Hazir Mehmeti: Shën Miter Korona dhe Hevzi Nuhiu, skulptori duarartë

SHËN MITER KORONA  DHE HEVZI NUHIU,  SKULPTORI DUARARTË

Nga Hazir Mehmeti, Vjenë

Ishte rrugëtimi im i parë në jug të Italisë me grupin e Prof. Rexhep Rifati. Avioni nga Vjena për në Lamezia Terme  arriti me lehtësi jugun e ngrohtë në mes tetori. Afrimi i avionit me pranë pistës ishte aq e ul sa instinktivisht rrudhja këmbët të mos më preknin në ujin lemeristë të detit. U gëzuam që prekëm tokën, shoqëruar me zërin e stjuardesës e cila uroi udhëtarët për zgjedhje udhëtimi të kompanisë Ryanair në anglisht dhe italisht, kurse unë isha kureshtar të shihja tokën e jugut pranë Detit Mesdhe nga e mendoja se mund të dukej Afrika e nxehtë. Kisha kohë të shijoi rrezet e ngrohta me pamje të bukura të natyrës ku bashkoheshin kaltërsia e qiellit me kaltërsinë e detit.  Duhej të prisja derisa do të vinte grupi tjetër nga Zvicra, Rexhepi, Osmani dhe Agroni. Për Italinë kisha lexuar shumë por jo edhe për jugun e saj të varfër, siç e cilësonin.   Kohëve të fundit mësova edhe për pjesët  jugore të saj me theks të veçantë për Kozencën, Palermon dhe fshatrat arbëresh rreth tyre. Nga mësimet e kohës del se Kalabria e Sicilia ishin dhe mbeten një Shqipëri e dytë në kulturën, artin, gjuhën dhe historinë e saj krenare. Ajo mbetet përgjithmonë malli i pashuar i vendlindjes së robëruar përtej detit nga perandoria osmane e njohur me agresivitetin e saj shkatërrues të trevave shqiptare; kulturën, gjuhën traditat, besimit, çdo gjëje.  Ngulimet arbëreshe në Kalabri me histori gjashtë shekullore janë histori gjuhe kulture, besimi dhe atdhetarie që askund në botë s’mund t’ua gjesh të vetmin shembull.  Derisa pushtuesit osman shkatërronin traditat, zakonet, gjuhën e bukur shqipe, në fshatrat arbëreshe mësohej gjuha arbëreshe, shkruhej gjuha dhe mbaheshin kongrese mbi gjuhën shqipe siç ishte kongresi në Lungra i organizuar nga Jeronim De Rada dhe intelektualet e njohur arbëresh e shqiptarë në Kalabri e Sicili dhe në Europë.

Shën Miter Korona (San Demetrio Corone) dhe Shën Sofia (Santa Sofje d’Epiro)

Nga Lamezia  gjerë në Kalabrinë arbëreshe kishte dy orë rrugë autostradës dhe rrugëve lokale.  Do ndaj këtu nga vizita një javore, atë në Shën Miter Korana, Shën Sofia.. që  dallohen me arkitekturë dhe banorët e tyre të vyer të cilët kanë ruajtur gjuhën arbërishte, traditat dhe ritet e tyre të lashta gjashtë shekuj.

Do thoni si është e mundur, kur sot brenda pak viteve mërgimtarët shqiptarë e humbin gjuhën, zakonet, kulturën e tyre?

Për ta kuptuar këtë duhet lexuar e mësuar mbi organizimin e jetës arbëreshe në fshatrat e tyre, historinë e tyre të dhembshme, por mbi të gjitha, për t’u bindur në gjithë këtë duhet vizituar dhe prekur nga afër ato shtëpi, ato rrugë që flasin me gjuhën e tyre.  Sapo mbërrimë në fshatin Shën Sofia, qytetarët të përshëndetnin sikur të ishin takuar dhjetëra herë me ne, sikur të ishim të njohur më parë. Nga vjen kjo, e pyeta veten time disa herë pa e ditur se vet isha thelluar në ambientin e ngrohtë vëllazëror ku të dukej se je midis vendlindjes sate e jo në një vend që kurrë nuk e kishe parë as takuar njerëzit e tij.

Në Sheshin Gjergj Kastrioti-Skënderbeu ulemi për pak pushim. Porosisim pije, presim pak derisa kamerieri arrin i buzëqeshur para nesh.

O, tungjatjeta  skulptori ynë. Si jeni?  Po, jemi aty ku u takuam herën e fundit. Të presim, - përfundoi bisedën Rexha me skulptorin të cilin e njihte shumë vjet më parë.

Nuk vonoi shumë skulptori arrin, le çadrën anash dhe përshëndetemi vëllazërisht.  Ai njihte vetëm drejtuesin e grupit, Prof. Rexhep Rifatin, kurse ne u prezantuam shkurtimisht,  pasi kishim kohë të flasim dhe njihemi më vonë.

E takova Shotë Galicën dhe të bëri të fala, - i them në shaka me respekt për skulpturën e tij të bukur në fillim të katundit, për të cilat  Rexha na foli mbi skulptorin dhe skulpturën e tij kushtua heroinës së kombit.  Heroina shqiptare sokoleshë e skalitur skulpturë qëndronte krenare me gërshetin e saj madhështor mbi të cilin shkëlqente plisi i bardhë me historinë e tij mijëra vjeçare.  Sa u gëzova! Sa u ndjeva krenar! Nga brenda shfletoja fjalët e gjyshes sime Nëna Qamë, e cila kujtonte Shotën në Kollën tonë, kujtonte historinë e Azem Bejtës, madhështinë e trimërisë së tij, kujtonte plagët e fundit të tij dhe xhamadanin e tij të larë në gjak të ruajtur në arkën e saj.  Nuk e kisha dëgjuar e as pritur një befasi kaq të këndshme.

Hevzi Nuhiu,  qeshi dhe falënderoi. Është skulpturë që doli nga frymëzimi nga heroina, gruan sokoleshë shqiptare besnike në luftë me burrin. O, sa i ka hije plisi mbi gërshetat dhe bistakun e zi, a ka skulptor që nuk do frymëzohej! Atë kohë kisha mall të madh për vendlindjen matan detit, - tha i emocionuar Hevziu pa zënë mirë vend në karrigen e drunjtë.

Hevziu është arbëreshi më i ri nga Presheva, - e prezantoi me shaka Rexha, mikun e tij me të cilin ishte takuar disa herë më parë në udhëtimet e tij.

Hevziu fjalëpakë dhe i matur na shikonte i buzëqeshur m radhë secilin sikur donte të na pyeste të gjithëve për Preshevën, Kosovën për hallet e tyre të shumta.  Xhaketa e tij e  lagur pikonte mbi tokën e sheshit qendror kurse mbulesa rrapëllinte nga shiu që binte.

Takimi ynë, biseda nuk do mbaronte kurrë për çka agjenda jonë nuk  priste. Na priste bujtina, pushimi nga rruga, qetësimi dhe përshtatja në ambientin e ri, na priste Shën Adriani historik.  Mot me shi i cili lagte çdo cep dheu, çdo qime floku dhe depërtonte thellë në palcën e dheut. Të nesërmen, 23 tetor 2021, u takuam sërish me skulptorin. Vetura që kishim huazuar në aeroport ishte e vogël por e përshtatshme për rrugët kodrinore të Kalabrisë me shumë lakesa. Veturën ngiste më i riu prej nesh, Agroni me kujdes dhe ne kishim kohë të mahiteshim me te që t’i jepnim sado pak freski, zaten ai e mbante në timon suksesin e udhëtimit tonë. Pas kafes së mëngjesit në shesh, me dëshirën e Hevziut  e shoqërova në veturën e tij, ishte nderim të mos e lë vetëm.  Pas disa minutash arritëm në oborrin e liceut Shën Mitër, (San Demetrio Corone), një lokalitet i njohur me histori të veçantë jo vetëm në Kalabri e Itali, por edhe për shqiptarët e Shqipërinë me kolegjin e famshëm të Shën Adrianit ku punoi dhe veproi Rilindësi ynë i madh Jeronim De Rada      Shiu që binte pengonte fotografimin ashtu siç ne dëshironim të ngritur në këmbë secili me celularët e tija, kurse Rexha përveç celularit kishte dy kamera tjera, njëra e vogël e ngjashme me celular, kurse tjetra fotoaparat me objektiv të fuqishëm që nuk lejonte dyshim. Edhe, ashtu ne fotografonim, por Rexha ishte mjeshtri nga i cili pritnim pamjet e bukura. Muret e lashta të liceut dallonin nga pjesa e ndërtesës së re ku lexuam mbishkrimi mbi të cilin valëvitnin rëndë flamujt e lagur.  Derisa Rexha fotografonte sikur të ishte për të parën herë këtu, ne pritnim fjalët e skulptorit tani vendës, arbëreshit më të ri në Kalabri,  Hevzi Nuhiut. Shpjegimi i tij ishte  me shumë respekt  mbi liceun e njohur historinë, rëndësinë e tij, namin e tij i cilit mori dheun shekujve.   Pragu i vjetër shekullor i liceut, një gur kalabrez,  kishte gjurmë nga hapat e mijëra studentëve shekujve. “Ja, e shihni këtë gur pragun nën portën shekullore të drunjtë? Këtu ka shkelur këmba e Avni Rrustemit, student së bashku me shokun e tij të klasës, nga këtu ata u nisën në rrugën e tyre për të vrarë pashallarë e mbretër antikombëtar, - tha Hevziu i emocionuar dhe vazhdoi me historinë pa harruar të Heroit të Kombit, Avni Rrustemi dhe figurave tjera madhore kombëtare student të liceut.

Në mbrëmje Hevziu na ftoi në atelienë e tij pjesë e kompleksit të  restorantit dhe bujtinave ku shijuam darkë të shijshme me specialitete kalabreze shoqëruar me pije të njohura vendore.  Mbi të gjitha shijuam artin e skulptorit viteve i skalitur në skulpturat e drurit e gurit.  Pamjet e tyre të punuara me shije të mbanin afër, format e tyre të shtonin fantazinë dhe kënaqësinë shpirtërore. Elementet kombëtare shqiptare i gjeje në secilën prej tyre, aty fliste malli i artistit për vendlindjen e tij, Preshevën e bukur.  Ishte mbresëlënëse biseda me pronarin e restorantit dhe kompleksit të bujtinave, kjo i  pasuroj njohurit tona mbi jetën arbëreshe dhe Kalabrinë. Mësuam se vaji i ullirit dhe vera kalabreze janë të njohura jo vetëm në Itali, por edhe më gjerë.   Vizita në atelienë  e Hivziut  ishte mbresëlënëse e pa harruar e cila e pasuroi qëllimin e vizitës sonë. Fotografitë e shumta artistike do mbesin albumeve të freskuara me artin gjenial në skulpturat e veçanta dhe të rralla në Itali dhe Evropë.

Nuk mund të kaloje hapin pa e prekur miqësinë e madhe të dy gjenive të artit, miq të pandarë mbi tridhjetë vjeçare; Ibrahim Kodra dhe Hevzi Nuhiu.   “Mbi tridhjetë vjet ishim në shoqëri të ngushtë me Ibrahim Kodren takoheshim çdo ditë. Nuk kishte festë apo program ku ishte i ftuar dhe të shkonte vetëm, por gjithnjë me mua. Kur vonohesha rastësisht, e gjeja të mërzitur pranë karriges sime boshe me ushqimin para të pa prekur, nuk e fillonte pa qenë ynë aty të fillonim së bashku.   Më pyeste për çdo gjë. Më tregonte gjëra nga jeta, nga mendimet e tij që kurrë nuk do i harroi. Edhe tani pas disa viteve me mungon shumë në jetë, ishte një gjeni,”- thoshte i mallëngjyer për mikun e tij, piktorin gjenial me kubizmin e tij të cilin e njohu Italia dhe Evropa.  Kubizëm i lindur frymëzim nga ndërtesat shekullore katundeve arbëreshe ku e kaloi jetën e tij. Rexhep Rifati, drejtues i ekipit i dinte saktësisht shtëpitë karakteristike arbëreshe në fshatra dhe pa përtim si djalosh i ri, vraponte para neve drejt tyre dhe sërish i fotografonte nga kënde të ndryshme, në Ungra, Çifti e fshatra tjerë arbëresh shijuam pamjet e shtëpive frymëzuese të gjeniut  tonë. Ato shtëpi nuk ishin vetëm mure, ato ishin më shumë se aq, ato flisnin me gjuhën e shpirtit dhe jetës së  banorëve të tyre. Ato lotonin së bashku me shpirtrat e banorëve nga malli për mëmëdheun për tej detit, për Morenë e bukur ku preheshin të parët e tyre, shpirtra e tyre që flisnin porosi gjithandej fushave, kodrave e bjeshkëve shqiptare të mos harrohen.  Flisnin dhe këndonin në partiturë loti Himnin Arbëresh “Moj e bukura More”. Këngë e lot, lot e këngë ishte jeta larg Mëmëdheut shekujve. Atje kam, atje kam. Atje kam unë zonjën nan.  Moj e bukura more. Si te lash e me ste pash.”  Në qendër të Shën Sofisë ngritët vepra e artit kushtuar lotit Loti Arbëresh një vepër origjinale arbëreshe në shpirt e zemër.  Ku ka vend tjetër që ka një vepër aq kuptimplote shekujve?

Hevziu asnjëherë nuk e harroi vendlindjen e tij, por e kujtoj dhe nderoi me veprën e tij. Kudo në takime, ekspozita, projekte arti e projekte tjera ai e afirmoj çështjen shqiptare. Shpesh shpirti i tij prej artisti, hidhërohet e vuan nga dobësitë tona që e pengojnë ecjen e shoqërisë shqiptare drejtë progresit, pengojnë afrimin e kombit me civilizimin evropian. Jo njollosjen e kulturës kombëtare nga kulturat e pushtueseve aziatik e sllav.  Shpirti i tij krijues gjeti burim frymëzimi nga veprat e figurave kombëtare që dhanë shumë për lirinë dhe prosperitetin e kombit.  Kjo shihet kudo në skulpturat e tij në dru e gurë.   Ishte viti 2006 kur Hevziu sapo arrin në grykën e Preshevës, aty ku shkëmbinjtë qëndruan krenar në stuhitë shekujve, ai e sheh fytyrën e Shën Terezes dhe ndalet.

Po shoh diç apo më mashtrojnë sytë, - pyeti pasi u qetësua ca.

Është Shkëmbi i Grykës, - i tha bashkudhëtari, një bashkëfshatar i afërt që e kishte pritur në aeroport.

Pas gjashtë muajsh, shkëmbi i madh mori fytyrën e Nënë Terezës – Shenjtores sonë zemërmadhe. Me 16 nëntor të vitit 2006, zbulohet portreti i saj në shkëmbin e grykës që përcjell ardhje e shkuarje nga Presheva  shqiptare.  Të gjithë u mrekulluan me idenë, veprën dhe sakrificën e skulptorit mendje ndritur.  Në përurim, mysafir  rasti ishte Dr. Dom Lush Gjergji, njeriu e fjalës atdhetare që bashkon e fisnikëron. Njeriu që mësoi e mëson tjerët me frymën njerëzore e kombëtare të Shën Terezes. Po japim disa fjalë të tij me rastin e hapjes solemne.  Dr. Dom Lush Gjergji:  “Hevzi Nuhiu, i cili e pati këtë frymëzim, e pa këtë shkëmb, këtë gur, sikur gjithë ne, por në gurë, sikurse Mikelangjelo i famshëm dikur i cili e pa Moisiun e robëruar, ashtu edhe Hivziu e pa Nënë Terezen në këtë gurë dhe na e dhuroi portretin e saj që me buzëqeshje, me mirësi, me dashuri, uratë të na mbron para  zotit prej çdo të lige e prej çdo të keqeje.”

Në njërin nga këndet e sheshit, Fevziu skalit Shotë Galicën heroinën shqiptare në zemër të Kalabrisë, në Shën Sofia, aty jo larg ateliesë së tij. I duhet, frymëzimi merr formë nga kënaqësia e shpirtit që përjeton nga mundi i mendjes dhe duarve të tij. Ai vet është skulptor e poet që i jep shpirt personazheve që ngushëllojnë sadopak kur gërryen malli për legjendat e mësuara nga gjyshërit.

Nuk kanë të ndalur frymëzimet dhe veprat artistike të Hevziut derisa shumë nga ato do jenë pjesë koleksionistë e Henry Moore-së  i njohur me koleksionet artistike në gjithë globin. Disa nga emrat e veprave: Kosova e zbrazët, Ushtari i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Dashuria e Nënës, Nëna Terezë, Gruaja me veshje kombëtare, Përqafimi, Shotë Galica, Lodhja e jetës, Të përndjekurit, Familja, Pamja poetike, Gruaja ulur, Meditimi e shumë tjera punime anë e këndë Kalabrisë, Italisë e më gjerë.  Ai mori pjesë me veprat e tij të artit në shumë ekspozita në Kalabri, Itali dhe qendra tjera në kontinent.                                                  Nga gjithë këto që përjetova nga shumë vizita në Kalabri e Sicili është,  se të vizitosh Shën Sofinë e Shën Mitrin pa e takuar Hevzi Nuhiun është mangësi e pa falshme.

Mjeshtri i madh, Ibrahim Kodra thotë: Ai në veprat e tij jep një liri poetike të veçantë për t’u trajtuar , si një nxënës primar i Henry Moore-ust”.  Kur gjeniu i pikturës jep një vlerësim, kjo është vula e madhërisë së autorit.  Përmes artit të tij tregon gjendjen e tij shpirtërore si pjesë e tërësisë kulturore e historike të popullit të tij. Këtë do ta shprehë Zoti Giuseppe Maadoi: “Në veprat artistike të Hevzi Nuhiut rrezaton shenjtëria për vlerat e etnisë së tij të cilat zgjerohen natyrshëm dhe përfshijnë në mënyrë tërësore njeriun”

Si pjesë e grupit të Prof. Rexhep Rifatit  Shën Sofinë dhe Shën Mitrin e vizituam tri herë ku gjithnjë shoqërues e kishim skulptorin Hevzi Nuhiu. Dhe çuditërisht, në tri vizitat moti ishte me shi. E fundit ishte me grupin e studentëve shqiptarë nga Zvicra. Hevziu me shpjegimet e tij të lente përshtypje të një cicëroni profesionist.

Hevzi Nuhiu u lind në fshatin Çerevajkë në malësinë e  Karadakut të Preshevës. Shkollën fillore e mbaroi në vendlindje, gjimnazin në Preshevë ndërsa studimet  në gjuhën shqipe dhe Letërsi në Akademinë e Shkupit.  Nga viti 1983 jeton dhe vepron në Shën Mitër Korona ( San Dometrio Corone), rrethina e  Kozencës, pjesa e Kalabrisë ku dallohet me fshatrat  arbëreshe në Itali. Hvziu ka gjetur një ambient të rehatshëm për punë,  ku ruhet arbërishtja me ritet e veçanta të cilat arbëreshët morën nga atdheu, Arbëria e Gjergj Kastriotit Skënderbeut.