Nga nëntoka Austro-Hungareze. Memoaret e Josip Kristoff-it. Zbulimi i të besuarit kryesor hungarez Franje Ferdinandit).

Vështrimi i veprës së Jozef Kristóffy, ''Magyarorság Kálváriája Az összeomlás útja''. Budapesht, 1927.

36. Povjest Švicarske”. Eseji o naciji i federaciji. (Historia e Zvicrës. Eseje mbi kombin dhe federatën). “Obzor”, Zagreb. 68/1927, 122, 5.

Parashtrimi për vepërën: “Historie de la Suisse. Essai sur la formation d une Conféderation d’Etats”, Paris, 1927.

37. Ameri?ka knjiga o svjetskoj krizi godine 1914. (Libri amerikan mbi krizën botërore të 1914). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 129, 3.

Recension për librin: “Jonathan French Scott, Five Weeks. The Surge of Public Opinion on the Eve of the Great War”, New York, 1927.

38. Sudbonosni “Londonski incident”. Ruski mutanti i britanske baštinske jedinice. Knjiga ameri?kog autoritta o “revoltu Azije”. (“Incidenti i Londrës” vendimtar. Mutantët rus dhe aradhat kopshtare të Britanisë. Libri i autoriteteve amerikae “Revolta e Azisë”.) “Obzor”. Zagreb , 68/1927, 132, 2.

Recension për librin: “Upon Close (Josef Washington Hall) – The Revolt of Asia. The End of Asia. The End of the White Man’s Dominance”, New York, 1927.

39. Jedna nova engleska knjiga o blitci kod Jutlanda. Tko je kriv što se je nema?ka flota mogla spasiti u svoje luke. (Një libër i ri anglez për betejën në Jutalnd. Kush është fajtor për atë se flota gjermane mundi të shpëtorjë në limane të veta). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 150, 5.

Vështrim për librin: “The Truth about Jutland”, Londër, 1927 që e shkruajti John Ernest Troyte.

40. Novi nema?ki dokumenti o ratu. (Dokumentet e reja gjermane mbi luftën) ''Obzor'', Zagreb, 68/1927, 150, 5.

Recension për pesë vëllime të koleksionit të dokumenteve që i publikoi qeveria gjermane me titull: ''Die grosse Politik der europaischen Kabinette 1871-1914''.

41. Histori?ar John Bury. (John Bry, historian) ''Obzor'', Zagreb, 68, 1927, 154, 4. ''Nekrolog për veprat dhe biografinë''.

42. «Duh boljševizma». (Shpirti i bolshevizmit) «Obzor”, Zagreb, 68/1927, 164, 3.

Shqyrtimi i librit të Rene Fülöp- “Miller; Geist und G3esicht des Bolschewismus”, Vjenö, 1927.

43. Cavouro korespodencija (Korrospodenca e Kavurës) “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 217, 4.

Recensioni për korrospodencën e Camilla Bensa Cavoura me sekretarin Contatinom Nigrin, e publikuar në redaksinë të komisionit mbretërorë 1858-1861, Bulonjë, 1927.

44. Istraživanja o ratnoj krivenji. Djelo engleza Goocha (Gjurmime mbi fajin luftarak. Vepra e Gooch-it) «Obzor», Zagreb, 68/1927, 229, 5.

Recensioni për veprën e George Peabody Goocha-it: «Recent Revelations of  Europen Diplomacy, Londër, 1927.

45.Islamske zemilje i Turska Avganistan gleda na Angoru ( Vendet islame dhe Turqia. Avganistani shikon në Angorë).

Recensioni për veprën  e Arnold Joseph Toynbce-s: «The Islamic World since the Pease Settlement», Londër, 1927.

46. Srpsko djelo o Franji Josipu. (Veprat serbe për Franje Jospin. «Obzor», Zagreb, 68-1927, 261, 2.

Shqyrtimi i veprës së Petar S. Taletov-it: «Franc Jozef. Pjesa e parë , «Sundimi i absolutizmit personal», Beograd, 1927.

47. «Marvst» i «Nandur». Stari perzijeski izvor o Hrvatima i Beogradu. (Marvat-i dhe Nandur-i,. Burime persiane të vjetra për kroatët dhe Beogradin) «Obzor», Zagreb, 1927/68, 262, 2.

Shqyrtimi i punimit të Mihaly Kmoskó Gardizi «törökökröl», e publikuar si studim i revistës «Szäzadok“ 61-62/ 1927-28, 149-171.

48. Iz Anglosaske publicistike. Uspomene iz Bugarske. Položaj protestenata u  Rumunskoj, ?udni pojmovi o slavenima u Sjedinjenim državama. (Nga publicistika anglosase, kujtime nga Bullgaria, pozita e protestantëve në Rumani, botëkuptimet e çuditshme mbi sllavët në SHBA). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 297, 2.

Recensionet për këto vepra: Ignatus Valentine Chirol, “Fifty Years in a Chaning World”, Londër, 1927; Adolf Kee e Georg Stewart, Protestant Europe: its Crisis and Outlook. Hodder and Stoughton; Printed in USA”, New York, George H. DoranCompany, 1927; “Lothrop Standart, Re-forging Amerika”, New York, 1927.

49. Oba Trencka. Engleska studije o njima. (Dy Trenckat. Studimet angleze mbi ta). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 301, 2.

Recensioni për veprat: Oscar Teichman, An Account of the Life of Baron Franciscus von der Trenck”, Londër, 1927; Phylip Murray, The Strange Adventures of Frederick Baron Trenck”, Londër, 1927.

50. Greville-ov dnevnik. Pomladženi i stari škandali visokog engleskog društva. (Ditari i Greville-ut. Skandalet e vjetra dhe të përtrira të shkencës së lartë angleze). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 304 2.

Recensioni për veprën (“Charles Cavenddish Fulke Greville) The Greville Diary”, botoi Philip Wilson, Londër, 1927.

51. Uspomene ruskog diplomate. Bugarska god. 1915. (Kujtme të diplomatit rus. Bullagri më 1915). “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 305, 3.

Recensioni i librit: “Recollections of a Russian Diplomat”, Londër, 1927 prej Aleksandr Aleksaandrovi? Savininski.

52. Knjiga o tajnim društvima. (Libri mbi shoqëritë e fshehura), «Obzor», Zagreb, 68/1927, 326, 4.

Recensioni për librin e Herbet Vivian: «Secret Societies Old and Neww», Londër, 1927.

53. Cincarska krv. Srpska knjiga o beogradskoj ?aršiji. (Gjaku i cincarëve. Libri serb për çarshinë e Beogradit.), «Obzor», 68/1927, 331, 2. Zgb. 1928, 48-51.

Recension për veeprën e Dushan Popoviqit mbi Cincarët, shtojcë për çështjen e formimit të çarshisë.

54. Zna?ajke hrvatsske nacije. Esej o Vjekosllavu Kali?u. (R?nd?sia e kombit kroat. Eseja për Vjekoslav Klai?-in). «Pester Loyd» Abendblatt, 8 gusht, 1928 «Hrvat2, Zagreb, 9 (10) 1928, 2570, 5 «Hrvatsko pravo», Zagreb, 20/1928, 5172, 3. Hrvatska u sjetlu svjetske historije i politike Zgb. 1928, 37-41.

«Për punën shkencore dhe veprimtarinë e V. Klai?-it».

55. Ameri?ki oravorijek. Pitanje ratne krivnje i Srbija. Seton Watson, putni s dvije noge. Knjiga prof. Faya o postanku rata. (Drejtësia amerikane. Çështjaa e fatit të luftës dhe Serbija. Seton Watsoni, udhëtar me dy këmbë të majta. Libri i prof. Faya-s mbi krijimin e luftës).Pravice i slobode “Narodni val ?ovje?nosti”, Zagreb, 2-1928, 321, 3.

Q?ndrimi i Robert Williamsit Seton Qatsonit ndaj çështjes së fajit të Serbisë për Atentatin e Sarajevës në veprën: “Sarajevo”, Londër, 1926 dhe kritika ndaj këtij qëndrimi në veprën: “Sidney Brandshaw, The origins of the World War”, New York, 1928, sikurse edhe në artikullin e Harry Barnesa në revistën: “Current History vol. 25. gusht 1927.

56. Madžari i ratnja krivnja. Pregled literature o tom predmetu. “Obzor”, Zagreb, 69/1928. 72, 2.

Parashtron problemin e fajësimit hungarez për luftë sipas literaturës së publikuar lidhur me këtë.

57. Starohrvatska prosvjeta. Peiskerova studija o praslavenskoj baštinskoj masi. (“Starohrvatska prosvjeta”. Studimi i Peiskerit për traditën  parasllave të masës). “Obzor”, Zagreb, 69/1928,76, 2-3.

Cilëson revistën në fjalë të sërissë së re për vitin 1927 me shqyrtim të veçantë për T. Jan Peiskerin, “Raširenje Slavena” (Zgjerimi sllav) që e përktheu Vladoje Dukat.

58. U prodornoj zoni pravoslavlja na Jadranu. Novo i kiriti?ko izdanje popa Dukljanina. Crvena Hrvatska i legenda o Vladimiru i Kosari. (Në zonën depërtonjëse të Ortodoksizmit në Adriatik. Botimi i ri dhe kritik i Priftit të Dukës. Kroacia e kuqe dhe legjenda për Vladimirin dhe Kosarën). “Obzor”, Zagreb, 69/1928, 97, 7. “Hrvaska u svjetlu svjetske historije i politike”, Zgb, 69/1928, 52-60.

Shqyrton: “Kronika e priftit të Duklës”, të cilën e hartoi Ferod Šiši? dhe e botoi Akademia Serbe e Shkencave, Beograd, m? 1928.

59. Vjesnik hrvatskog arheološkog društva. O starim hrvatskim župama Bosne i o davnim katoli?kim knezovima Zete. VHAD, revistë shkencore, për zhupet e vjetra kroate në Bosnje dhe për princa e vjetr katlikë të Zetës). “Obzor”, Zgb. 69/1928. 108, 2.

Shqyerton vlerën shkencore të revistës “VHAD”, Seria e re në mënyrë të posaçme studimin e Vj. Klai?it: “Zhupania Pset (Psenta dhe fisin Koluni?”, Lënda për topografi dhe histori të Zhupanisë së Hlivanjit dhe qytetit Hlivna si edhe për studimin e Lube Karamanit Kisha e Shën Mihalit në Ston.

60. Vjesnik Kr. Društvenog arhiva u Zagrebu. O KraljuZvonimiru i njegovim listinama.(VKDA. Për mbretin Zvonimir dhe diplomat e tij). «Obzor», 69/1928, 112, 2-3.

Vlerëson studimet njëvjeçare të revistës VKDA» për vitin 1928, sidomos studimin e Petar Karliç-it «Mbretin kroaat Dimitrije Zvonimiri».

61. Dvije listine o hrvatskim kraljevima. Preokret u pitanju njihove autentišnosti. (Dy diploma të mbretërve kroatë. Kthesa të reja lidhur me autenticitetin e tyre). “Obzor”, Zagreb 69/1928, 138, 2-3. “Starohrvatska prosvijeta”, Zagreb, 2/1928, NS, 1-2, 163-166.

Vlerësim i studimit të Lovro Kati?-it; “Još o darovnicima Zvonimira i Stjepana II kolundricama Sv. Benedikta», Split, 1928.

62. Otkri?e velike tajne slavenskog bogatstva. Znamenita studija profesora Jana Peiskera. (Zbulime të fshehtësisë së madhe të paganizmit sllav. Studim i çmuar i prof. Janë Peicerit). “Obzor”, Zegreb, 69/1928. ½, 55-86.

Shqyrton studimin e Jan Peiserit: “Koje su vjere bili stari slaveni prije krštenja”, përktheu Ivo Pilari e u botua në rev. “Stara hrvatska prosvjeta”.

63. Ameri?ka senzacionalna knjiga o sarajevskom zlo?inu (Libri senzacional amerikan mbi krimin e Sarajevës). “Pantgeon”, Zagreb, I/1929, I, 31-32.

Vlerësim i librit për atentatin e Sarajevës të Sidney Branshaw Fay; “The Origines of the World War”, New York 1928, me një kritikë të shkurtë të Robert Wiliam, Sarajevo, Londër 1926, të cilën e shkroi Harry Elmer Barnes në rev. “Current History”, 1927.

64. Nove smjernice savremene povijesti. (Orientim i ri i historisë bashkëkohore). “Boži?nica», Zagreb, 1931, 97'112.

Analizon synimet bashkëkohore të shkencës historike dhe studimet e saja në historinë e Kroacisë.

65. Zemlja bola (Toka e dhembjeve). Radovan Košuti? bard Srpske “Zore velikog dana” ili Srpski Jongfelov. “Hrvatska revija”, Zgb. 1928, 105-108.

Merr në shqyrtim disa artikuj të gazetave të Beogradit si psh. Atë për gjurmimet në Prizren për të gjetur varrin e perandorit Dushan në Zhiqë, atë të Shën Savës dhe disa vjersha të Radovan Koshutiqit.

66. Tragedija mira. Gugliemo Ferraroa (Tragjedia e paqes) “Jutarnji list” Zgb. 1923, 22 nëntor.

Analizon veprën e Ferraros “La tragedia dela Pace” që u botua në Milano më 1923 dhe e krahason me vepra të tjera.

IV

Bibliografia e artikujve polemizues me historinë[43]

1.Šiši? Ferdo, Hrvatska povjest od najstarih dana od potkraj 1918. Svezak I (knj. I-III). Povjest Hrvata u doba narodnih vladara. Sa 280 slika i 3 karte u bojama, Zagreb, 1925. II Hrvatska krv i zemlja. (Š. F. Historia kroate prej ditëve më të vjetra e deri në fund të vitit 1918. Libri I në tri pjesë; Historia Kroate në kohën e sundimtarëve popullorë më 280 fotografi dhe 3 harta në ngjyra).

Vlerësim i veprës, ku pati edhe cilësime të mira, por këta dy historianë qenë edhe rivalë, andaj F. Šiši?-i i ktheu përgjigjen aty për aty, që botohet në fund me titull «Shtojcë» (Dodatak). Polemika arsyetohet me veprën «Doracaku i burimeve të historisë kroate», Zagreb, 1925.

Këto botohen në «Novosti» Zgb. 20/1926, 100, 12. me titull: «Hrvatska krv i zemlja» si dhe në «Starohrvatska prosvjeta», NS. Zgb. I/1927, I, 118-125.

2.Seton Waston, Barnes, Fay «Pantheon», Zagreb, I/1929, 3. 88.

Përgjigje në artikullin e Ivo F. Lupis – «Vuki?, Seton watson – Barres – Fay’’, të cilin Šufflay e kishte botuar si recension. Kjo polemikë botohet në «Pantheon» Zagreb, 1/1929, nr.2, f. 71-72. Konflikti kryesor rreth së cilit nuk arrihet pëlqimi është i lidhur me fajësinë e Serbisë për Luftën Botërore dhe këtë e mbron kinse nuk është e tillë Saten Watson, për të cilën bëri hulumtime disa herë në Jugosllavi.

3. Šufflay – Šiši?- Amikus Historiae, «Novi list», Zagreb, 9/1906, 66.

Lidhur me kandidaturën e Dr. Milan Šufflay-t dhe Dr. Ferdo Šiši?-it pëe zgjewdhjen si profesor të historisë pranëpranë Katedrës në Zagreb. Kuptohet se që të dy kandidatët ishin të fortë, por megjitahtë Šufflay ishte më i fortë por pa përkrahje.

4.Šufflay – Šiši? «Obzor» Zagreb, 126/1909, 7 maj. «Pokret» Zagreb, 2maj 1908.

Pasi  më 1908 mbaron procedura e zgjedhjes së prof. Pranë Katedrës së Historisë në Universitetin e Zagrebit, gazeta në fjalë e përkrah zgjedhjen e Šufflay-tpër profesor të Skencave ndihmëse të Historisë.

5.Sudbina Šufflayevih kolegija (Fati i ligjëratave të Šufflay-t) “Pokret”, Zagreb, 1909, 4-5, 2 korrik.

Për bojkotimin e studentëve kundër ligjeratave të Šufflay-t dhe akuzat kinse ai ishte hungarofil.

V

Biblografia e artikujve ose resensioneve për vepra ose punime tjera të Dr. Milan Šufflay-t [44]

1.Novak, Viktor; Dvije recenzije (Dy recensione) “Rije?”, Zagreb, 5-6/ 1924, 32, 3.

Përgjegjet për dy artikuj të Dr. Milan Šufflay-t:

1)”Rrymat  kulturale në Adriatikun mesjetar” (Kulturne struje na Srednjovje?nom Jadranu) “Obzor” 64/1923, 349, 9.

2) Për studimin e Viktor Novakut: “Scriptura Beneventana” – Studim paleografik, Zagreb 1920. për përhapjen e isnstitucionit fisror paraqet dy dokumenta burimore.

2. Novak, Viktor; Dr. Milan Šufflay: Serbi i Arbanasi i njihova simbioza u srednjem vijeku, sa predgovorom St. Stanojevi?a «Arhiv za Arbanašku starniiu, jezik i etnologiju”, Beograd, 3/1925 231-239.

Për studimin e Šufflay-t, V. Novaku shkruan një kritikë të fortë e të dokumentuar mirë, duke vërejtur cilësi të lartë sh kencore historike jo vetëm për veprën në fjalë por në përgjithësi.

3. Jeleni?, Julijan; Malo osvrta kritici gosp. Milanu Šufflay. “Obzor”, Zagreb, 68/1927, 95, 2.

Analizon disa shkrime të Dr. M. Šufflay-t që i botoi në “Obzor” dhe ky nuk i përgjigjet sepse, i vlerëson pozitivisht konstatimet e tij lidhur me shkrimet për “Glasnik zemaljskog muzeja” të B. e H. për 1926.

4.      Popovi? Dušan; Nacionalne maglice, Srednovje?na plemena Albanije i Crne Gore (”Obzor” 65/1924, 49, 50, 53, 54. Državne jezgrice. Srednjove?nosti dinasti Albanije i Crne Gore, “Obzor» 105'108-1924). Etni?ki cikloni  na Balkonu. Nacionalni mozaik u Ma?edonijji i njegov postanak. “Obzor” 16-1924. “Arhiv za Arbanašku starinu”, I, II-1924, 418’420.

Analizon të gjitha punimet që Šufflay-i i publikoi në “Obzor” dhe kuptohet se nuk i kursen fjalët e mira.

5. Hanzekovi? Mato; Dvanaes eseja. «Hrvatski narodni borac», Zagreb, 1-928.

Shqyrton veprën e Šufflay-t që iu botua duke i zgjedhur 12 artikuj të fortë dhe të titulluar me emeritë: “Hrvatska u svjetlu svjetsske historije i politike”.

6. Šiši? Fedro; Šufflay: Serbi i Arbanasi, sa propagandom Stanojevi?a, Biblioteka Arhiva za Arbanošku starinu, i Städte und Burgen Albanains lauptsächlich während des Mittelaters, Wien, 1924. “Starohrvatska prosvjeta”  NS, Zagreb, I-1927 I, 144. F. Š.

Shqyrton pjekurinë shkencore të autorit në këto dy vepra për të cilat punoi gjatë dhe arriti që me një stil dhe shprehje të fortë të hedhë në dritë shumë ngjarje shkencore historike.

7. Stanojevi?, Stanoje; Acta et Diplomata Res Albaniae mediae aetatis illustratia. I-II, “Arhiva za Arbanašku starinu jezik enologiju”, Beograd, 1923, Lib. I, 235’236.

Shqyrton këtë kryevepër të Historisë shqiptare dhe për Šufflay-n mendon se i ka kryer të gjitha punët me një ndihmë të K.Jire?ekut, por jo edhe të L. Tallocz-it, për të cilin thotë se nuk kishte lidhje me shkencë.

8. Stanojevi?, Stanoje; Städte und Burgen Städte und Burgen Albaniens (Akademie der Wissenchaften in Wien – Philosophisch-historische Klasse. Denschriften, 63, Band I. “Arhiv za Armanašku  starinu, jezik i etnologiju”, Beograd II/1924. 402-403.

Shqyrton shumë lart veprën shkencore e dokumentare të veprës të mbarështrimit shkencor.

9.Kostren?i?, Marko; Dr. Milan Šufflay: Städte und Burgen Albanies. . “Arhiv za Arbanašku starinu jezik i etnologiju”, Libri III, Beograd, 1926, 266-277.

Duke bërë fjalë për këtë vepër thekson aftësinë e autorit të saj dhe për vepra të tjera, por këtë e konsideron si njërën ndër kryeveprat e tij.

10. Lumo Skendo; Profesori Milan Šufflay-i dhe Histori e Shqipënis. “Vullneti i popullit”, Tiranë, 25 janar, 1931 f. 3.

Shkruan për qëndrimin 5 ditësh të Milan Šufflay-t në Tiranë dhe për botimin e “AA” në 6 vëllime, duke bërë fjalë edhe për dy vepra kryesore të tij si për “Qytetet e katundet në mesjetë” pra siç shifet në përkthim të gabuar dhe për “Serbët” dhe “Shqiptarët”.

11. Hanžekovi?, Mato; Znanstveni rad Dr. Pl. Šufflay-a, (Bibliografska studija).  “Književnik” 4/1937, 4, 158-163.

Shënon punën dhe veprat shkencore të dr. Milan Šufflay-t dhe për herë të parë parashtron një bibliografi të shkurtë dhe jo të plotë .

12. Henopol, Aleksandru Dimitru: Ein standard Werk Über Albanien, Acta et Diplomata res Albaniae. «Sudslavische Revue 2/1913, Nr. 17, 455-458.

Analizon blenin e parë të «Acta Albaniae», duke e konsideruar si vepër me rëndësi.

13. Madžaski kompedium o Jugoslaviju (Kompendiumi Hungarez për Jugosllavinë).

Vlerëson veprën e prof. Bajzës të botuar në revistën.»Magyar Szmle Kinesostare» (Thesari i revisë hungareze) me titull: Yugosllavia irta (monografia mbi Jugosllavinë) 80 faqesh, duke e cekur çdo kaptinë dhe literaturën.

14.Horvat, Josip, Hrvatski ponoptikim (Ponoptikimi kroat), Zagreb, bot. I 1965, 229, botim i «Stvarnist»-it bot. II 1982, 261,  botim i «Globussit».

Krahas H. Mihailoviqit, V. Suna?akut dhe M. Dezhmanit, jep shumë të dhëna për biografinë dhkencore dhe politike të Dr. Milan Šufflay-it.

15. Bayza, Dr. Josef, Nekrolog Dr. Milan Šufflay “Szhazadok” (Shekujt0, Budapest, 1931.

Duke shkruar për vrasjen mizore përmend punën, veprat dhe vlerën e tyre shkencore.

16. Vazhdimi i AA “Dituria” Tiranë 12. tetor 1928.

Shkruan për Vazhdimin e AA  që duhet të kryehen sipas planit të Dr. M. Šufflay në 6 vëllime.

17.Stanojevi?, Dr. Stanoje, Predgovor (Parathënie) e veprës Swerbët dhe Shqiptarët, bot. Serbisht, 1925 dhe shqip 1938 e 1968 kur flet për vlerën e veprës dhe aftësitë e autorit.

18. Cana, Zekeria, Milan Šufflay lavrrues i historisë shqiptare.

Veprimtaria e Dr. Milan Šufflay – paarathënie e veprës. Historia e shqipëtarëve të veriut e botuar në “Rilindje” 18-21. IV 1968 edhe në përmbledhjen “Shpalime historike” që e boton “Rilindja” edicion e botimeve.

Mr. Tefik Geci

Rezime

Dr. Milan Šufflay u lind më 9 nëntor 1879, në Lepoglavë, vend me traditë kulturale, në një familje intelektualësh. Studioi historinë në Zagreb, Vjenë dhe Budapest. Diplomoi dhe doktoroi në Zagreb, më 1901. Pranë Institutit të historisë në Vjenë punoi 2 vjet (1902-3) në Budimpestë pesë vjet (1903-8), ndërsa në Zagreb, dhjetë vjetë (1908-18) si profesor i Skencave ndihmëse të historisë ku pensionohet.

Veprimtaria shkencore e Dr. Milan Šufflay-t përfshin 30 vjet të plota (1901-1931) brenda të cilave kishte një pauzë, kur e vuajti dënimin me burg në Mitrovicë të Sremit dhe kohës kur ishte ushtar. Brenda kësaj kohe arriti t’i botojë 12 vepra sh kencore dhe dy romane historike, prej të cilave vetëm njërin e përmblodhidhe e redaktoi me autorin V. V. Makushevin, ndërsa dy të tjera u botuan së bashku me parathënie në gjuhën latine.

Krahas këtyre veprave Dr. Milan Šufflay shkroi edhe 40 artikuj të gjatë e të shkurtë, që i botoi nëpër revista të ndryshme shkencore, prej të cilave disa mund të qëndrojnë edhe si vepra në vete sepse u hartuan si pjesë të Historisë shqiptare, kurse disa prej tyre si kritika paraqesin vlerësime, ku shprehet aftësia kulmore shkencore e kohës.

Krijimtaria sh kencore e Dr. Milan Šufflay-t është e pasur edhe për 66artikuj të kritikëse recensioneve të veprave historike të popujve të ndryshëm, mw ç’rast bëhen krahasime shumë të rëndësishme dhe sugjerime të nduarnduarshme të profileve multidisipinore të diturisë. Këto shprehin gjerësinë e madhe të njohurive historike e filozofiketë autorit, si në pikëpamje horizontale, ashtu edhe atë vertikale. Si të veçantë i kemi ndarë  edhe 5 njësi biblografike të polemikave shkencore edhe 15 artikuj që vlerësojnë punën shkencore të Dr. Milan Šufflay-t.

Mr. Tefik Geci

Dr. Ante Paveli?

Ante Paveli? ro?en je 14. srpnja 1889. godine u hercegova?kom selu Bradini na Ivan planini, gdje su se njegovi roditelji, otac Mile (pružni radnik) i majka Marija, doselili iz Krivog Puta u Lici. Osnovnu školu poha?ao je u raznim bosansko-hercegova?kim mjestima, a gimnaziju u Travniku, Senju, Karlovcu i Zagrebu, gdje je 1910. godine maturirao. U svoje gimnazijsko doba pristupa Hrvatskoj stranci prava. Nakon što je maturirao upisuje se na Pravni fakultet u Zagrebu. Pravo je diplomirao 1914. godine, a ve? 1915. godine stekao je doktorat prava. U razdoblju od 1915. do 1918. godine radio je kao odvjetni?ki perovo?a u odvjetni?koj pisarnici A. Horvata, predsjednika Hrvatske stranke prava. Nakon završene stru?ne prakse (1918.) radi kao samostalni odvjetnik. U tom periodu ženi se s Marom Lovren?evi? i s njom kasnije ima troje djece: sina Velimira i k?erke Mirjanu i Višnju. Iste godine (1918.) ulazi u vodstvo Hrvatske stranke prava. Prvo je bio ?lan Poslovnog odbora, potom tajnik i nakon toga potpredsjednik stranke. Tri godine nakon u?lanjenja (1921.) izabran je za zastupnika u gradskoj skupštini grada Zagreba. Pored toga imao je još jednu zada?u - u ime Hrvatske stranke prava bio je kontakt-osoba s Nikolom Paši?em, a u cilju slabljenja stranke Stjepana Radi?a.

Godine 1927. izabran je za zagreba?kog pokrajinskog zastupnika, a u lipnju iste godine predstavljao je zagreba?ku gradsku op?inu na europskom kongresu gradova u Parizu. Na povratku u Rimu je izaslaniku talijanske vlade Davanzatiju u ime Hrvatske stranke prava predao promemoriju u kojoj se Italiji nudi suradnja u rušenju Jugoslavije. U skladu s tim o?ekuje talijansku pomo? u uspostavi i zaštiti nezavisne hrvatske države, te iznosi spremnost na teritorijalno, politi?ko, ekonomsko i vojno prilago?avanje talijanskim interesima. Na parlamentarnim izborima 1927. godine izabran je, zajedno s Trumbi?em, za zastupnika na listi Hrvatskog bloka. U svojim govorima u beogradskoj skupštini istupio je protiv velikosrpske politike i izjašnjavao se za hrvatsku samostalnost i neovisnost. Unutar stranke posebno se posvetio radu s omladinom te pokrenuo listove Star?evi? i Kvaternik. Poslije atentata na prvake Hrvatske selja?ke stranke 1928. godine pristupa Selja?ko-demokratskoj koaliciji. Tada pokre?e list Hrvatski domobran s programom ostvarenja samostalne hrvatske države, a 1. listopada 1929. godine osniva istoimenu organizaciju za borbene akcije.

Nakon proglašenja šestosije?anjske diktature 1929. godine odlazi u emigraciju. Prvo odlazi u Be?, zatim s G. Per?ecom u Budimpeštu, te u Sofiju. U Sofiji 20. travnja 1929. godine s vo?ama makedonske emigracije potpisuje deklaraciju o uzajamnoj pomo?i Makedonaca i Hrvata u rušenju Jugoslavije i stvaranju nezavisnih država Hrvatske i Makedonije. Istovremeno u Beogradu ga je Sud za zaštitu države 17. srpnja 1929. godine osudio na smrt u odsutnosti. U Italiji, potkraj 1930. osniva tajnu revolucionarnu nacionalisticku organizaciju Ustaša - hrvatska revolucionarna organizacija (UHRO) s ciljem razbijanja Jugoslavije i uspostave neovisne hrvatske države uz pomo? Italije. Tada uzima naslov poglavnika, a ustaški pokret organizira na vojnim i urotni?kim na?elima. U drugoj polovici 1931. godine u Italiji osniva prvi logor za vojnu obuku u mjestu Bovegno u pokrajini Brescia, te inicira osnivanje drugih takvih logora u Italiji i Ma?arskoj. U Glavnom ustaškom stanu 1. lipnja 1933. godine obznanjuje - Na?ela ustaškog pokreta, u 17 to?aka i kao cilj pokreta isti?e uspostavu samostalne i nezavisne hrvatske države na ?itavom njezinu povijesnom i etni?kom podru?ju, što se ima pravo provesti svim sredstvima, pa i silom oružja. Sukladno deklariranim na?elima inicira i organizira propagandne akcije, atentate i diverzije. Godine 1932. organizira Velebitski ustanak, a 1934. godine atentat u Marseillesu. Stoga je ponovno osu?en na smrt u odsutnosti. Nakon marsejskog atentata, pod pritiskom Francuske, talijanske ga vlasti 17. listopada 1934. godine uhi?uju i zatvaraju u Torinu gdje ostaje u zatvoru sve do 1936. godine.

Do kraja listopada 1936. godine dovršava opsežni elaborat za njema?ko Ministarstvo vanjskih poslova pod naslovom: Hrvatsko pitanje. Nakon približavanja Jugoslavije i Italije te sporazuma Ciano - Stojadinovi?, 1. travnja 1937. godine izdaje odredbu kojom razrješava ustaše djelatne službe i raspušta sve logore na podru?ju Italij. Sukladno tome ustaše su raseljene i izolirane po cijeloj Italiji, a on je interniran u Sieni do 1939. godine. Nakon pada Milana Stojadinovi?a, te talijanske okupacije Albanije i priprema za napad na Jugoslaviju, poziva ga talijanski ministar vanjskih poslova Ciano (23. sije?nja 1940.) i dogovara s njim plan akcije koji uklju?uje podizanje ustanka u Hrvatskoj, talijansku vojnu intervenciju, uspostavu nezavisne Hrvatske pod talijanskom zaštitom i njezin ulazak u monetarnu i carinsku, zatim i u personalnu uniju s Italijom. Nakon beogradskih doga?anja 27. ožujka 1941. godine prvi ga put prima Mussolini (29. ožujka), a kada je Slavko Kvaternik u njegovo ime proglasio Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH) 10. travnja 1940., ponovo ga prima Mussolini dan kasnije, tj. 11. travnja i odobrava mu ulazak u Hrvatsku. Na ?elu skupine ustaša vratio se u Hrvatsku i preuzeo vlast. Dana 15. travnja 1941. godine Paveli? stiže u Zagreb i kao poglavnik NDH imenuje prvu hrvatsku državnu vladu. U vladi je uzeo položaj predsjednika vlade i ministra vanjskih poslova. Potom osniva domobranstvo i organizira upravnu i diplomatsku službu; preoblikuje ustaški pokret u jedinog nositelja politi?ke volje i mijenja mu ime u Ustaša - hrvatski oslobodila?ki pokret (UHOP). Ujedno uspostavlja Glavni ustaški stan (GUS) kao organizacijsko-politi?ku, a Ustašku vojnicu i Ustašku nadzornu službu (UNS) kao vojno-policijske poluge režima. Nakon pregovora s Cianom 25. travnja u Ljubljani i s Mussolinijem 7. svibnja u Trži?u 18. svibnja 1941. godine potpisuje Rimske ugovore. Tim ugovorima velik je dio hrvatske obale i otoka prepušten Italiji, a ujedno prihva?en talijanski politi?ki, ekonomski i vojni nadzor na djelu Nezavisne Države Hrvatske, te je hrvatska kruna ponu?ena talijanskom vojvodi od Spoleta Aimoneu. Po?etkom lipnja 1941. prvi put posje?uje Hitlera, a 15. lipnja 1941. godine u Veneciji potpisuje pristupanje NDH Trojnom paktu.

Odnose unutar NDH Paveli? riješava terorom. Tako ve? 17. travnja donosi Zakonsku odredbu za obranu naroda i države, koja vrijedi retroaktivno i predvi?a samo jednu kaznu, smrtnu, za djela povrede ?asti i životnih interesa hrvatskoga naroda. U Hrvatskoj je uspostavio totalitarni sustav po uzoru na nacisti?ki režim u Njema?koj, donio rasne zakone, uspostavio koncentacijske logore i podržavao nasilje nad dijelom stanovništva, unato? prosvjedima Katoli?ke crkve na ?elu s nadbiskupom Alojzijem Stepincem. Zabranio je sve stranke i udruge, te uspostavio osobnu diktaturu. Na poticaj umjerenih ustaških prvaka, po?etkom 1942. godine ublažava teror pa tako u sije?nju 1942. godine saziva Hrvatski Državni Sabor, premješta Vlatka Ma?eka iz Jasenovca u Kupinec i pušta zatvorene zastupnike i pristaše Hrvatske Selja?ke Stranke (HSS), Srbima priznaje status pravoslavnih državljana i donosi odredbu osnivanja Hrvatske pravoslavne crkve, a u listopadu 1942. godine uklanja s dužnosti Eugena Kvaternika, jednog od glavnih provoditelja politike terora.

Nakon pu?a maršala Badoglia i pada Mussolinija, napušta mjesto predsjednika vlade i 2. rujna 1943. na to mjesto imenuje N. Mandi?a, a nakon kapitulacije Italije, 10. rujna 1943. godine objavljuje Državnopravnu izjavu o razrješenju Rimskih ugovora. U listopadu iste godine prekida pregovore o stvaranju koalicijske vlade, koje su s njegovom suglasnoš?u N. Mandi? i M. Lorkovi? vodili s ?elnicima HSS-a. Sudbinu NDH vezao je uz sudbinu nacisti?ke Njema?ke, te je potkraj listopada 1944. zasutavio akciju M. Lorkovi?a i A. Voki?a za odvajanjem NDH od Njema?ke. U travnju 1945. sudjelovao je u kombinacijama Draže Mihailovi?a i Lava Rupnika o stvaranju srpsko-hrvatsko-slovenskog antikomunisti?kog bloka. Zagreb je napustio 6. svibnja 1945. godine te preko Austrije i Italije otišao u Argentinu. Godine 1956. osnovao je Hrvatski Oslobodila?ki Pokret (HOP). Nakon atentata na njega 10. travnja 1957. godine u mjestu Lomas del Palomar kraj Buenos Airesa, gdje je živio pod lažnim imenom, prisiljen je napustiti Argentinu, te odlazi u Španjolsku u kojoj tada vlada Franco. U Španjolskoj, to?nije Madridu i umire 28. prosinca 1959. godine.

Za života je objavio više politi?kih i literarnih radova te dvije knjige: politi?ki roman Lijepa plavojka (1935.) i politi?ku raspravu Strahote zabluda (1938.). Njegova k?erka Višnja objavila je 1968. godine knjigu njegovih sje?anja Doživljaji.

Kralj Aleksandar I Karadjordjevic
 

 ALEKSANDAR KARADJORDJEVIC naslednik prestola (od 1909) regent Srbije (od 1914) regent Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1. decembra 1918) kralj Kraljevine Jugoslavije (1921-1934)

Aleksandar Karadjordjevic je drugi sin kralja Petra. Postao je prestolonaslednik 1909. godine, pošto se njegov stariji brat Djordje, usled bolesti, odrekao prestola.

 Aleksandar se školovao u Ženevi, Petrogradu i Beogradu. Ucestvovao je u Balkanskim ratovima, kao nominalni komandant Prve armije. Godine 1914. je postao regent Srbije, a u Prvom svetskom ratu je bio vrhovni komandant srpske vojske

 Kako je iz Prvog svetskog rata Srbija izašla kao jedna od pobednickih zemalja, regent je iskoristio povoljnu politicku situaciju na Balkanu i u Evropi, i 1. decembra 1918. godine je proglasio ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u zajednicku Kraljevinu SHS.

 U zemlji su tada postojale dve jake politicke struje: jednu je predvodio Nikola Pašic sa radikalima, a drugu regent Aleksandar. Obe struje su se slagale oko centralistickog uredjenja zemlje, ali su bile suprotstavljenih mišljenja o tome ko ce vladati zemljom. Pašiceva struja se zalagala za ustavnu i parlamentarnu monarhiju, a Aleksandar je težio da ucvrsti svoju licnu vlast.

 Godine 1921, 28. juna, donet je Vidovdanski ustav, kojim je Aleksandar dobio široka ovlašcenja u upravi i zakonodavstvu. Iste godine, u avgustu, umro je kralj Petar i Aleksandar je stupio na presto. Naredni potezi koje je povukao predstavljali su otvoreno kršenje osnovnih demokratskih nacela: donošenje Obznane 1920. godine, Zakona o zaštiti države 1921. godine, ukidanje Vidovdanskog ustava 6. januara 1929. godine i zavodjenje diktature, poznate kao šestojanuarska diktatura.

Aleksandar je ubijen prilikom njegove zvanicne posete Marseju, 9. oktobra 1934. godine. Atentatori su bili pripadnici Vosloboditelne makedonske revolucionarne organizacije (VMRO), ciji je cilj bio stvaranje Velike Makedonije koja bi, uz sadašnju Makedoniju, obuhvatala i delove Grcke, Albanije i Bugarske. Posle atentata,  Aleksandra je nasledio njegov najstariji sin Petar.

------------------------------

KRALJ ALEKSANDAR I UJEDINITELJ
(1888-1934)

Kralj Jugoslavije, bio je mla?i sin Petra I, Kralja Srbije i Jugoslavije. Još 1909. je proglašen za Prestolonaslednika, a 1914. godine vršio je kraljevsku vlast kao regent, umesto starog i obolelog oca. Ve? tada je pokazivao težnju ka apsolutizmu. Kralj Jugoslavije bio je od 1921. do 1934. godine. Za vreme svoje vladavine sprovodio je najpre prikrivenu, a od 1929. i otvorenu diktaturu. Zbog otpora diktaturi, doneo je oktobra 1921. oktroisani Ustav. Poginuo je prilikom atentata u Marseju, 9. oktobra 1934. godine.

 godine.