Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Xhelal Zejneli - Shqiptarët në Maqedoninë e Veriut

INTERVISTË ME PROFESORIN DHE PUBLICISTIN XHELAL ZEJNELI (II)

SHQIPTARËT NË MAQEDONINË E VERIUT

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në pjesën e dytë të intervistës me profesorin dhe publicistin Xhelal Zejneli, do të shqyrtojmë gjendjen aktuale të shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut - sfidat, arritjet dhe perspektivat e tyre. Synimi është të ofrojmë një pasqyrë të qartë dhe gjithëpërfshirëse, duke analizuar faktorët që ndikojnë në pozitën e tyre shoqërore dhe institucionale. Intervista do të trajtojë gjithashtu mundësitë për përmirësim, reformat e nevojshme dhe hapat konkretë drejt një shoqërie më të barabartë dhe të integruar.

GM: Nga përvoja juaj ose nga perspektiva e komunitetit, si është sistemi arsimor dhe gjendja e arsimit në gjuhën shqipe për shqiptarët në Maqedoninë e Veriut? Cilat janë sfidat kryesore që përballen nxënësit dhe mësimdhënësit shqiptarë?

XHZ: Sistemi i arsimit në Maqedoninë e Veriut duhet të reformohet. Ka tridhjetë vjet që flitet për një reformë të mundshme, por një gjë e tillë nuk ka ndodhur. Një prej matjeve të cilësisë së arsimit të një vendi është edhe testimi PISSA. Disa herë me radhë, prej 80 vendeve të testuara, Maqedonia është renditur e katërta në botë, nga fundi. Unë kam qenë një prej vlerësuesve të testimit PISSA. Këtij vlerësimi ndërkombëtar i nënshtrohen nxënësit 15-vjeçar. Testi është i hartuar me plan-programet e shkollës fillore. Matet aftësia e nxënësit për të gjykuar me kokën e vet. Me këtë çështje është marrë psikologu amerikan Benxhemin Blum (Benjamin Bloom, 1913-1999). Parimet e tij njihen si Taksonomia e Blumit (Bloom’s Taxonomy). Reforma në arsim nënkupton prerje, e kjo është e dhimbshme. Nuk mjafton vetëm të çelim shkolla dhe universitete. Nevojitet edhe administrim cilësor i tyre. Shkollat duhet të ndahen në gjimnaze dhe në shkolla profesionale. Sot kemi një ndarje formale. Regjistrimi në gjimnaze duhet të bëhet me provim pranues. Rreth 30% e nxënësve këtë provim s’do të mund ta kalonin. Si rrjedhojë, shumë profesorë do të mbeteshin pa punë. Këtë nuk mund t’ia lejojë vetes asnjë qeveri dhe asnjë parti politike. Pushtetarëve u interesojnë votat dhe jo cilësia në arsim. Shumë pushtetarë kanë diploma të pabazuara në vlera dhe në cilësi. Çfarë magjistri dhe doktori shkence është ai që nuk di as edhe një gjuhë të huaj, që s’i ka shkelur këmba në asnjë panair libri, që s’ka parë gjatë jetës asnjë librari të mirëfilltë, që s’ka hyrë në asnjë arkiv të ndonjë shteti tjetër, punimi i magjistraturës apo i doktoratës të të cilit në ndonjë universitet prestigjioz do të vlerësohej jo më shumë se një punim seminari. Madje pushtetarët as që e dinë se ç’duhet të përfshijë reforma në arsim. Nuk përjashtohet nga shkolla as nxënësi që i ka bërë 123 mungesa. Nuk ngel në klasë as nxënësi që ka 12 nota të dobëta. Edhe plagjiatura vlerësohet si punim doktorate. Nxënësit e dalluar shkojnë në mjekësi, kurse mesatarët – në shkollat e mësuesisë. Kuptohet, aty kas edhe përjashtime. Shkollat profesionale figurojnë vetëm formalisht. Në Slloveni e kryen shkollën e mesme profesionale, brenda disa ditëve punësohesh dhe merr një rrogë prej 1500 deri në 2000 euro. Në Maqedoninë e Veriut dhe në vendet e tjera të rajonit nuk mund të punësohesh as për 400 euro ngase në to nuk ka industri. Hallkat e sistemit të arsimit, si Byroja për Zhvillimin e Arsimit, Inspektorati i Arsimit, këshilltarët e arsimit, njësitë rajonale të Ministrisë së Arsimit, Qendra Shtetërore e Provimeve (merret me maturën shtetërore), Ministria e Arsimit - nuk funksionojnë si duhet, për të mos thënë fare. Ta japësh provimin në fakultet, pa hyrë fare në provim, kjo është tragjedi. Të ndodhë një gjë e tillë në Evropën e shekullit XX dhe XXI është e dhimbshme. Jo çdokush është për fakultet. Shoqëria nuk ka nevojë që çdokush të kryejë arsimim universitar. Nxënësja me 12 nota të dobëta duhet ta dijë se ka floktare të cilat gjatë tre muajve të verës fitojnë mbi tridhjetë mijë euro. Ka që thonë se fituakan 50 mijë euro.

USAID-i vite me radhë investoi në arsim në Maqedoni. Megjithëkëtë, në testimin PISSA nxënësit e saj vazhdimisht renditeshin ndër të fundit në botë. Nuk mbahet shkolla me trajnime mësuesish apo profesorësh. Për arsim cilësor nevojitet sistem arsimor i fortë. I tërë cikli duhet të jetë i fortë, e kjo s’bëhet dot pa para, pa mjete financiare, pa i shpërblyer si duhet punëtorët e arsimit. Rroga apo paga e mësuesit, e arsimtarit apo e profesorit të shkollës së mesme duhet të jetë mbi 1000 euro. Deri para do kohe punëtorët e arsimit mbyteshin me një rrogë prej 350 eurove. Dhe dikush pret cilësi. Çdo qytezë nuk mund të ketë universitet. Kjo është tragjedi. Shkolla nuk duron eksperimente dhe  improvizime. Arsimi në Maqedoninë e Veriut, si në shumë vende të rajonit, është i politizuar skajshëm, ndodhet nën thundrat dhe kthetrat e partive në pushtet. Aty mos prit arsim cilësor.

Ka raste kur anëtari i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Maqedonisë poston në rrjete sociale një tekst më të shkurtër se një faqe. Aty mund të gjeni një mori gabimesh gjuhësore – drejtshkrimore, morfologjike dhe sintaksore. E tmerrshme!

GM: Si e vlerësoni rolin e Shqipërisë dhe Kosovës në mbështetjen e arsimit shqip në Maqedoninë e Veriut? A ka pasur angazhim të mjaftueshëm nga institucionet e të dyja shteteve për të ndihmuar…?

XHZ: Në vitet 1968 e këndej, shumë shqiptarë nga Maqedonia kanë studiuar në Universitetin e Prishtinës. Prej këtu ka dalë një numër i madh i kuadrit, profilesh të ndryshme. Ky universitet ishte i respektueshëm dhe prestigjioz. Përpos profesorëve të Kosovës, aty kanë ligjëruar edhe profesorë nga Tirana, Beogradi dhe Zagrebi. Pa këtë ndihmë të Universitetit të Prishtinës, shqiptarët në Maqedoni do të mbeteshin në errësirë. Në periudhën e pluralizmit, shumë shqiptarë nga Maqedonia ndoqën studimet në Shqipëri. Edhe kjo ishte një ndihmë e konsiderueshme për shqiptarët e kësaj pjese të Ilirisë. Kur u themelua Universiteti i Tetovës, shumë ligjërues erdhën prej Shqipëria dhe Kosove për të mbajtur ligjërata. Ishin profesorë të respektuar, me vlera etike dhe profesionale të larta. Angazhimi i  profesorëve të Tiranës dhe të Prishtinës, sidomos të profileve deficitare, nuk duhet të ndërpritet. Për ta ngritur cilësinë e arsimit, shqiptarët në Maqedoninë e Veriut duhet të pajisen me tekste shkollore nga Shqipëria. Tekste të arsimit fillor, të mesëm dhe universitar, sidomos të matematikës dhe të shkencave të natyrës. Kësaj pune i dalin zot edhe disa studiues shqiptarë në RMV, por ka raste kur tekste të caktuara përkthehen nga maqedonishtja në mënyrë joprofesionale dhe diletante. Përkthimi i teksteve shkollore dhe atyre universitare nuk është punë tezgash. Mungojnë sidomos tekste për shkollat e arsimit profesional. Furnizimi i shkollave profesionale shqipe në RMV me tekste të caktuara nga Shqipëria do të prodhonte sinergji, por antishqiptarëve u pengon madje edhe një abetare e përbashkët që do të përdorej në Shqipëri, në Kosovë, në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanoc, Medvegjë), në Maqedoninë e Veriut, në Mal të Zi.

Shqipëria dhe Kosova nuk mund të japin ndonjë ndihmë tjetër për arsimin shqiptar në RMV. Përveç kësaj, nuk duhet harruar se në testimin PISSA Kosova renditet më keq se Maqedonia e Veriut. Prej 80 vendeve të përfshira në testim, ajo renditet e treta në botë nga fundi. Shqipëria qëndron pak më mirë.

GM: Si e përkufizoni identitetin shqiptar në Maqedoninë e Veriut? Si mund të ruhet dhe zhvillohet identiteti shqiptar, duke qenë pjesë e një shteti multietnik?

XHZ: Me Marrëveshjen e Ohrit nuk është përcaktuar saktë dhe prerë statusi politik dhe juridik i shqiptarëve në Maqedoni. Me të janë përcaktuar kryesisht të drejta të caktuara politike dhe juridike. Sipas marrëveshjes së lartpërmendur, shqipja është gjuhë zyrtare aty ku ata janë mbi njëzet për qind. Të tillë janë kryesisht prej Struge deri në komunën e Likovës, në perëndim të Kumanovës. Çështja e gjuhës është përfshirë edhe në kushtetutën e këtij vendi dhe për këtë ka edhe ligj. Me ligj, shqipja mund të përdoret si në pushtetin vendor, ashtu edhe në atë qendror. Madje në shumë institucione të pushtetit qendror. Sa zbatohet në praktikë, kjo është çështje tjetër. Për zbatimin e saj nuk tregojnë interesim, as LSDM-ja, as VMRO-DPMNE-ja, sidomos kjo e dyta. Por edhe faktori shqiptar nuk tregon angazhim të duhur për ta jetësuar përdorimin e shqipes në praktikë. Madje rezulton që shqipja të mos jetë as gjuhë e përkthyer. Për të qenë e tillë nevojitet një shërbim përkthimesh ku të përktheheshin të gjitha materialet që nxirren prej organeve të qeverisë.

Shqipja përkufizohet si gjuhë që e flasin 20% e popullsisë. Faktori politik shqiptar duhet të angazhohet që shqipja të mos përkufizohet si 20 përqindësh. Sot lindshmëria ka rënë. Ka edhe shpërngulje. Si pasojë, në zona të caktuara shqiptarët mund të bien nën 20%. Kjo i krijon mundësi një të çmenduri të kërkojë privimin e shqiptarëve nga të drejta të caktuara.

Një popull e ruan identitetin e vet kur e gëzon të drejtën e arsimimit në gjuhën amtare. Këtë të drejtë shqiptarët e gëzojnë që nga viti 1945 e këndej. Shqiptarët në Maqedoninë e Veriut duhet t’i kushtojnë rëndësi të veçantë gjuhës shqipe, historisë së gjuhës, gramatikës së saj, letërsisë kombëtare, historisë kombëtare, heronjve kombëtarë, artit kombëtar, muzikës kombëtare, gjeografisë kombëtare. Duhet t’i studiojnë vlerat popullore të këtyre anëve, vlerat etnografike, ato koreografike, fjalët e rralla, fjalët që janë në zhdukje e sipër, të folmet e shqipes në zona dhe vise të caktuara. Kjo kërkon punë, angazhim, organizim dhe investim.

Nuk duhet harruar se në disa rajone të RMV-së numri i shqiptarëve është i vogël. Këtu bëjnë pjesë disa fshatra të Velesit, Prilepit, qyteti i alfabetit – Manastiri, Krusheva, Prespa, komuna të caktuara të Shkupit etj. Faktori politik shqiptar kujdeset për ta vetëm kur ka zgjedhje. Ka raste kur atyre u mohohet edhe shkollimi në gjuhën amtare, sidomos shkollimi i mesëm. Shumë prej tyre shpërngulen për në Amerikë, të tjerë ndërkaq – asimilohen. Qyteti i alfabetit u shërben politikanëve shqiptarë vetëm për t’u fotografuar. Në Manastir vijnë edhe politikanë prej Shqipërie. Fotografohen dhe ikin. Askush s’pyet për fatin tragjik të shqiptarëve të atyshëm. Politikanë nga Shqipëria kanë qenë edhe në Preshevë. Kanë hedhur valle në sheshin e qytetit dhe janë kthyer në Tiranë. Asnjë prej tyre s’ka bërë gjë për ta sensibilizuar para faktorit ndërkombëtar gjenocidin e heshtur që zbaton ndaj tyre Beogradi.

Shumë të rinj shqiptarë të RMV-së i marrin në sy rrugët pa kthim të mërgimit. Në rrethana të tilla, për çfarë ruajtjeje apo kultivimi të identitetit mund të flitet në këtë shtet dyetnik!

In ultima linea, në shtetin ku vjedhin pushtetarët, prokurorët, madje edhe avokati i popullit, shpërngulja e të rinjve nuk ndalet kurrë! Në një kapitalizëm të tipit të qindvjeçarit XIX, dallimet sociale janë të frikshme. Njëri mezi i ushqen fëmijët, kurse tjetri jeton në vilë që ka një çmim astronomik. S’ka hajdut në botë që s’e arsyeton pasurinë e vet. Dikush vjedh qindra mijë euro, për të mos thënë miliona, kurse tjetri një biçikletë që kushton jo më shumë se 20 euro.

GM: Cilat janë elementët më të rëndësishëm të kulturës shqiptare që jo vetëm mbahen gjallë, por gëzojnë shëndet të plotë në Maqedoninë e Veriut?

XHZ: Shqiptarët në RMV e zhvillojnë kulturën kombëtare, si në mënyrë popullore, ashtu edhe në mënyrë institucionale. Studentët shqiptarë kanë mundësi të arsimohen në gjuhën amtare në disa universitete, si: Universiteti i Tetovës, i themeluar në vitin 1994, Universiteti i Evropës Juglindore (UEJL) privat-publik, me seli në Tetovë, i themeluar në vitin 2001, Universiteti “Nënë Tereza” në Shkup, i themeluar në vitin 2015.

Institucioni i parë në Maqedoni që merret me ruajtjen, kultivimin dhe avancimin e trashëgimisë kulturore historike të shqiptarëve të këtyre hapësirave është Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në Maqedoni, me seli në Shkup. Është institucion publik shkencor i themeluar në vitin 2007.

Në vitin 2007 u themelua në Tetovë Galeria e Arteve. Në vitin 2009 u themelua në Manastir “Muzeu i Alfabetit të Gjuhës Shqipe”. Në vitin 2010, po në Manastir, u themelua Muzeu i Kongresit të Manastirit. Në Shkup u themelua Muzeu i Lirisë, kurse në vitin 2018 u themelua Ansambli i Këngëve dhe i Valleve Popullore Shqiptare. Në Tetovë u themelua Teatri i Tetovës. Në këtë qytet zhvillojnë veprimtari edhe: Festivali i këngës qytetare “Teuta”, Festivali ndërkombëtar i poezisë “Ditët e Naimit”, Shoqata për kulturë dhe art “Tradita”, Klubi i shkrimtarëve  “Oeneum”, etj.

Në vitin 2009, kryeministri i atëhershëm Nikolla Gruevski (1970- ) e hapi në Shkup Shtëpinë përkujtimore të Nënë Terezës.

Festat kombëtare shqiptarët i festojnë shqiptarisht. Nëpër dasma valon flamuri kombëtar. Nëpër manifestime të ndryshme këndohen këngë popullore shqiptare, luhen valle shqiptare. Ndër burra dhe gra ende përdoren veshjet popullore dhe etnografia kombëtare. Dëgjohen me ëndje këngët lirike patriotike dhe ato të trimërisë. Shqiptarët e këtushëm e kanë në zemër Shqipërinë dhe Kosovën. Pushimet e verës i kalojnë në brigjet detare të Shqipërisë, e vizitojnë kompleksin e Jasharajve. Vendosin lule në monumentin e Gjergj Kastriotit (1405-1468) në Shkup dhe në Dibër. Nxënësit që në klasë të parë mësojnë prej mësueseve të tyre vjersha për Skënderbeun dhe për Nënë Terezën (1910-1997).

Pothuajse në të gjitha qytetet shqiptare në RMV ka shoqata që zhvillojnë veprimtari kulturore. Disa prej këtyre manifestimeve mbështeten financiarisht nga Ministria e Kulturës. Disa sponsorohen edhe prej sipërmarrësve. Gjatë këtyre manifestimeve organizohen evenimente letrare, shënohen data historike, organizohen konferenca shkencore, promovohen libra, përkujtohen heronj kombëtarë, personalitete të rëndësishme të këtyre anëve, veteranë të arsimit, ish-të burgosur politikë etj.

Në këto anë kemi edhe persona që merren me krijimtari letrare artistike, poetë, prozatorë, dramaturgë. Në disa qytete ka edhe trupa teatrore, aktorë, regjisorë. Veprojnë edhe shoqëri kulturore artistike. Drama dhe komedi kanë shfaqur edhe trupa teatrore të Shqipërisë dhe të Kosovës. Që andej kanë ardhur shumë poetë dhe prozatorë. Ka qenë edhe Inva Mula.

Kultura shqiptare në RMV, grosso modo zhvillohet dhe kultivohet në rrethana të sipërthëna.

GM: Si e vlerësoni zbatimin e Marrëveshjes së Ohrit? A mendoni se ajo është zbatuar në përputhje me qëllimet e saj, apo ka ende elementë që kërkojnë përmirësim dhe vëmendje të veçantë?

XHZ: Si çdo marrëveshje, edhe Marrëveshja e Ohrit paraqet kompromis midis dy palëve. Duhej të ishte implementuar qysh në vitin 2004. Zbatimi i saj u zvarrit, u prolongua. Ka pasur edhe interpretim të njëanshëm të saj. Sipas sllavo-maqedonasve ajo është implementuar plotësisht. U nënshkrua në Shkup më 13 gusht 2001. Me të nuk është prekur karakteri unitar i Maqedonisë. Maqedonasit konsiderohen trashëgues të shtetësisë dhe mbartës të shtetësisë. Me marrëveshjen e Ohrit shqiptarët nuk e kanë statusin e popullit shtetformues apo kombformues. Lidhur me këtë shpesh bëhen manipulime nga anë të ndryshme. Kemi edhe keqinterpretime të Marrëveshjes apo edhe interpretime të njëanshme. Ka pasur edhe të tillë që nuk e kanë kuptuar atë. Marrëveshjen mund ta interpretojnë drejt vetëm ekspertët e drejtësisë dhe studiuesit e shkencave politike. Sipas saj, shqiptarët janë një bashkësi etnike me të drejta të caktuara, të garantuara me Kushtetutë dhe me ligjet që burojnë prej saj. Në realitet, shqiptarët posedojnë  sovranitet të caktuar kryesisht aty ku përbëjnë mbi 20%.

Marrëveshja nuk e përkufizon Maqedoninë si një shtet dyetnik. Shqiptarët nuk kanë entitet, siç e kanë serbët Republikën Serbe në Bosnjë dhe Hercegovinë. Në Maqedoni nuk ka një kuvend me dy dhoma: Dhoma e Bashkësive Etnike dhe Dhoma e Qytetarëve. Deputetët shqiptarë në Kuvend nuk e kanë të drejtën e vetos. Me Marrëveshjen e Ohrit Maqedonia nuk është shtet federativ.

Në vend të vetos së deputetëve shqiptarë, funksionon parimi i shumicës së Badinterit. Ky parim i mbron shqiptarët nga mbivotimi apo nga majorizimi. Ligjet që kanë të bëjnë me interesin e shqiptarëve apo të pakicave të tjera, nuk mund të miratohen në Kuvend pa e zbatuar parimin e shumicës së Badinterit. Në komunat në të cilat shqiptarët paraqesin shumicë, parimi i Badinterit zbatohet për t’i mbrojtur nga mbivotimi maqedonasit.

Robert Badinteri (1928-2024) ka qenë jurist francez me prejardhje hebraike. Babanë ia kanë vrarë nazistët në kampet e përqendrimit. Badinteri ka qenë profesor i drejtësisë në Sorbonë. Ka qenë edhe ministër. i Drejtësisë. I përkiste Partisë Socialiste të Francës. Në vitin 1991 ka qenë kryetar i Komisionit të arbitrazhit të Konferencës së paqes për Jugosllavinë. Në vitin 2001 u angazhua për zgjidhjen e problemeve ndëretnike në Maqedoni.

Do të ishte nihilizëm të thuhej se gjatë periudhës së pluralizmit shqiptarët në Maqedoni nuk kanë arritur të drejta të caktuara. Maqedonasit pandehin se po t’u japin shqiptarëve më shumë të drejta, ky vend do të gllabërohej prej tyre. Prandaj shqiptarëve u janë dhënë të drejta në shtratin e Prokrustit.

Sipas shqiptarëve, në Maqedoni ka 30% shqiptarë. Sipas maqedonasve, ky numër është më i vogël. Sipas shqiptarëve, maqedonasit nuk janë më shumë se 50%.:Të tjerët janë: vllehtë, romët, turqit, boshnjakët, serbët, bullgarët.

Shpesh thuhet se në Maqedoni s’mund të ketë qeveri pa shqiptarët. Në Marrëveshjen e Ohrit kjo nuk figuron askund. Mirëpo pa shqiptarët në qeveri, ky vend mund të rrëshqasë në sistem paralel. Shqiptarët do ta formonin një kuvend të vetin. Zhvillimet e tilla nuk do t’i ndihmonin asnjërës palë. Një grusht serbë në veri kërkojnë asociacion, kurse për shqiptarët në Maqedoni që përbëjnë 30% të popullsisë, një gjë e tillë nuk duket se mbështetet prej ndërkombëtarëve.

Marrëveshjet nuk janë libra të shenjtë që nuk ndryshohen apo që nuk plotësohen. Por asnjë marrëveshje në histori nuk është ndryshuar dhe nuk është plotësuar kur i është kujtuar dikujt. Ndryshimet dhe plotësimet e tyre ndodhin pas një periudhe prej pesëdhjetë apo njëqind vjetësh.

Me rëndësi është Maqedonia e Veriut të bëhet shtet ligjor, shtet i së drejtës. Ndryshimi i kufijve shpie në konflikt. Nga lufta s’fiton dot kush. Maqedonia e Veriut dhe mbarë rajoni duhet të hyjnë në BE. Në kuadër të proceseve integruese mund të relativizohen edhe kufijtë. Në kuadër të proceseve integruese mund të ndodhë edhe bashkimi kombëtar i shqiptarëve. I tërë rajoni ballafaqohet me rënien e lindshmërisë (natalitetit) dhe me shpërnguljen e të rinjve, përfshi edhe ikjen e trurit. Po qe se kësaj nuk i kushtohet rëndësi, rajoni do të popullohet prej qytetarëve të vendeve aziatike.

Të rinjtë duhet të rinë këtu për ta luftuar korrupsion dhe nepotizmin. Një poet thotë: “Rini këtu, se dielli i qiellit të huaj, sikur ky, jo, nuk ka për t’ju nxehë, e hidhët do të jetë kafshata, atje ku vëllanë dhe tëndin s’ke”.

GM: Si e vlerësoni pozicionin politik të shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut? A mendoni se shqiptarët kanë ndikim të mjaftueshëm në proceset politike dhe vendimmarrëse të vendit?

XHZ:  Faktori politik shqiptar në RMV nuk ka qenë sa duhet i konsoliduar. Në gjirin e tij ka pasur përçarje. Partitë politike shqiptare e kanë parapëlqyer hyrjen në qeveri. Në raste të caktuara, edhe pa e kushtëzuar palën tjetër. Kur pala tjetër e vëren etjen tënde për të qenë pjesë, jo e qeverisjes, po e qeverisë, ajo atëherë nuk e përfill sa duhet asnjë kërkesë tënden. Politika kombëtare nuk shkon me lakminë. Këto dy dukuri e përjashtojnë njëra-tjetrën.

Shqiptarët në RMV nuk duhet të kenë më shumë se dy parti politike. Kështu është situata në të gjitha hapësirat shqiptare në rajon. Më shumë parti se popull. Më shumë universitete se studentë të mirë. Me interesin kombëtar apo me arsimin kombëtar nuk bëhet biznes dhe tregti. Zgjidhja e kauzës kombëtare kërkon nga politikanët shqiptarë të jenë idealistë, të jenë atdhetarë, të jenë të shkolluar, të kenë vlera etike, të kenë aftësi udhëheqëse, të kenë integritet dhe dinjitet. Politikani shqiptar që hyn në politikë për t’u pasuruar vetë apo ndonjë i afërm i tij, nuk është atdhetar. Ai është antikombëtar. Sidoqoftë, ky popull i voton. Përse i voton?! I voton ngase është popull social, ekonomikisht i varfër. Si i tillë, ka shpresa se do ta punësojë, për dy-treqind euro, djalin, vajzën, renë. Për një punësim të thjeshtë, skamnori të voton 30 vjet sepse s’ka nga t’ia mbajë.

Nuk mund të mohet fakti se shqiptarët në RMV kanë pasur ministër të Mbrojtjes, ministër të Financave, ministër të Punëve të Jashtme, kryeministër qeverie, kryetar kuvendi. Kanë edhe një numër të caktuar ambasadorësh në disa vende të botës. Ndonëse funksionarët e sipërthënë e kanë zbatuar Kushtetutën e RMV-së e cila për dikë mund të duket diskriminuese, qenia e tyre nëpër funksionet e lartpërmendura nuk duhet të shpërfillet.

Do të ishte nihilizëm të thuhej se shqiptarët në RMV nuk kanë ndikim të caktuar në proceset politike dhe në ato të vendimmarrjes. Një mendim nihilist do ta zhvlerësonte luftën e 2001-shit. Një shpërfillje dhe mohim të luftës së sipërthënë historia s’do t’ia falte askujt. Që nga dita e parë e shkëputjes së Maqedonisë nga amalgama jugosllave e deri më sot, shqiptarët nuk janë ndalur së kërkuari të drejta, barazi, demokraci dhe liri. Dhe ia kanë dalë. Shqiptarët janë popull vital dhe askush s’i ndal dot në rrugën e tyre drejt lirisë. Kauza e tyre është e drejtë prandaj janë të fortë. Ata kurrë s’e kanë kërkuar të huajën. Kanë luftuar dhe janë sakrifikuar për të veten. Për çështjet me rëndësi jetike, faktori politik shqiptar duhet të jetë unik, ndryshe kauza shqiptare mund të përplaset nga scila në haribdë.

GM: Cilat janë sfidat kryesore me të cilat përballen shqiptarët në Maqedoninë e Veriut sot? A ka ndryshime në qasjen e shtetit ndaj shqiptarëve që ndihmojnë integrimin e tyre më të mirë në shoqëri?

XHZ: Me Lidhjen Social-Demokrate të Maqedonisë (LSDM) shqiptarët në fillim patën përplasje të caktuara. Me kalimin e kohës arritën njëfarë pajtimi. Kjo parti e pa se shqiptarët në këtë vend përbëjnë realitet, ndaj duhej ta ndryshonin qëndrimin. Dhe pak a shumë e ndryshuan. VMRO-DPMNE-ja hiqet si parti nacionaliste maqedonase. Na qenkësh ajo që i ruajtka të drejtat historike të tyre. Duke qenë nacionaliste, kjo parti s’ka se si të mos jetë edhe antishqiptare. Ajo ka mbetur e pareformuar. I trajton shqiptarët, jo si popull autokton në vend të vet, por si qiraxhinj. Është parti anakronike dhe retrograde. Fiton mbështetje ndër maqedonas në saje të ideologjisë së saj nacionaliste. Çdo kërkesë të shqiptarëve e ka pritur në teh të shpatës. Por janë shqiptarët ata të cilët tehut të shpatës kanë ecur prore. Ishin shqiptarët ata të cilët, përballë stuhive të furishme, si një mal i vetmuar, të patundur qëndruan.

VMRO-DPMNE-ja nuk e përfill sa duhet grupin politik VLEN që është pjesë e qeverisë. Ajo nuk do ta përfillte as Frontin Demokratik ku bën pjesë edhe Bashkimi Demokratik për Integrim. Përse?! Kështu sepse VMRO-ja ka numër të madh deputetësh dhe thotë: “S’kemi nevojë për shqiptarët. Ata mund të jenë pjesë e qeverisë, por pa kërkesa të mëdha”. Kjo parti e fajëson LSDM-në dhe i thotë se për ta ruajtur pushtetin ka lëshuar pe para kërkesave të BDI-së. VMRO-ja e cilëson BDI-në si parti të korruptuar. Me këtë VMRO kanë qenë partner të bashkëqeverisjes të gjitha partitë shqiptare, të pozitës dhe të opozitës. Kjo tregon se partive shqiptare, përpos kauzës kombëtare, u ka interesuar edhe lakmia për kolltukë. Të qenët në kolltuk të sjellë përfitime dhe privilegje. Kur të qëndrosh një kohë të gjatë në pushtet, ti mësohesh me të dhe s’mund ta paramendosh veten jashtë tij.

Për të fituar vota, partia shqiptare në pushtet i ka mbushur me të rinj dhe të reja zyrat e administratës publike. Qeveria e re i largon të punësuarit e tillë. Një gjë të tillë Elon Musk (1971- ) në Amerikë e bënte në mënyrë ironike me sharrë.

Duhet besuar se grupi i partive shqiptare VLEN që janë në qeveri do t’ia dalin ta ruajnë pozitën e shqiptarëve, t’i ruajnë të drejtat e fituara që VMRO-DPMNE-ja synon t’ua reduktojë.

Kur të gjitha partitë politike shqiptare synojnë të hyjnë në qeveri, atëherë ato e depozicionojnë njëra-tjetrën, ia dobësojnë njëra-tjetrës pozicionin. Politika kombëtare s’bëhet në këtë mënyrë. Pala tjetër e vëren se shqiptarët mezi presin të hyjnë në qeveri, jo për interesa të përgjithshme por për interesa personale dhe të grupit.

GM: Si i vlerësoni marrëdhëniet ndërkombëtare të Maqedonisë së Veriut, veçanërisht në kontekstin e lidhjeve me Shqipërinë dhe Kosovën?

XHZ: Marrëdhëniet e Maqedonisë së Veriut me Shqipërinë dhe me Kosovën janë tejet të mira dhe ashtu duhet të jenë. Në interes të tre vendeve, marrëdhëniet duhet të jenë akoma më të mira. Maqedonia e Veriut eksporton në Kosovë sasi të madhe mallrash, ndërsa Kosova nëpërmjet saj kalon për në vendet e Mesdheut dhe të Evropës. Shqipëria dhe Kosova  ndaj Maqedonisë së Veriut duhet të ndjekin politikë fqinjësie të mirë dhe politikë konstruktive. Në rrethana të përtashme, një Maqedoni e qëndrueshme është në interes të shqiptarëve. Për dallim nga serbët, bullgarët dhe grekët, shqiptarët kurrë s’e kanë mohuar identitetin e popullit maqedonas. Por ata fare s’e kanë çmuar këtë qëndrim të shqiptarëve ndaj tyre. Maqedonia e Veriut, Shqipëria dhe Kosova duhet t’u kushtojnë rëndësi më të madhe marrëdhënieve ekonomike, qarkullimit të lirë të njerëzve dhe të mallrave dhe zhvillimit të turizmit. Për problemet eventuale të shqiptarëve në RMV, Shqipëria dhe Kosova duhet të reagojnë qetësisht dhe në rrugën diplomatike. Shqiptarët në Maqedoninë e Veriut vetë duhet t’i dalin zot vetvetes. Kanë sistem arsimor, universitete, inteligjencie, njerëz me tituj akademikë dhe nuk janë pa ekonomi. Le t’i lënë mënjanë mikrovlerat dhe mikrosistemet, të mos veprojnë në mikroplan. Le të ndërtojnë makrovlera dhe makrosisteme, le të veprojnë në makroplan.

Filozofi francez Zhan-Pol Sartrë (Jean-Paul Sartre, 1905-1980) thotë: “Njeriu vetë është fajtor për fatkeqësinë e vet”.

GM: A mendoni se ka mundësi për një bashkëpunim më të madh rajonal mes shqiptarëve të Maqedonisë, Kosovës dhe Shqipërisë për të forcuar pozicionin politik dhe ekonomik të komunitetit shqiptar në Ballkan?

XHZ: Nuk duhet besuar se maqedonasit do të ishin të gatshëm të lidhen gjithaq me shqiptarët në rajon. Përkundër mosmarrëveshjeve që i kanë, ata janë të lidhur me Serbinë, me Greqinë dhe me Bullgarinë. E çojnë mirë edhe me Turqinë. Ata ende kanë paragjykime për shqiptarët. Dikur vmro-istët brohoritnin: “Shqiptar i mirë është shqiptari i vdekur”; “Dhoma gazi për shqiptarët”. Nëpër stadiume ndaj femrës shqiptare përdornin fjalë fyese. Askush nuk reagonte. Kjo dëshmonte për shkallën e ulët të shoqërisë maqedonase. Brohoritnin  “Avioimpex”, duke aluduar për  aeroplanin që u rrëzua në Ohër më 20 nëntor 1993. Në atë tragjedi ajrore humbën jetën mbi 100 shqiptarë të Kosovës, 10 shtetas të Maqedonisë, 2 stjuardesa ruse dhe dy stjuardesa maqedonase.

Sot ka shumë mundësi që sipërmarrësit shqiptarë të Maqedonisë së Veriut të bashkëpunojnë me ndërmarrjet ekonomike të Shqipërisë dhe të Kosovës. Kjo do të prodhonte sinergji. S’do të ishte keq të krijohej një treg i përbashkët shqiptar, një ekonomi kompatibile të shqiptarëve në rajon. Shqiptarët s’kanë nevojë për një Ballkan të hapur me mbizotërimin e Serbisë.

Ekzistencialisti francez Alber Kamy (Albert Camus, 1913-1960) thotë: “Ekziston e vërteta jote, por dhe e vërteta ime”. Megjithëkëtë, në gadishull mund të ekzistojë vetëm një e vërtetë, ajo e shqiptarëve dhe jo edhe e sllavëve. Kauza shqiptare në rajon është çështje e popullit të ndarë, të rindarë dhe të shtypur. Ndaj shqiptarëve në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanoc, Medvegjë) ushtrohet gjenocid. Shqiptarët në Mal të Zi dëbohen heshtazi për në ShBA. Shqiptarët në Maqedoninë e Veriut, ndonëse përbëjnë rreth 30% të popullsisë së vendit, nuk e kanë statusin e popullit shtetformues. Athina zyrtare nuk pranon të flasë për çështjen çame.

GM: Si e vlerësoni rolin e mediave shqiptare dhe ndikimin e teknologjisë dhe rrjeteve sociale në Maqedoninë e Veriut, në lidhje me mbrojtjen, ruajtjen dhe promovimin e kulturës dhe identitetit shqiptar?

XHZ: Në Maqedoninë e Veriut ka mediume shqiptare - publike dhe private. Mediumet publike veprojnë në kuadër të shtetit. Mediume të pavarura nuk ka në asnjë vend të Ballkanit. Si mediumet e shkruara, ashtu edhe ato digjitale apo elektronike janë në shërbim të faktorit politik, në shërbim të oligarkëve, në shërbim të pushtetarëve, qoftë të pushtetit vendor, qoftë të atij qendror, në shërbim të qeveritarëve. Mediumet kontrollohen prej partive politike që janë në pushtet, por edhe prej atyre që janë në opozitë. Kontrollohen prej pushtetarëve për arsye se  mbështeten financiarisht prej tyre. Pa mbështetjen financiare të të kamurve mediumet nuk mund të funksionojnë dhe nuk mund të ekzistojnë. Ka edhe mediume që janë në funksion të shërbimeve të huaja: serbe, greke, ruse, perëndimore, turke, arabe, iraniane. Këto mediume nuk dallohen prej atyre të kohës së Josip Stalinit (1879-1953). Atëherë ka pasur censurë. Censurë ka edhe sot. Edhe sot mungon liria e fjalës, liria e shtypit, liria e shprehjes, mungon mendimi kritik. Aty ku s’ka mendim kritik, s’ka as progres. Mendimi kritik ndalohet në vendet parake apo primitive, të prapambetura, të varfra, të mjera dhe të shkreta. Një shoqëri ku mungon mendimi i lirë është shoqëri injorantësh dhe poltronësh. Një shoqëri e tillë vlon prej oportunistëve dhe konformistëve. Shoqëria e tillë nuk posedon inteligjencie. Akademia dhe universiteti janë në gjumë. Ajo shoqëri udhëhiqet prej pseudo-intelektualëve. Mediumet e kontrolluara kanë edhe infrastrukturë mediatike. Këta janë të ashtuquajturit analistë dhe ndërtues të opinioneve. Këta farë analistë janë shërbëtorë të faktorit politik, të pushtetarëve dhe të qeveritarëve. Janë të shitur dhe të blerë katërçipërisht. Këta ta shpëlajnë trurin, të bardhën e shesin për të zezë. S’kanë moral, as integritet, as dinjitet. Ka raste kur për para i ndërrojnë edhe mendimet. Atë që e ka thënë sot, pas një jave e ndryshon, e thotë të kundërtën. Ka moderatorë që hiqen se i dinë të gjitha punët e botës. Sot janë në rolin e mjekut, pas nja tri ditëve në rolin e agronomit, pastaj bëhen ustallarë të kriminalistikës etj. Thua ti se janë eruditë dhe enciklopedistë.

Mediumet duhet të jenë të paanshme. Ato duhet ta mbrojnë interesin kombëtar, t’i afirmojnë vlerat kombëtare, sistemin kombëtar të vlerave. Partitë shkojnë e vijnë, populli mbetet. Në këto kohë të turbullta dhe të frikshme, mediumet duhet ta hulumtojnë interesin strategjik të kombit shqiptar. Në këtë çaste tërmetesh gjeopolitike, mediumet duhet ta trasojnë rrugën e perspektivës historike. Çfarë mediumi është ai që nuk e stigmatizon korrupsionin, vjedhjen, nepotizmin, blerjen e diplomave universitare...?! Nuk duhet lejuar që shqiptarët ta vjedhin vendin e vet, popullin e vet, këtë popull të varfër.

Mediumet mund të bëjnë shumë në promovimin e kulturës shqiptare, në mbrojtjen e identitetit shqiptar, në ndriçimin e tragjizmit shqiptar, të periudhave historike dhe të figurave të kombit të lëna në harresë. Ta pyesim një të shkolluar shqiptar të anëve tona se kur e ka lexuar librin e fundit? Para sa vjetëve? Kur ka qenë në teatër për së fundi herë për të parë një dramë, një komedi? Kur ka qenë në panairin e librit në Tiranë, në Prishtinë, në Zagreb? Kur i ka shkelur këmba në librari për së fundi herë? Jemi lodhur nga mirënjohjet pa kurrfarë vlere që ia japin njëri-tjetrit poetët që s’i lexon kush.

Ç’njeri është ai që ri në rrjete sociale 24 orë në ditë. Domethënë, gjithë ditën. Madje ky farë burri apo gruaje, pandeh se është dikush, e konsideron veten të rëndësishëm, bile-bile edhe atdhetar. Atdhetarizmi nuk është mall tregu që blihet e shitet në pazar.

GM: Si ka evoluar roli i shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut gjatë dekadave të fundit?

XHZ: Në monizëm shqiptarët në Maqedoni ka qenë më të bashkuar, më kompakt. Sistemi pluarlist ka rregulla të tjera. Dikur shqiptarët preokupim parësor e kanë pasur punën me nder, ekzistencën, krijimin dhe ngritjen e familjes, shkollimin cilësor. Edhe në regjimin komunist shqiptarët e Maqedonisë kanë vajtur në kurbet, në vendet perëndimore dhe gjetkë. Kanë shkuar dhe pas një kohe janë kthyer. Në dekadat e fundit situata ka ndryshuar me të madhe. Kemi rënie drastike të lindshmërisë, kemi tendencë shpërnguljeje, kemi politizim dhe partizim të shoqërisë. Shkaku i partive ka pasur mosmarrëveshje dhe zënka në familje, në lagje, në farefis, madje edhe midis bashkëshortëve. Ky vend ende ndodhet në tranzicion. Kudo ka korrupsion, mitë dhe ryshfet. Të gjithë duan të ndjekin studimet, pavarësisht nga fakti se nuk kanë aftësi dhe afinitet për një gjë të tillë. Megjithëkëtë, ia dalin të marrin diploma. Kemi inflacion diplomash dhe titujsh akademikë. Krejt kjo s’shtë as komunizëm, as kapitalizëm, por gjysmëbarbarizëm. Shpirtin e njeriut e ka kapluar materializmi.

“Paraja bën çmos, ajo është jeta vetë” thoshte romancieri francez Onore dë Balzak (Honoré de Balzac, 1799-1850).

Para 30 vjetëve njerëzit lexonin më shumë se sot. Sidoqoftë, sot ka një begati më të madhe se dikur. Tridhjetë vjetët e fundit partitë politike shqiptare kanë punësuar shumë të rinj dhe të reja. Nëpër shkolla janë hapur degë dhe profile të ndryshme. Shumë njerëz janë angazhuar nëpër universitete, në administratën publike, në organet e pushtetit qendror, në ato të pushtetit vendor. Verës vijnë mërgimtarët dhe sjellin mjete financiare. Askush s’ka ku e parkon veturën ngase çdo shtëpi ka veturë. Disa kanë nga dy, tri e më shumë sosh. Çdo i ri di anglisht. Legjenda thotë se në një fshat, një fëmijë katërvjeçar e paskan dërguar në kursin e   shqipes ngase folka vetëm anglisht. E ëma s’e ka ditur anglishten ndaj s’ka mundur të komunikojë me të birin. Sot, në krahasim me të kaluarën, edhe sasia e ushqimit është më e madhe. Por sot njerëzit lexojnë shumë më pak se dikur. Legjenda thotë se dy studentë shqiptarë nga Maqedonia paskan banuar në një banesë në Tiranë. Zonja e moshuar i ka lutur që t’ia kthejnë librin në bibliotekë dhe t’ia marrin një tjetër. Këta ia sjellin librin e kërkuar. Pas një jave ajo përsëri i lut për një titull tjetër. Këta habiten dhe i thonë njëri-tjetri: “Ne për së fundi herë kemi lexuar vepër letrare para pesë vjetëve, kurse kjo për një javë i lexoi dy”.

Bujqësia dhe blegtoria janë lënë pas dore. Askush s’do ta punojë tokën. Arat kanë mbetur djerrina. Njerëzit e kanë mendjen në Gjermani.

GM: Si e shihni ndikimin e fesë në jetën e përditshme të shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut? A ka pasur religjioni një ndikim në forcimin ose zbehjen e identitetit shqiptar? A është shqetësimi për turqizimin dhe sllavizimin e disa shqiptarëve aty i justifikuar?

XHZ: Shqiptarët janë popull që u përkasin tri feve. Ruajtja e tolerancës ndërfetare ka rëndësi të madhe për shqiptarët. Rilindësit kanë thënë: “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Feja e shqiptarit është gjuha shqipe. Prishja e tolerancës midis feve do të ishte fatale dhe tragjike për shqiptarët. Këtë do ta donin armiqtë e shqiptarëve apo shqiptarët që u shërbejnë të huajve.

Shqiptarët janë evropianë. Humanistët shqiptarë si Gjon Gazuli, (1400-1465), Marin Barleti (rreth 1450-1512), Mikel Maruli (1453-1500), Leonik Tomeu (1456-1531), Marin Biçikemi (1468-1526) u përkasin traditave humaniste të Rilindjes evropiane. Autorët e letërsisë së hershme shqiptare, si Gjon Buzuku (shekulli XVI), Lekë Matrënga (1567-1619), Pjetër Budi (1566-1622), Frang Bardhi (1606-1643), Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689) kanë shkruar shqip me alfabet latin. Ata ishin formuar si intelektualë në institucionet arsimore të Italisë.

Shqiptarët nuk duhet të harrojnë se gjeografikisht jetojnë në Evropën e krishterë. Për këtë arsye ata duhet të funksionojnë me sistem perëndimor vlerash. Ndryshe, mund t’u përsëritet historia. Edhe një vonim në histori, kombi shqiptar nuk do të mund ta përballonte. Shqiptarët duhet ta përkufizojnë interesin kombëtar të tyre, interesin strategjik. Ky interes është lidhja e tyre e përhershme me botën perëndimore dhe me qytetërimin perëndimore. Çdo lidhje e shqiptarëve me botën joperëndimore do të ishte fatale për ta. Autoritetet fetare të shqiptarëve duhet ta mbrojnë interesin e kombit shqiptar. Kleri ortodoks grek, kleri ortodoks serb, kleri ortodoks sllavo-maqedonas, kleri ortodoks rus janë në shërbim të interesave kombëtare të popujve të tyre. Po qe se kleri ortodoks shqiptar anon kah Greqia, kleri katolik kah Roma, ndërsa kleri mysliman kah Turqia, kah bota arabe apo kah Irani, atëherë kjo do të ishte tragjike për kombin shqiptar.

Çështja shqiptare nuk është fetare, është kombëtare. Serbia dhe Vasa Çubrilloviqi (1897-1990) kurrë nuk ua kanë ndaluar shqiptarëve xhamitë. Ua kanë ndaluar shkollat. Shumë mësues i kanë burgosur dhe i kanë dënuar me dënime drakonike. Kurrë s’kanë parë rrezik prej xhamive. Rrezik kanë parë prej shkollave. Shkollën shqipe e ndalonte edhe Greqia. Sipas të dhënave të caktuara, mësuesin, publicistin dhe veprimtarin e shquar të lëvizjes kombëtare Petro Nini Luarasin (1865-1911) e helmoi patrikana greke.

Besimi fetar është çështje personale dhe private. Në shoqërinë shqiptare ka edhe ateistë apo edhe agnostikë. Vitet e fundit vërejmë edhe politizimin e feve. Shtete të caktuara, nëpërmjet feve synojnë të ndikojnë në botën shqiptare. Keqpërdoren edhe shumë shoqata humanitare. Shoqatat e tilla mund të jenë çdo gjë, vetëm humanitare s’janë. Klerikët nuk duhet të jenë përçues të interesave të huaja ndër shqiptarë, mbrojtës dhe mbështetës të interesave të huaja në hapësirat shqiptare. Zhvillimet dhe proceset gjeopolitike të përtashme si dhe konstelacioni i forcave në planin global kërkojnë prej shqiptarëve që në këto rrethana historike komplekse, të orientohen drejt. Nuk është në interes të shqiptarëve të lidhen me shtete apo me qytetërime që nuk mund t’i dalin zot as vetvetes, e ku më shqiptarëve. Islami politik mund t’i privojë shqiptarët nga integrimi në familjen perëndimore.

Shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut nuk u kanoset as rreziku i turqizimit, as ai i sllavizimit. Shqiptarët e kanë gjuhën, identitetin, lashtësinë e racës, pastërtinë e racës, autoktoninë, historinë e lavdishme, heronjtë historikë. Shqiptarët janë popull historik dhe popull politik. Rinia shqiptare në Maqedoninë e Veriut është e shkolluar, e arsimuar, e emancipuar. E emancipuar është edhe femra shqiptare. Çdo i ri dhe e re sot flet anglisht. Krahas anglishtes, ka që flasin edhe gjermanisht. Rinia shqiptare këtu te ne ka vetëdije kombëtare të lartë. Të rinjtë krenohen me të qenët shqiptarë. Sot shqiptarët gëzojnë respekt në gjithë botën. Ditën e Pavarësisë e kremtojnë me flamurin në gji.

“Dielli shqiptar lind në Perëndim!” – Naim Frashëri

GM: Si e vlerësoni rolin e shoqërisë civile shqiptare në Maqedoninë e Veriut? A ka organizata që po punojnë për të mbrojtur të drejtat e shqiptarëve?

XHZ: Shoqëria civile shqiptare në Maqedoninë e Veriut nuk luan ndonjë farë roli, për të mos thënë nuk luan kurrfarë roli. Kjo farë shoqërie civile duket si inekzistente, e paqenë. Nuk i dëgjohet zëri kund. Edhe kur vepron ndonjë farë organizate joqeveritare, ajo lehtë instrumentalizohet prej pushtetarëve dhe prej partive politike. Për funksionimin e shoqërisë civile nevojiten kushte dhe rrethana të volitshme, frymë demokratike, liri veprimi, mbështetje financiare, guxim, vullnet, moral të fortë, nivel intelektual. Shoqëria civile apo të ashtuquajturat organizata joqeveritare nuk funksionojnë në asnjë vend të Ballkanit. Madje edhe në do vende të rajonit që janë anëtare të BE-së. Po të kishin ekzistuar këto farë shoqëri civile, vendet e rajonit nuk do të ishin katandisur në këtë gjendje të mjerë. Vështirë është të flitet për shoqëri civile në mjediset me mendësi provinciale. I gjithë rajoni i ngjan një province. Diskursi politik apo narracioni që përdorin politikanët ballkanas ndaj njëri-tjetrit dhe kundër njëri–tjetrit tregon se ky rajon, edhe shumë kohë s’e meriton të bëhet pjesë e BE-së. Për çfarë shoqërie civile mund të flitet në Maqedoninë e Veriut, kur ky vend zë ndër vendet e para në boto me korrupsionin dhe vjedhjen në nivelet më të larta të shtetit. A është parë diku në botë që krye-prokurori të burgoset dhe të dënohet për mitë, ryshfet dhe shpërdorim detyre?! Kjo ka ndodhur në RMV. A është parë kund në botë që kryeministri t’i mbushë çantat me para, nëpër male të largohet nga vendi dhe të kërkojë strehim në një vend, anëtar i BE-së dhe i NATO-s?!

USAID-i vite me radhë i ka trajnuar në Maqedoni gjyqtarët, kurse gjyqësisë në këtë vend i besojnë vetëm 2% e të pyeturve. E tmerrshme! Nga kjo del se USAID-i paskësh bërë punë Sizifi.

GM: Si e vlerësoni gjendjen aktuale të artit dhe kulturës shqiptare në Maqedoninë e Veriut?

XHZ: Përkundër themelimit të institucioneve të caktuara kulturore dhe shkencore, mendoj se arti dhe kultura në Maqedoninë e Veriut nuk janë në gjendje të lakmueshme. Institucionet publike të artit dhe të kulturës duhet të zhvillojnë veprimtari më dinamike dhe më sistematike.  Po qe se veprimtaritë kulturore nuk realizohen në mënyrë të institucionalizuar, atëherë mbetet të realizohen nga shoqatat kulturore apo nga shoqëritë kulturore artistike. Në rast të tillë këto shoqata duhet të financohen prej institucioneve të shtetit, prej Ministrisë së Kulturës, prej organeve kompetente të pushtetit vendor. Që nga Struga deri në Likovë veprojnë një numër i konsiderueshëm i shoqatave kulturore apo i shoqërive kulturore artistike. Nuk duhet harruar se ndaj shqiptarëve në Maqedoni, sllavo-maqedonasit, me ndihmën e Beogradit, kanë ndjekur politikë diskriminuese. Kjo ka lënë pasoja që reflektohen e dhe sot. Infrastrukturën artistike, muzikore, kulturore që e kanë shqiptarët në Shqipëri dhe në Kosovë, nuk e kanë shqiptarët në Maqedoninë e Veriut. Nuk mjafton të organizosh një mbrëmje poetike apo një manifestim kulturor. Duhet parë sa është interesimi i publikut, i shoqërisë, i rinisë, i inteligjencies. Në kohë krizash ekonomike dhe morale deklamimi i poezisë duket një luks. Për çfarë veprimtarie kulturore mund të flitet kur të rinjtë ikin nga vendi. Për kë poezi, art dhe kulturë kur ballafaqohemi me ikjen e trurit. Sidoqoftë, shtëpitë teatrore të qyteteve që i posedojnë ato, duhet të jenë më vepruese. Në botë ka qytete ku çdo mbrëmje shfaqet ndonjë pjesë teatrore. Në qytetin rrëzë Sharrit ka rreth dhjetë vjet që ka filluar ndërtimi i teatrit dhe i bibliotekës së re. Bëhet fjalë për një ngrehinë të madhe, për kushtet tona – gjigante. Kur do të përfundojë objekti, s’e di kush. Për zvarritjen e punimeve s’reagon kush, as nxënësit, as studentët, as mësuesit, as arsimtarët, as profesorët, as ligjëruesit, as magjistrat, as doktorët e dijes, as shoqëria civile. Askush. Po si ri ky popull pa bibliotekë, pa teatër, pa operë, pa simfoni, pa balet, pa dramë, pa komedi, pa melodramë, pa kinema!? Si ri kjo shoqëri pa një librari moderne dhe pa panair libri. Në anën tjetër, dasmat e kushtueshme dhe pelegrinazhet fetare nuk kanë të ndalur.

Sidoqoftë, shoqatat joqeveritare përpiqen ta mbajnë gjallë kulturën shqiptare në këto hapësira. Ministria e Arsimit nuk i mbështet sa duhet financiarisht. Pa mjete, manifestime t tyre rrezikojnë të shndërrohen në improvizime. Kultura nuk duron improvizim. Ka ndër ne krijues letrarë, poetë, më rrallë edhe ndonjë prozator. Por s’ka vlerësues të krijimeve të tyre. Apo ka fare pak. Shpesh ndodh që ata ta vlerësojnë njëri-tjetrin, t’i japin mirënjohje njëri-tjetrit. Numri i lexuesve të tyre është vogël. Nivelin artistik të krijimeve të tyre duhet ta vlerësojnë studiuesit letrarë të mirëfilltë. Midis tyre qëllon të ketë edhe mediokër. Do prej tyre e kanë bërë praktikë të konkurrojnë çdo vit në Ministrinë e Kulturës për të nxjerrë ndonjë lek. Pavarësisht nga krejt kjo, veprimtaria e mbartësve të veprimtarive kulturore duhet të mbështetet financiarisht. Ka edhe krijues të brezit më të ri, por ata nuk mund të dalin aq lehtë në sipërfaqe. Më lehtë e shkruan një roman se afirmohesh si krijues. Kafkën në të gjallë s’e kanë njohur fort, për të mos thënë fare pak.

GM: Cilët individë shqiptarë nga Maqedonia mendoni se kanë lënë gjurmë të rëndësishme në historinë kombëtare dhe për të cilët duhet të shprehim mirënjohjen për kontributet e tyre në ruajtjen dhe forcimin e identitetit shqiptar?

XHZ: Në vitet 1843-1844, në periudhën e Rilindjes Kombëtare, e kemi kryengritjen antiosmane të Dervish Carës. Ky ka lindur në fshatin Pallçisht afër Tetovës. Kryengritja u zhvillua në Kosovë dhe në trevat lindore të Shqipërisë. Kryengritja u përkrah nga popullsia shqiptare e Shkupit, Karadakut, Tetovës, Prizrenit, Kumanovës, Prishtinës, Vranjës. Kryengritësit luftuan edhe në Gostivar, Preshevë, Bujanoc,  Kaçanik, Prizren, Pejë, Gjakovë, Shkodër etj. Për ta shtypur kryengritjen, Porta e Lartë dërgoi kundër kryengritësve forca të mëdha. Duhet përmendur edhe veprimtarin dhe udhëheqësin ushtarako-politik të trevave verilindore të Lëvizjes Kombëtare, Mehmet Hasan Derrallën (1847-1918). Ka qenë ministër i parë i Luftës në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës. Ka lindur në Gradec të Tetovës. Në lëmin e artit janë dy shkrimtarë nga fshati Gajre i Tetovës, prozatori dhe poeti Murat Isaku (1928-2005) dhe poeti, prozatori e shkrimtari për fëmijë Abdylazis Islami (1930-2005). Nuk duhet harruar mësuesit e parë të cilët e kanë nisur arsimimin e nxënësve shqiptarë pas Luftës II Botërore. Gjatë luftës, një numër të caktuar mësuesish ka dërguar në Maqedoni dhe Kosovë Ernest Koliqi (1903-1975). Prej vitit 1944 e këndej, shumë shqiptarë në Maqedoni janë dënuar me dënime të rënda burgu. Të dënuarit kanë kërkuar të drejta, barazi, liri, demokraci. Ka pasur edhe të tillë që kanë synuar bashkimin kombëtar. Në të vërtetë, që të gjithë kanë luftuar për shqiptari. Janë dënuar shqiptarë që nga Struga deri në Kumanovë. Një numër i madh i shqiptarëve u dënuan në vitin 1968 kur shpërthyen në Tetovë demonstratat masive. Po kështu, shumë shqiptarë u dënuan edhe në vitin 1981 kur shpërthyen demonstratat në mbarë  Kosovën.

Të gjithë të burgosurit shqiptarë në Maqedoni që luftuan për kauzën kombëtare, populli i nderon dhe i konsideron heronj. Midis tyre, demiurgë të frymës kombëtare janë Sadudin Gjuara (Shipkovicë, Tetovë, 1926-1960), Memetriza Murtezani – Gega nga Tetova (1921-2006), Rahim Neziri (Shipkovicë, Tetovë, 1932-2023), Rafi Halili (Gajre, Tetovë, 1950-2023), Zaim Beqiri (Shipkovicë, Tetovë, 1947-2013).

Një rrugë në Çair të Shkupit u emërtua  Memetriza Murtezanit - Gega. Asnjë rrugë në Tetovë nuk e mban emrin e këtyre heronjve të kombit. Ka edhe heronj të tjerë që u torturuan barbarisht në kazamatet e errëta dhe të ftohta të Serbisë, të Maqedonisë, të Malit të Zi. Ndaj tre milionë shqiptarëve në Jugosllavi, boshti antishqiptar i krimit Shkup-Beograd-Titograd (Podgoricë) ka ushtruar gjenocid. Edhe në demokraci dhe pluralizëm shqiptarët s’tregojnë aftësi për t’i emërtuar rrugët dhe institucionet e qyteteve të tyre me emrat e heronjve të sipërthënë. Për palën maqedonase, këta luftëtarë të shqiptarisë vazhdojnë të jenë armiq të Jugosllavisë.

Në hapësirën shqiptare në Maqedoni kanë lënë gjurmë sidomos Fadil Sulejmani, Arbën Xhaferi, Ali Ahmeti dhe të tjerë. Fadil Sulejmani (1940-2013) nga fshati Bozovcë i Tetovës është themelues i Universitetit të Tetovës. Gjatë këtij misioni historik, pranë tij qëndruan edhe një grup intelektualësh të tjerë nga të gjitha hapësirat shqiptare në Maqedoni. Nisma e tij u mbështet nga Tirana, nga Prishtina dhe nga faktori ndërkombëtar. Arbën Xhaferi (Tetovë, 1948 – Tetovë, 2012) është ideolog i mendimit politik bashkëkohor shqiptar, kurse Ali Ahmeti i lindur në vitin 1959 në Zajaz të Kërçovës është udhëheqës i luftës së 2001-shit në Maqedoni. Më 26 shkurt 2001, Ushtria Çlirimtare Kombëtare e zhvilloi Betejën e Tanushës që shënon fillimin e luftës në Maqedoni. Më 14 mars 2001 lufta shpërtheu në zonën e Tetovës. Autostrada Prishtinë – Shkup e mban emrin e Arbën Xhaferit.

GM: A ka ndonjë mundësi ose iniciativë që do të donit të theksonit, e cila mund të ndihmojë zhvillimin e mëtejshëm të komunitetit shqiptar në Maqedoni?

XHZ: Shqiptarët në Maqedoni kanë nevojë për ngritjen e cilësisë në arsim. Faktori politik shqiptar duhet të krijojë klimë të volitshme për të sjellë investime të huaja në hapësirat shqiptare në RMV. Kjo mbase do ta zbuste shpërnguljen e të rinjve dhe ikjen e trurit për në Perëndim. Të rinjtë shqiptarë duhet të punojnë për depolizimin dhe departzimin e shoqërisë, të institucioneve publike dhe të administratës. Duhet luftuar korrupsionin në nivelet më të larta, si të pushtetit vendor, ashtu edhe atij qendror. Duhet luftuar edhe nepotizmin. Shtresa e privilegjuar e shoqërisë i ka zaptuar padrejtësisht të gjitha institucionet, në të shumtën e rasteve pa kurrfarë merite. Shqiptarët duhet t’i kushtojnë rëndësi profesionalizmit dhe vlerave etike të individit dhe jo pozitës së prindërve. Nëpër pozitat që i kanë uzurpuar padrejtësisht prindërit, tani i sjellin edhe fëmijët e tyre. Pak më vonë do t’i sjellin edhe nipat dhe mbesat. Ai që s’është në atë rreth le të largohet sa më parë, s’e ndal kush. Faktori politik duhet të mendojë për të krijuar kushte për kthimin e eventual të atyre që i kanë braktisur vatrat. Dikush prej tyre mund të investojë edhe në vendlindje. Të gjitha këto duken utopi, ëndërr e parealizueshme. Faktori politik nuk duhet t’i amplifikojë arritjeve politike. In ultima linea, kjo është detyrë e tij. Partitë politike duhet ta dinë se përfitimet koniunkturale nuk mund të shiten si arritje kombëtare. Interesi i një grupi nuk përbën interes të përgjithshëm.

GM: Cilat janë shpresat tuaja për të ardhmen e shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut? A ka ndonjë mundësi për një zhvillim më të mirë në të ardhmen?

XHZ: Nga përgjigjja e mësipërme rezulton se shqiptarët në Maqedoninë e Veriut nuk i pret ndonjë e ardhme e ndritshme. Ndonjëherë shpresat dhe optimizmi mund të jenë të dëmshëm. Shqipëria do ta ketë ca më lehtë ngase i ka detet, e ka turizmin. Mbi dhjetë milionë turistë që pritet të shtohen në 15 milionë sish. Sidoqoftë, s’ka kush e ndal shpopullimin e trojeve shqiptare dhe të mbarë Ballkanit. Kushdo që të vijë në pushtet, shpërngulja s’ka për t’u ndalur. Shqiptarët janë shpërngulur pavarësisht se kush ka qenë në pushtet, të majtët apo të djathtët. Industri s’ka, ekonomi më hiç, bujqësia dhe blegtoria janë lënë krejtësisht. Të gjithë duan punë në zyra. Administrata është e stërngarkuar. Kush i paguan këto punësime fiktive!? Në një zyrë punë ka për dy vetë, kurse në të kanë futur edhe 3-4 të tjerë. Kush mbërrin, punëson. Punësime partiake. Një administratë të mbingarkuar s’mund ta përballojë as edhe një shtet i fuqishëm. Askush s’bëhet pasanik pa e shfrytëzuar djersën e tjetrit. Edhe patriot edhe hajdut, këto nuk shkojnë bashkë.

GM: Cili është mesazhi juaj për shqiptarët, veçanërisht për brezat e rinj në Maqedoninë e Veriut, në lidhje me sfidat dhe mundësitë që ata mund të përballen në të ardhmen?

XHZ: Le të zgjohen herët, t’i lajnë sytë me ujë të ftohtë, t’i rreken punës, vetëm puna me nder të bën të lirë, të bëhen realistë, të lexojnë çdo ditë, të përsosen në profesionet e veta, të mos jenë materialistë, të mos tjetërsohen, ambiciet t’i harmonizojnë me mundësitë reale, të prevalojë tek ata virtyti mbi vesin, të krijojnë familje, të mos u binden demonëve, djajve, luciferëve dhe Mefistofelit.

“Liri ke aq sa lufton për të; fitorja i përket atij i cili shkon çdo ditë në luftë për të” –  Johann Wolfgang Goethe, 1749-1832).