Sabile Basha: Serbia midis nostalgjisë dhe mashtrimit - Kosova, një shtet që ecën përpara

SERBIA MIDIS NOSTALGJISË DHE MASHTRIMIT: KOSOVA, NJË SHTET QË ECËN PËRPARA

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Dje, krejt rastësisht, në YouTube më ranë në vesh fjalët e Nenad Çanakut në një intervistë—tingëllimë e qartë, zë i sigurt, fjalë të peshuara me kujdes. Ishte ai lloji i rrëfimit që nuk të lë indiferent, që të detyron të ndalesh, të reflektosh, të pyesësh veten nëse ka ende zëra të tillë, të kthjellët e të vendosur, në një botë ku mendimet shpesh treten në mjegullën e dyshimit dhe pluhurin e paqartësisë.

Çanaku fliste me një bindje të rrënjosur thellë, me një siguri që nuk vinte nga një eufori kalimtare, por nga diçka më e thellë—nga përvoja, nga njohja e së vërtetës, nga një dije e palëkundur që rrezaton si një dritë e pashuar në errësirën e skepticizmit. Nuk kishte teprime në fjalët e tij, nuk kishte lëkundje apo dilema; kishte një saktësi që të bënte të besoje, një saktësi që vinte jo nga dëshira për të bindur të tjerët, por nga vetëdija e një të vërtete të brendshme, të ndërtuar mbi themelin e njohjes dhe arsyes.

Dëgjova me një vëmendje të veçantë, jo thjesht për përmbajtjen e fjalëve, por për mënyrën si ato rridhnin—si një lumë që di rrugën e vet, që nuk pyet për pengesat, që nuk ndalet, por gdhend peizazhin me forcën e tij të qetë e të vendosur. Dhe pikërisht aty, mes tingujve të zërit të tij, kuptova se ka ende njerëz që flasin jo për të bërë zhurmë, por për të ndriçuar mendjet, jo për të mbushur hapësirën me fjalë boshe, por për të thënë diçka që qëndron, diçka që mbetet.

Ishte një përjetim i çuditshëm—ajo lloj ndjenje që të pushton kur dëgjon një të vërtetë të thënë me guxim, me qartësi dhe me peshën që meriton. Në atë çast, e gjeta veten duke reflektuar jo vetëm mbi atë që po dëgjoja, por mbi gjithë zërat që humbasin mes zhurmës së botës, mbi të gjitha të vërtetat që mbeten të pathëna, mbi nevojën e pashuar për njerëz që guxojnë të flasin qartë, me bindje dhe me saktësi.

Në vorbullën e fjalëve që lëviznin si erë herë e butë e herë e fortë, zëri i tij u ngjit mbi të tjerët—i prerë, i qartë, i pamohueshëm. Dëgjova me të dy veshët e mi, jo thjesht për të kapur fjalët, por për të ndier peshën e tyre, për të kuptuar nëse ishin thjesht një mendim i çastit apo një dritë që më në fund kishte depërtuar përtej mjegullës së mohimit. Dhe pastaj, me një siguri që nuk pranonte kundërshtim, ai tha:

"Kosova është shtet. Pikë." Një pohim që nuk kishte nevojë për sqarime, për justifikime apo për fjali të stërholluara. Ishte një e vërtetë e thënë në mënyrën më të kthjellët të mundshme, pa dredhi, pa mëdyshje—si një gur themeli mbi të cilin nuk mund të ngrihej më asnjë iluzion.

"Kosova është e pavarur. Pikë." Një fjali që qëndronte e palëkundur si një mal, e pagoditur nga stuhitë e politikës dhe përpjekjet e vazhdueshme për ta deformuar realitetin. Një fjali që shkundte ajrin dhe merrte fuqinë e të pathënave të shumta, të zërave të shtypur nga mohimi dhe refuzimi.

"Njerëzit nuk duan të jetojnë më me Serbinë. Pikë." Një fjali që tingëlloi si një britmë e heshtur, si një zë që për një kohë të gjatë ishte dëgjuar veç në rrugët e Kosovës, në shpirtin e një populli të lodhur nga historia, por i pamposhtur në thelb.

Dhe unë, duke e dëgjuar këtë, mbeta e shtangur—një lloj habie që nuk vinte nga mosbesimi, por nga çlirimi i vonuar i një të vërtete që për shumë kohë ishte fshehur pas perdes së propagandës. Ishte habi e përzier me gëzim, një lloj kënaqësie e thellë, e qetë, por e rëndë në peshën e saj. Sepse më në fund, nga ana tjetër e kufirit, nga një hapësirë ku mohimi kishte qenë rregulli, dikush e tha siç ishte, pa frikë, pa maska, pa fjalë të tepërta.

E vërteta, ndonjëherë, ka nevojë për kaq pak fjalë. Dhe pikërisht kur thuhet me aq pak, kur nuk mundohet të zbukurohet apo të justifikohet, ajo bëhet e pamposhtur. Fjalët e tij kishin atë peshën e të vërtetave të mëdha—ato që nuk kërkojnë miratim, sepse ekzistojnë vetë, të palëkundura, të paprekshme. Dhe unë, në atë moment, ndjeva jo vetëm një çlirim të brendshëm, por edhe njëfarë shprese—se ndoshta, me kohën, edhe të tjerët do ta dëgjonin, do ta pranonin, do ta thoshin.

E tha Çanaku, pa porosi, pa drojë. Vetëm me një pikë në fund.

Edhe unë, me një bindje që s’luan, e them jo njëqind, por milion për qind: Kosova është shtet. Një e vërtetë e palëkundur, si malet që rrinë në heshtjen e tyre madhështore, si lumenjtë që gjejnë rrugën për në det, si toka që nuk pyet për kufijtë e vizatuar me laps të lëkundshëm nga duar të huaja. Është një e vërtetë që s’ka nevojë për leje, për miratim, për një pohim të vonuar nga ata që ende i mbajnë sytë mbyllur.

Sa më parë ta kuptojnë komshinjtë tanë, aq më lehtë do ta pranojnë humbjen e një ëndrre të rreme, të një iluzioni që prej kohësh është tretur në erën e historisë. Nuk është më një çështje debati, as një lojë fjalësh politike, as një ëndërr që mund të kthehet pas—jo, është një realitet i prekshëm, i ndërtuar mbi gjakun e derdhur, mbi dhimbjen e pashuar, mbi vullnetin e hekurt të një populli që nuk u përkul as në ditët më të errëta.

Koha nuk ndalet, as historia nuk kthehet prapa. Ata që refuzojnë ta shohin këtë të vërtetë, nuk e ndalin rrjedhën e saj, por vetëm e rëndojnë vetveten me peshën e një mohimi të kotë. Sepse e vërteta është si një dritë që herët a vonë depërton edhe në dhomat më të errëta të shpirtit dhe ndërgjegjes. Dhe kur ata më në fund ta shohin këtë dritë, do ta kuptojnë se sa më shpejt të pranojnë atë që është tashmë e shkruar, aq më pak do të rëndohen nga barra e një të shkuare që nuk kthehet më.

Kosova është shtet. Pikë. Dhe kjo pikë nuk është një fund, por një fillim—për ne që ecim përpara, për ata që do ta kuptojnë një ditë, për një të ardhme ku mohim nuk ka më vend, ku e vërteta pranohet siç është: e madhe, e pashmangshme, e fisme.

Kosova është shtet. Një realitet që nuk ka nevojë për zbukurime, për retorikë të tepërt, apo për fjalë të mëdha. Është një e vërtetë që qëndron si një lis shekullor, me rrënjë të thella në historinë e dhimbjes dhe të rezistencës, në gjakun dhe ëndrrat e një populli që nuk u përkul. Ky nuk është një pretendim, as një dëshirë e shpallur në ajër, por një argument i pashmangshëm, një e vërtetë e skalitur në kohë, e vulosur në shpirtin e një kombi dhe në zemrat e atyre që luftuan për të.

Ka 17 vite, që Kosova e ka shpallur veten si një shtet demokratik dhe të pavarur, duke ndërtuar një të ardhme përtej hijeve të së kaluarës. Nuk ishte një shpallje e bërë në errësirë, as një iluzion i mbajtur në pritje—ishte një hap drejt dritës, drejt lirisë, drejt një jete të merituar. Dhe nëse dikush duhet ta pranojë këtë të vërtetë e para, duhet të jetë pikërisht Serbia, ajo që për një kohë të gjatë ka mbajtur sytë mbyllur, duke ndërtuar narrativen e një mohimi të pafund.

Por ironia më e madhe e historisë është kjo: ishte vetë Serbia, me dhunën e saj të pamëshirshme, me gjenocidin dhe terrorin e ushtruar ndaj shqiptarëve, që e bëri të pashmangshme pavarësinë e Kosovës. Ishte ajo që, me duart e saj, shkroi fundin e sundimit të saj mbi një tokë që kurrë nuk u nënshtrua, por ajo me tërë fuqinë e saj e shtypi dhe e shkatërroi. Ishte ajo që, në vend të një bashkëjetese të mundshme, zgjodhi rrugën e dhunës dhe të urrejtjes, duke vulosur kështu humbjen e saj historike dhe duke i dhënë Kosovës arsye më shumë për të dalë nga kthetrat e saj.

Historia nuk fal ata që nuk nxjerrin mësime prej saj. E ardhmja i takon atyre që shohin përpara, që pranojnë realitetin dhe që ndërtojnë mbi të. Serbia mund të zgjedhë të ecë drejt pajtimit me të vërtetën, ose të mbetet peng e iluzioneve të saj të vjetra. Por një gjë është e sigurt: Kosova është shtet. Dhe kjo nuk ndryshon, as nga mohimi, as nga refuzimi, as nga vonesa e pranimit të saj. E vërteta nuk lëkundet nga ata që e shmangin—ajo vazhdon të qëndrojë, si një mal që nuk shembet, si një lumë që nuk ndalet, si një komb që di kush është dhe ku po shkon.

Nuk e di, apo ndoshta nuk dua ta di, nëse Serbia e kupton—nëse është e aftë ta kuptojë—se ne nuk duam asgjë të përbashkët me të. Jo urë, jo kujtim, jo hije, as një fije të lidhjes që dikur na mbante peng, të mbështjellë me dhunë dhe padrejtësi.

Ne nuk duam të jetojmë me të, nuk duam ta kujtojmë si pjesë të fatit tonë, nuk duam ta mbajmë as si një dhembje të pakryer. Sepse Serbia nuk ishte kurrë një fqinjë që na dha paqe, as një e shkuar që mund të shndërrohet në nostalgji. Ishte një errësirë që u përpoq të shuante dritën tonë, një makth që u përpoq të na thërrmojë shpirtin, një e kaluar që nuk mund të shndërrohet në urë për të ardhmen.

A mund ta kuptojë Serbia këtë? A mund ta pranojë se ajo vetë na ndihmoi të mos duam asgjë nga ajo? Se çdo gjurmë e saj në historinë tonë është e larë me gjak, me britma të heshtura, me rrënime e plagë të hapura që nuk mbyllen? Se çdo kujtim i saj është një hije që na ftoh shpirtin, një erë që sjell tinguj të dhimbjes, një dëshmi e një padrejtësie që nuk mund të kalohet me heshtje?

Ndoshta Serbia nuk e kupton. Ndoshta as nuk do ta kuptojë kurrë. Por kjo nuk ndryshon asgjë për ne. Ne nuk duam të kthejmë kokën pas. Ne nuk duam të shohim drejt saj me shpresën se një ditë mund të ndjejmë diçka tjetër përveç asaj që ndjejmë tani—një refuzim të thellë, një vendosmëri të pashmangshme për të mos ndarë asgjë me një shtet që na solli vetëm tmerre dhe dhimbje.

Nuk ka rrugë kthimi, nuk ka pajtim të rremë, nuk ka ndjesi të përziera. Ka vetëm një të vërtetë të palëkundur: ne nuk e duam Serbinë në rrugën tonë, as në kujtesën tonë si diçka tjetër përveç asaj që ishte—një hienë e së shkuarës, një kapitull i mbyllur që nuk do të hapet më kurrë.

As duam, as do të ndodhë. Serbia nuk duhet as ta çojë ndërmend, as ta ëndërrojë se një ditë, në ndonjë kthesë të kohës, do të bëhemi komshinj të mirë. Jo. As sot, as nesër, as kurrë. Sepse fqinjësia nuk është thjesht një afërsi gjeografike, por një ndjesi e ndërtuar mbi respekt, mbi drejtësi, mbi një histori që nuk është e njollosur me gjak dhe dhimbje. Dhe me Serbinë, asgjë nga këto nuk ka ekzistuar ndonjëherë.

Ne nuk e zgjodhëm këtë fqinj. Nuk kishim të drejtë zgjedhjeje, as mundësi ta shmangnim. Fati, ai zotëruesi i pakujdesshëm i hartave, na hodhi përballë një komshi të mbrapshtë, batakçi, një komshi që në vend të urave, ndërtoi mure; në vend të fjalëve, lëshoi britma urrejtjeje; në vend të respektit, përdori dhunë dhe shkatërrim. Ishte një fqinjësi e detyruar, një e kaluar e mbushur me ankth, me frikë, me plagë që ende kullojnë kujtime të hidhura.

Dhe tani, si mund të pretendohet një fqinjësi e mirë? Si mund të kërkohet paqe aty ku nuk ka as kërkim falje? Një komshi që të ka plaçkitur shtëpinë, që të ka djegur pragun, që të ka vrarë të dashurit, nuk mund të shndërrohet kurrë në një fqinj të mirë. Historia nuk i lejon këto mashtrime, nuk i fsheh të vërtetat pas retorikave boshe të “të ardhmes së përbashkët.”

Ne kemi zgjedhur rrugën tonë. Dhe ajo nuk kalon nga porta e Serbisë, nuk ndalet në oborrin e një fqinjësie të detyruar. Nuk jemi ne ata që duhet të ndryshojmë mendje. Nuk është detyra jonë të mësojmë të harrojmë. Është Serbia ajo që duhet të mësojë se fqinjësia nuk imponohet, nuk blihet, nuk shpallet në konferenca, por fitohet me vepra, me pendesë të vërtetë, me ndërgjegje të pastruar nga fantazmat e së shkuarës.

Deri atëherë, ajo mbetet vetëm një hije në hartën e gjeografisë sonë, por jo më një fqinj në shpirtin tonë. Dhe asnjë erë nuk mund ta kthejë këtë hije në dritë. Nuk ishim vetëm ne që e përjetuam peshën e Serbisë, nuk ishte vetëm Kosova ajo që u godit nga hije të dhunës dhe urrejtjes. Kjo histori nuk është e jona e vetme, nuk është një rrëfim që ndalet në kufijtë tanë. Serbia, si një erë e acartë që nuk njeh kufij, përplasi duart e saja të pamëshirshme mbi të tjerët, duke lënë pas plagë, lot dhe rrënoja.

Sllovenia—e para që u ngrit dhe u largua, e para që u përpoq të shpëtonte nga kthetrat e një shteti që nuk dinte as të bashkëjetonte, as të pranonte ndryshimin. Një përpjekje për t’u shkëputur që u takua me plumba, por që nuk u ndal, sepse kur dëshira për liri ndizet, asnjë forcë nuk e shuan dot.

Kroacia—e mbuluar me gjak dhe zjarr, me qytete të djegura dhe me popull që luftoi për të qenë vetvetja, për të mos u përkulur para një fqinjësie që kishte harruar kuptimin e respektit. Plagët e saj ende flasin në rrugët e Vukovarit, ende pëshpëriten në ndërgjegjen e historisë.

Bosnja dhe Hercegovina—e martirizuar nga lufta më e egër, një tokë ku urrejtja shpërtheu si një vullkan, duke djegur gjithçka përreth. Ajo e ndjeu më thellë se kushdo tjetër çmendurinë e Serbisë, duke parë qytetet e saj të shndërroheshin në varreza, urat e saj të thyera, jetët e pafajshme të shuara në heshtjen e një bote që shpesh vonon të shohë të vërtetën.

Dhe më në fund, Mali i Zi, një fqinji që për një kohë të gjatë mbajti një heshtje të rëndë, por që në fund e ndjeu se edhe ai nuk mund të shpëtonte nga stuhia e Serbisë. Sepse ajo që kërkon sundim, nuk njeh miq, nuk njeh besnikëri—ajo gërryen, shkatërron dhe më në fund, të kthen në armikun e saj.

Kështu, historia dëshmoi se ne nuk ishim të vetmit, se Serbia nuk zgjodhi një viktimë të vetme, por një rrugë të përgjakshme kundër gjithë atyre që guxuan të thoshin "mjaft më." Dhe të gjithë, një nga një, e panë të vërtetën: se me Serbinë nuk ka fqinjësi të mirë, nuk ka respekt të ndërsjellë, nuk ka bashkëjetesë të sinqertë. Ka vetëm luftë për të shpëtuar nga hija e saj, për të dalë nga kurthi i një shteti që nuk mësoi kurrë të jetonte si një fqinj, por vetëm si një sundues i dështuar.

Dhe tani, historia flet vetë. Ne nuk ishim të parët. Dhe fatkeqësisht, nuk ishim as të fundit. Ku është bota? Ku është ajo bashkësi ndërkombëtare që thirret në drejtësi, në paqe, në stabilitet? A nuk i shohin, a nuk i ndiejnë dallgët e historisë që përplasen sërish mbi brigjet e Ballkanit? A nuk ndjenin më parë gjakun që u derdh, dhimbjen që ulëriti, zërat që u shuan nga duart e një shteti që nuk rreshti së ushqyeri dhunën? Apo mos vallë heshtja është një zakon i vjetër, një petk që veshin sa herë që e keqja zgjohet, duke shpresuar se, po të mos e shohin, ajo do të zhduket vetë?

Ku është bota sot, kur ky komshi i pangopur me luftë, ky zjarrvënës i pashuar, kërkon sërish të trazojë dhe të shkatërrojë? A nuk e shohin ata që, në thelb të ideve të tij, nuk qëndron paqja, nuk qëndron fqinjësia, por lufta, krimi, shtypja, dëbimi, gjenocidi? Janë të shkruara në rreshtat e tyre, të gravura në mendjet e atyre që nuk kanë nxjerrë asnjë mësim nga e kaluara.

Dhe a do të lejojë bota që kjo histori të shkruhet sërish me gjak? A do të qëndrojë ajo në tribunën e saj të heshtjes, duke parë, duke dëgjuar, por duke mos vepruar? Sa herë duhet të masakrohet një popull për të kuptuar se heshtja nuk është drejtësi? Sa plagë duhen hapur, sa jetë duhen thyer, sa qytete duhet të shuhen që të kuptojnë se ky shtet i llastuar nuk ndalet vetë, se ai ka nevojë të ndalet, të vendoset përpara një pasqyre ku nuk mund të fshihet nga krimet e tij?

Historia ka qenë gjithmonë e pamëshirshme me ata që shikojnë dhe heshtin. Heshtja nuk është neutralitet, nuk është diplomaci, nuk është as qëndrim i mençur. Heshtja është bashkëpunim me të keqen, është pranimi i një fati që mund të ndryshohej, është dështimi për të mësuar nga e kaluara.

Bota mund të zgjedhë. Mund të zgjedhë të shohë dhe të veprojë. Ose mund të zgjedhë të heshtë, duke lejuar që errësira të mbulojë sërish një vend që ka njohur shumë dhimbje. Por historia do ta mbajë mend. Do ta shkruajë emrin e secilit në librin e kujtesës—atë të atyre që qëndruan dhe ndaluan të keqen, dhe atë të atyre që e panë dhe e lanë të ndodhte. Sepse e keqja nuk ndalet vetë. Dhe koha për ta ndaluar është tani.

Duhet thënë qartë, duhet bërë e ditur: në këtë kontinent, në këtë Evropë që pretendon të jetë trualli i paqes dhe i qytetërimit, nuk ka vend për shtete që mbjellin trazira, që lëvizin si stuhi shkatërruese, që prishin çdo gjë që prek dora e tyre. Nuk ka hapësirë për ata që nuk dinë të ndërtojnë, por vetëm të rrënojnë, që nuk dinë të bashkëjetojnë, por vetëm të sundojnë me frikë e urrejtje.

Evropa nuk mund të jetë një tokë e përbashkët për paqedashësit dhe për zjarrvënësit, për ata që ndërtojnë urë lidhjeje dhe ata që kërkojnë të zgjojnë hijet e luftës. Në këtë truall, ku popujt kanë luftuar për të mësuar të jetojnë bashkë, nuk mund të ketë vend për një shtet që lëviz me mentalitetin e një shkatërruesi të pangopur, që ushqehet me kaosin e tjetrit, që nuk pranon paqen si rrugë, por si humbje.

Duhet treguar vendi atyre që ende mendojnë se mund të ecin mbi hirin, mbi dhembjen e të tjerëve, mbi rrënojat e kombeve që duan të jetojnë të lirë. Historia ka nxjerrë mësime, dhe Evropa nuk duhet të lejojë që plagët e saj të hapen sërish. Nuk duhet të ketë më hapësirë për ata që sjellin trazira, për ata që refuzojnë të jetojnë në epokën e paqes dhe duan të rikthejnë epokën e konflikteve.

Koha e shteteve që krijojnë shkatërrim ka kaluar. Dhe kush nuk e kupton këtë, le ta dijë: nuk ka vend për ta më në këtë Evropë. As në hartë, as në zemrën e njerëzve që duan të jetojnë të lirë, as në historinë e së ardhmes që ne po shkruajmë.

Serbia është një shtet i pangopur, një shtet që ushqehet me territore të huaja, me dhimbje të të tjerëve, me iluzione të një madhështie të humbur. Ajo nuk ka ndërtuar veten mbi vlera, mbi bashkëjetesë, mbi respektin për fqinjët, por mbi rrëmbim, mbi uzurpim, mbi tragjeditë që vetë ka shkaktuar.

Një shtet që e ka shtrirë dorën gjithmonë për të marrë, por kurrë për të dhënë. Një shtet që ka ecur me hije prapa tij, me varre të hapura, me histori të përgjakshme që nuk mund të fshihen, sado të mundohet t’i mbulojë me fjalë boshe. Politika e saj nuk ka qenë kurrë ajo e ndërtimit, por e shkatërrimit; nuk ka qenë kurrë ajo e bashkëpunimit, por e përçarjes; nuk ka njohur kurrë një fqinjësi të drejtë, por vetëm një etjen për të sunduar, për të shtypur, për të zhdukur gjurmët e atyre që i kanë qëndruar përballë.

Është një shtet që e ka shkruar historinë e tij me gjak të huaj. Dhe pikërisht mbi atë politikë të ndyrë, mbi atë mendësi të prishur, është ngritur si një kolos me këmbë balte, që lëviz mes territoreve të kombeve të tjera duke u përpjekur të lërë prapa vetëm shkatërrim. Por historia nuk fal. E vërteta nuk fshihet. Dhe toka që është ujitur me dhimbje, me krime, me dëbime të dhunshme, nuk mund të jetë toka e një shteti që ecën përpara me paqe, por vetëm e një shteti që mbahet peng i së kaluarës së tij kriminale.

Serbia mund të mundohet të mbulojë krimet e veta me mjegullën e një politike të re, por kujtesa nuk zbehet. Nuk ka shpresë për një shtet që ende i kthen sytë nga e kaluara e tij e errët me nostalgji, në vend që të shohë përpara me pendesë. Dhe një shtet i tillë, që jeton ende me fantazmat e të shkuarës, nuk mund të ketë kurrë një të ardhme të ndritur.

Në Serbi asgjë nuk ndryshon. Mund të ndërrojë pamjen, mund të ndryshojë fjalët, mund të veshë një maskë të re për botën, por thelbi mbetet i njëjtë, mendësia nuk lëviz, nuk zbutet, nuk reformohet.

Është si një lumë që rrjedh në të njëjtën shtrat, sado që sipërfaqja e tij mund të duket më e qetë, thellë brenda tij vërshon e njëjta rrëmujë, i njëjti ujë i trazuar nga mendimet e vjetra, nga ambiciet e vjetra, nga urrejtja që s’ka gjetur asnjëherë paqe. Ndërron liderët, ndërron fjalorin, por nuk ndërron shpirtin.

Ajo Serbi që dikur përndoqi popujt fqinj, që ngriti duart mbi lirinë e të tjerëve, që mbolli krime dhe gjak në tokat që nuk i përkisnin, sot përpiqet të vishet me petkun e një shteti modern, të një shteti që kërkon pranimin, që luan rolin e viktimës në skenën ndërkombëtare. Por maskat kur bien, dhe nën to është po e njëjta fytyrë.

Mendësia e saj është një rrënjë e thatë, e mbërthyer thellë në tokën e historisë së saj, e paaftë të lëshojë degë të reja, e paaftë të lulëzojë në diellin e së ardhmes. Serbia nuk e ndërron thelbin, sepse nuk di ta bëjë. Ajo e sheh botën me të njëjtit sy që kanë parë gjithmonë territore për të pushtuar, popuj për të sunduar, histori për të shtrembëruar.

Dhe kështu, ajo mbetet një vend që ndryshon vetëm sipërfaqen, ndërsa thellë brenda saj vlon e njëjta etje për dominim, e njëjta nostalgji për atë që nuk i takon, i njëjti refuzim për të pranuar fajin dhe për të hapur rrugë drejt pajtimit të vërtetë.

Një shtet mund të ndërtojë fasada të reja, por nëse themeli është i kalbur, çdo ndërtim është i kotë. Dhe Serbia, sado që mundohet të paraqitet ndryshe, nuk ka ndërtuar asgjë të re—përveç mashtrimit të vetes dhe të tjerëve.

Politika e Vuçiqit është hija e politikës së Millosheviqit, e njëjta skemë, i njëjti mentalitet, vetëm me një maskë më të sofistikuar për t’iu përshtatur kohës. Nuk ka asnjë dallim thelbësor mes tyre, sepse të dy e shohin botën përmes së njëjtës lente: një Serbi që ka gjithmonë të drejtë, një fqinjësi që duhet kontrolluar, një histori që duhet manipuluar, një të ardhme që duhet ndërtuar mbi gënjeshtra dhe mashtrime.

Ata janë mjeshtrit e manipulimit, të gatshëm të luajnë rolin e viktimës sa herë që situata nuk shkon në favorin e tyre. E kemi parë më parë—kur krimineli shndërrohet në të përndjekur, kur agresori bëhet i persekutuar, kur ata që ndezin luftërat, më pas luten për paqen sikur të ishin të pafajshëm.

Nuk ndalet këtu. Në historinë e tyre të errët, nuk është hera e parë që vrasin të vetët për të akuzuar të tjerët, për të ndërtuar një narrativë që justifikon ambiciet e tyre të errëta. Kjo është një skenë që është luajtur më parë në Serbi, një taktikë e vjetër që përdoret sa herë që Serbia kërkon të dalë e pastër, sa herë që dëshiron të krijojë një krizë nga hiçi dhe ta përdorë atë për të shantazhuar politikisht botën.

Millosheviqi e përdori këtë strategji për të ndezur luftëra në Slloveni, Kroaci, Bosnje dhe Kosovë—Vuçiqi e përdor për të mbajtur Serbinë në një gjendje të përhershme tensioni, duke kërcënuar me luftë e konflikt, vetëm për të mos pranuar realitetin e pashmangshëm.

Historia nuk mund të mashtrohet pafundësisht. E vërteta është e qartë: nuk mund të ketë stabilitet për sa kohë që Serbia mbetet rob e një politike të vjetër, një politike që ndërton fuqinë e saj mbi gënjeshtra, mbi viktima të sajuara, mbi një strategji që e sheh dhimbjen dhe vdekjen si një mjet për të arritur qëllime politike.

Bota mund të zgjedhë të mbyllë sytë për një kohë, por historia nuk e harron dot se Vuçiqi dhe Millosheviqi nuk janë dy figura të ndara, por dy faqe të së njëjtës medalje—një politikë e rrezikshme që nuk ka ndryshuar, veçse ka përshtatur mënyrat e saj për një epokë tjetër.

Ata shkatërrojnë dhe rrënojnë, jo nga nevoja, por nga strategjia; jo sepse nuk mund të ndërtojnë, por sepse e kanë bërë shkatërrimin pjesë të qenies së tyre politike. Janë mjeshtër të kaosit, arkitektë të rrënojave që nuk i lejojnë kurrë të ngrihen sërish pa u njollosur me narrativën e tyre të shtrembëruar.

Faji? Ai nuk është kurrë i tyre. Ata luajnë rolin e viktimës me mjeshtëri, duke ngritur gishtin drejt fqinjëve, drejt botës, drejt çdo tjetri përveç vetes. E kanë të ngulitur në mendësi: kur duan të marrin, përdorin forcën; kur humbasin, shpikin një krim për të justifikuar dhimbjen që vetë shkaktuan. Dhe kur nuk kanë më kë të fajësojnë, janë të gatshëm të vrasin të vetët, vetëm për të gjetur një arsye për të fajësuar të tjerët.

Historia i njeh këto skenarë. Janë të vjetër sa vetë intrigat politike, të errët sa luftërat e padrejta, të pështirë sa propaganda që mundohet të fshehë të vërtetën. Nuk është hera e parë që një shtet përdor shkatërrimin si justifikim, as hera e parë që një regjim ndërton pushtetin mbi rrënojat që vetë krijon. Nga provokimet e para të luftërave të Ballkanit, te flakët që dogjën Vukovarin, nga Srebrenica e zhytur në gjak, deri te krimet në Kosovë që ende kanë zërin e tyre në gjykatat e historisë—gjithçka ka një firmë të njohur, një mendësi të pandryshueshme.

Por historia, sado që përpiqen ta manipulojnë, është një gjykatëse e ftohtë. Ajo nuk harron, nuk ndalet, nuk mban anë, por regjistron me saktësi atë që është bërë. Dhe një ditë, kur maskat bien dhe gënjeshtrat treten, ajo do të tregojë se kush ka ndërtuar e kush ka shkatërruar, kush ka luftuar për liri e kush për pushtim, kush ka dashur paqen dhe kush e ka përdorur luftën si mjet për të arritur qëllimet e veta.

Dhe në atë faqe të historisë, ata që sot shkatërrojnë për të fajësuar të tjerët, do të mbesin të shkruar jo si viktima, por si krijuesit e rrënimit të tyre. Kjo është Serbia e djeshme, ajo që e tmerroi botën me etjen e saj për pushtim, me arrogancën e saj të pangopur, me duart e saj që nuk kanë njohur tjetër veçse rrëmbim, dhunë dhe gjak. Ishte një Serbi që nuk njihte kufij, që nuk pranonte realitetin, që jetonte me iluzionin se territoret e të tjerëve ishin ende të sajat dhe se dhuna mund të ishte një argument më i fuqishëm se e vërteta.

Por shikojeni sot. Serbia e sotme, e cila, me të njëjtën mendësi të së kaluarës, ka veshur një tjetër maskë—atë të qengjit të butë, të shtetit që sillet si viktimë, të të përvuajturit që kërkon mirëkuptim në arenën ndërkombëtare. Një farsë e përgatitur me kujdes, një teatër diplomatik ku përpiqet të luajë rolin e të keqkuptuarit, të shtetit që dëshiron paqen, por që nuk heq dorë nga retorika e urrejtjes dhe pretendimet e vjetra.

Por a mund të zbutet një ujk vetëm duke veshur lëkurën e deles? A mund të harrohen krimet e djeshme vetëm sepse sot përpiqet të duket ndryshe? Historia nuk ka harruar, qytetet e djegura nuk kanë harruar, viktimat nuk kanë harruar. Dhe mbi të gjitha, vetë Serbia nuk ka ndryshuar. Përtej fjalëve të buta dhe lojërave diplomatike, zemra e saj është po ajo—zemra e një shteti që nuk pranon as fajin, as të vërtetën, as përgjegjësinë.

Kjo është Serbia që dje terrorizoi botën me luftë dhe gjenocid, dhe sot përpiqet ta bindë atë botë se është viktimë e padrejtësisë historike. Një përpjekje për të ndryshuar narrativen, por jo për të ndryshuar vetveten. Një iluzion i ndërtuar mbi kujtesën e shkurtër te disa dhe indiferencën e të tjerëve.

Por historia nuk lejon të shkruhet dy herë nga e njëjta dorë gënjeshtare. Një ditë, kur maska të bjerë dhe rolet e rreme të treten, bota do ta shohë qartë: Serbia nuk është një qengj. Dhe nuk ka qenë kurrë.

Edhe nesër do të jetë e njëjta Serbi. Një Serbi që zgjohet me të njëjtat ambicie të vjetra, që flet me të njëjtën gjuhë të dyfishtë, që endet në të njëjtat rrugë të errëta të historisë, duke kërkuar një kthesë që nuk vjen. Ajo mund të ndryshojë fjalët, mund të ndryshojë mënyrën se si i paketon gënjeshtrat, por thelbi mbetet i pandryshuar—një shtet që nuk di të jetojë pa konflikte, pa iluzione, pa një armik të krijuar për të justifikuar vetveten. Serbia ende beson se bota nuk e ka kuptuar lojën e saj perfide, se ende mund të fshihet pas petkut të një shteti të moderuar, të një demokracie që nuk është e tillë, të një diplomacie që ushqehet me mashtrime e shtirje. Ajo jeton me bindjen se mashtrimi mund të zgjasë përgjithmonë, se historia mund të risillet në jetë përmes një skene të përsëritur, se e vërteta mund të mbytet nga një propagandë e kujdesshme.

Por bota ka parë. Bota ka dëgjuar. Edhe nëse ndonjëherë e ka injoruar, edhe nëse ndonjëherë ka mbyllur sytë përpara krimeve të saj, e vërteta është aty—e pathyeshme, e pandryshuar, e rëndë si gurët e varreve që mbajnë emrat e viktimave të saj.

Dhe një ditë, kur Serbia të mendojë se loja e saj ka fituar, do të kuptojë se bota nuk ka qenë aq e verbër sa ajo shpresonte. Se maska nuk mund të qëndrojë përgjithmonë, se e shkuara nuk mund të fshihet me fjalë të bukura, se historia nuk mund të shkruhet nga ai që e ka djegur atë me zjarr.

Sepse gënjeshtrat mund të zgjasin një kohë, por e vërteta, gjithmonë, e gjen rrugën për të dalë në dritë. Duhet t’i thuhet Serbisë me zë të qartë e të palëkundur: Kosova nuk është më ajo e para njëqind viteve. Nuk është më ajo tokë që e trajtuan si plaçkë lufte, si tokë pa zë, si një histori që mund të shkruhej nga të tjerët. Koha e sundimit, e dhimbjes, e heshtjes ka përfunduar.

Kosova ka ndryshuar. Është rritur nga plagët e saj, është forcuar nga betejat e saj, është ndërtuar mbi themelet e gjakut të djemve të saj dhe mbi vendosmërinë e një populli që kurrë nuk e humbi shpirtin e tij. Sot nuk është më një komb që pret fatin e tij nga duart e të tjerëve, por një shtet që e ka gdhendur rrugën e vet në historinë moderne.

Kosova është shtet. Një shtet i vulosur jo vetëm me betimin e atyre që luftuan për të, por edhe me njohjen dhe mbështetjen e botës, me bekimin e Bashkësisë Ndërkombëtare, e cila nuk mundi ta mohonte të vërtetën, nuk mundi ta shuante realitetin e një populli që kërkonte lirinë që i ishte mohuar për një shekull.

Serbia duhet ta kuptojë këtë njëherë e mirë: nuk mund të kthehet më në një tokë që nuk është e saja. Nuk mund të pretendojë më mbi një vend që ka marrë frymën e vet, që ka ndërtuar të ardhmen e vet, që ka vendosur të mos jetojë më në hijen e të kaluarës. Nuk mund të jetojë më me iluzione se mund të ndryshojë historinë që tashmë është shkruar.

Sepse Kosova nuk është më një ëndërr e mohuar, por një realitet i prekshëm, një e vërtetë e pakthyeshme. Dhe Serbia, sa më parë ta pranojë këtë, aq më shpejt do ta kuptojë se e ardhmja nuk ndërtohet mbi mohimin e asaj që është tashmë e shkruar me gjak, me sakrificë dhe me një vendosmëri që asnjë fuqi nuk mund ta thyejë.

Kosova është shtet. Jo vetëm një emër në hartë, jo vetëm një deklaratë e shpallur me zë të lartë, por një realitet që forcohet çdo ditë, një jetë që merr frymë, një rrugë që ecën përpara. Ajo rritet në çdo agim, në çdo hap që populli i saj hedh drejt së ardhmes, në çdo gur që ngrihet për të ndërtuar një të nesërme më të ndritur.

Populli i saj e sheh dritën në horizont dhe i gëzohet çdo mëngjesi të ri. Pas dekadash dhimbje, pas shekujsh përpjekje, pas luftërash për të qenë zot i fatit të vet, tani ajo mund të ecë me ballin lart, me krenari, me shpresë. Ky është gëzimi i një populli që e ka fituar të drejtën për të jetuar në paqe, për të ëndërruar, për të ndërtuar një botë ku fëmijët rriten pa frikë, ku toka lulëzon jo nga lotët e dhimbjes, por nga djersa e punës.

Kosova nuk është më një ëndërr e shtypur, por një realitet që ka marrë rrënjë. Ajo nuk është më një tokë e sunduar, por një truall i lirë ku secili mund të ndërtojë jetën e vet, ku secila rrugë çon drejt së ardhmes, e jo drejt hijes të së kaluarës.

Dhe ndërsa dita zbardh mbi këtë tokë të bekuar, le të qëndrojë një lutje mbi këtë vend—që Zoti ta ruajë shtetin e Kosovës, që ta mbrojë këtë tokë të shenjtëruar nga gjaku i të rënëve, që ta bekojë këtë popull heroik që asnjëherë nuk u përkul, asnjëherë nuk u dorëzua.

Sepse Kosova është më shumë se një shtet—ajo është një testament i sakrificës, një triumf i shpirtit të pathyeshëm, një dritë që nuk do të shuhet kurrë.