Fotaq Andrea: Pena të arta franceze për shqiptarët (6)

Pena të arta franceze për shqiptarët (5)

Nga Fotaq Andrea

Guilliaume ADAM

Gijom Adam, i njohur ndryshe Gulielmi i Adës (1270-1341), kryepeshkop katolik francez i Tivarit në vitet 1324-1341. Ka lënë dëshminë më të hershme të njohur deri më sot se gjuha shqipe kishte arritur nivelin e gjuhës së shkruar të paktën gjer në gjysmën e parë të shekullit XIV.

NË LIBRAT E TYRE PËRDORIN SHKRONJËN LATINE

Në një relacion dërguar mbretit të Francës, Filipit VI Valua, më 1332, Gulielmi i Adës  shkruante :

“E di që arbërit kanë një gjuhë të ndryshme nga ajo e latinëve, e megjithatë, ata kanë në përdorim dhe në tërë librat e tyre shkronjën latine” *.

Directorium ad passagium faciendum ad terram sanctam, 1332,

S. Pollo, A. Puto, Histoire de l’Albanie,

Editions Horvath, Roane, 1974.

Skënderbeu, princ i Epirit, gravurë sipas një stampimi të vjetër, botuar në  monografinë “Një hero shqiptar –Skënderbeu”, të Germain Lefèvre-Pontalis, 1913.

Michel Eyquem de MONTAIGNE

Montenj (1533-1592), shkrimtar e analist i shquar, e fillon veprën e tij prej tre vëllimesh, titulluar “Ese”, pikërisht me një episod shumë kuptimplotë nga jeta e Heroit tonë Kombëtar, Skënderbeut, duke dashur të pasqyrojë idenë se “ Me mënyra të ndryshme arrihet qëllimi i dëshiruar”, që është edhe vetë titulli i kreut të parë të kësaj vepre madhore.

SKËNDERBEU DHE USHTARI I TIJ

Mënyra më e zakontë për të zbutur zemrat e atyre që kemi fyer e që, duke patur hakmarrjen në dorë, na mbajnë në mëshirë të tyre, është të dish t’i mallëngjesh duke iu drejtuar përdëllimës e shpirtbutësisë së tyre. Megjithatë, trimëria dhe qëndresa, mënyra gjithë të kundërta, kanë shërbyer herë-herë për të njëjtin qëllim.

Eduardi, princi i galëve, ai që qeverisi aq gjatë Gienën* tonë, personazh, kushtet dhe pasuria e të cilit kanë mjaft anë të dukshme madhështie, duke qenë fort i fyer nga Limosinët** dhe duke e marrë qytetin e tyre me anë të forcës, as që kish ndër mend të ndalej prej thirrjeve të popullit, të grave e të fëmijëve të braktisur në kasaphanë, të cilët i kërkonin mëshirë edhe i lëshuteshin para këmbëve, sikur, duke shkuar më tej nëpër qytet, të mos kish vënë re tre fisnikë frëngë, që me guxim të pabesueshëm i bënin ballë të vetëm goditjes së ushtrisë së tij ngadhnjimtare. Vlerësimi e nderimi i një virtyti aq të shquar e zbuti fillimisht kulmin e zemërimit të tij; dhe duke filluar qysh nga këta të tre, mëshirë tregoi për gjithë banorët e tjerë të qytetit.

Skanderbeck, princ i Epirit, pas iu qep një ushtari nga të vetët për ta vrarë, po ky ushtar, pasi u përpoq me çdo lloj përulësie e lutjeje për ta qetësuar, vendosi, për çdo përfundim, ta priste atë me shpatë në dorë. Kjo vendosmëri e tij e ndali në vend tërbimin e të zotit, i cili, duke e parë atë të merrte një qëndrim aq të nderuar, e priti me falje. Ky shembull do të mund të lejonte ndoshta tjetër interpretim për ata që nuk do të kenë lëçitur dot mbi forcën edhe burrërinë e atij princi. […]

Ese, vëll.1, f.1, 1588.

Pierre de RONSARD

Pier dë Ronsar (1524-1585), poet dhe humanist i ndritur, shpallur “princ i poetëve”; drejtoi Plejadën në mesin e shekullit XVI. Soneti i tij i fuqishëm “O shqiptar prej fatit sjellë!” çel veprën “Histori e Skënderbeut” të Jacques de Lavardin, botuar disa herë me radhë duke filluar nga viti 1593.

O SHQIPTAR PREJ FATIT SJELLË!

Sonet i  Z. de Ronsard, për Jacques de Lavarden, Zotëri i Plefis-Burrotit.

Epiri veç në kuaj është i pasur,

Të aftë çmimin për t’ia zhvatë zemrës Olimpiane :

Pale në burra luftëtarë, gjak i lashtë i të cilëve,

Krenohet që del i guximtë, prej trimit Akil.

Pirron kam për dëshmitar që shfarosi plot qytete,

E për varr pati murin e lashtë argjin,

Dhe Skënderbeun, fitimtar ndaj popullit skith

Që nga tërë Azia dëboi Ungjillë.

O nder i shekullit tënd ! O shqiptar prej fatit sjellë* !

Dora tënde, turqit mundi njëzet e dy herë,

Tmerr i radhëve të tyre, llahtarë e kështjellave të tyre :

Dhe prapë, i vdekur do ishe, prej fatit përpirë,

Sikur vepër fort e zgjuar e të diçmit Lavardin,

S’do kish rilartuar betejat e tua, vdekjen tek ta mposhti.

Jacques de Lavardin, “Histori e Skënderbeut”,

Avec Privilège du roy, Paris, 1621.

Histori e turqve, Gjergj Kastrioti apo Skënderbeu, Mbreti i Shqipërisë*

Mrekulli e trimërisë, i pamposhtur Samson**,

E vetmja mburojë e të Krishterëve, përherë i pathyeshëm,

Ç’të qenë vallë ato bëma të krahut tënd të tmerrshëm?

Që turqit i bënë t’ia mbathnin, emrin tek të ndjenin.

Théodore Agrippa D’AUBIGNE

D’Obinje ( 1552-1630), humanist, erudit e luftëtar i guximshëm, shkrimtar e poet i madh lirik, një nga figurat më shprehëse të shekullit XVI, hartoi një vepër letrare të larmishme, ku spikat epopeja e fuqishme « Tragjiket », në të cilën bën thirrje për drejtësi hyjnore në mbështetje të protestantëve të persekutuar. Përmend në këtë poemë edhe virtytet dhe bëmat e Skënderbeut.

SA SHUMË LUFTRA, SA SHUMË BËMA, SA SHUMË LAVDI

……

Princë, që villni mëshirë të ndyrë,

Drejt qiellit ktheni kurrizin, drejt ferrit fytyrë ;

Këtu, skllevër ju shohim tek mbretëroni,

Po as vetë nuk dini në do humbisni a do fitoni,

Këngët tuaja veç në tempuj buçasin,

Kur hundët të thyeni, lakejtë do ulërasin ;

Sa herë mashtroni, gjithçka e bëni përshesh,

Po kur Zoti inat t’ju marrë, me gjak do t’ju veshë ;

Si ateistët profanë e keni bërë zakon,

Festë mbretërore si parajsë u lumturon ;

Qumësht i skllaves veç ju nënshtron,

Arsyeja gjakun mposht e ju huton.

Kështu, Skënderbeut iu rrëmbye fëmijëria

Nga të këtillë mësonjës, iu robërua lumturia

Në saraje mbushur gjithë ëmbëlsi ;

Për qumësht thithi t’Orientit madhështi,

Myfti pas myfti, veshët ia grinë plot llafollogji,

Me bëma Mehmetësh dhe me do plakash mrekulli ;

Por gjykim i shëndoshë mposhti çdo kotësi,

Gjysmëhënat shpalosur i përbuzi gjithsesi,

(Po dhe armët që përkulnin tokën mbarë)

Që në emër të perandorit hapnin varr,

Për çdo kope të hallakatë e të ngratë ;

Prijës u bë për ata që e njihnin pak.

Por sa shumë luftra, sa shumë bëma, sa shumë lavdi,

Që kushdo mund t’i lexojë plot habi.

Për çdonjë nga krijesat tona qielli po ngushtohet,

Bujari e tij përherë po pakësohet,

Vetë soji ynë do ish plot madhështi,

Sikur çdo mëmë e shekullit të mos kish mëkati. […]

Tragjiket, 1616.

Anne de La ROCHE-GUILHEM

Anë dë LA ROSH-GIJIN (1644-1707), ka shkruar një numër të madh librash, shumica e të cilave janë përkthyer në anglisht, gjë që flet për suksesin e tyre tek publiku francez dhe i huaj. Përgjithësisht janë ose novela të gjata, ose tregime të shkurtra, të tipit kalorsiak, që trajtojnë aventura të dashuruarish a personazhesh historikë, me fate tragjikë apo sentimentalë, ku hasen shabllohet romaneske të shekullit XVII, ndonëse vetë shkrimtarja e kundërshton romaneskun në veprat e saj.

Në veprën letrare « Skënderbeu i madh* », megjithëse nuk merret parasysh rendi kronologjik i fakteve apo ngjarjeve historike, autorja synon të japë madhështinë e Heroit duke mishëruar tek ai, krahas virtyteve e vlerave të larta, edhe modelin e të dashuruarit të përkryer. Në këtë novelë, Skënderbeu i hap zemrën për të dashurën e vet princit Topia, dhe… kjo e dashur  e tij, e quajtur këtu Arianisa, nuk është tjetër veçse gruaja e ardhshme e Skënderbeut, Donika…

SKËNDERBEU I DASHURUAR…

Ju e dini që nëna ime ishte bijë e Princit te Triballëve, dhe që Zhan Kastrioti, im atë, mbretëronte në Perandori e në Shqipëri. Vlera e tij ngacmoi dëshirën tek Amurati, që u bë i frikshëm në Greqi, pasi bëri të dridhej krejt Azia. Kastrioti, i shtrënguar të tërhiqet para shpejtësisë me të cilën tjetrit po i ecte fati, bëri paqe me të, dhe na dërgoi si peng në Andrinopol, tre vëllezërit e mi dhe mua, duke lënë katër motrat që kishim pranë Mbretëreshës Voisan [Voissava], ime më, për t’i fshirë lotët natë e ditë. Ajo kishte shpresuar shumë me lindjen time, nëpërmjet një ëndrre që kish parë, që kur kish pasë qenë shtatzënë. Kish pasë ëndërruar se prej saj kish lindur një gjarpër aq i madh, sa e mbulonte krejt Epirin ; i zgjaste kryet gjer tek turqit, që i përpinte njëpasnjë, dhe që e përplaste bishtin në det, nga anë e venedikasve. Gjoni, tek dëgjoi rrëfimin e kësaj ëndrre që i bëri Voisana, e siguroi këtë se do nxirrte në dritë së shpejti një njeri fatal për turqit dhe të domosdoshëm për Krishtërimin. E megjithatë, ja që u desh të dorëzohesha peng së bashku me të tjerët. Im atë nuk e bëri këtë pa dhimbje në shpirt ; por ishte i shtrënguar për të siguruar qetësinë e shteteve të tij. Vëllezërit e mi ishin më të mëdhenj nga unë, kur unë vetë nuk isha më shumë se tetë vjeç, dhe në këtë moshë, m’u desh të përvuaja tërë ritet e turqve, që ma shndërruan edhe emrin, nga Zhorzh në Skanderberg, që do të thotë në gjuhën turke Fisniku Aleksandër ; sa për tim vëllezër, vitet që kishin më shumë nga unë, i kursyen nga tërë ajo dhunë trupore e shpirtërore që u ushtrua ndaj meje.

Sulltani, që e shihte me sy të mirë njomësinë e moshës sime, bëri gjithçka të nevojshme që unë të bëhesha njeri i ndershëm. I ngrati Aradin ishte edukatori im, dhe kurrë nuk pati ndonjë që të ushtronte detyrën e vet me aq shumë zell e përkujdesje. Por, edhe pse trajtimi i mirë më bënte të harroja se në të nuk kish gjë tjetër përveç skllavërisë, prapëseprapë, nuk harrova asnjëherë kujtimin e së shkuarës sime, as edhe gjurmët e para të Fesë që më ish dhënë.

E ç’t’ju rrëfej më parë se ç’ndodhi me mua nga mosha tetëvjeçe gjer në gjashtëmbëdhjetë ; mësova ushtrimet e trupit dhe gjërat e nevojshme të mendjes ; e Aradini nuk harroi asgjë për të më futur në mendje lavdërinë e virtytësinë. Perandori, që kish qejf herë-herë të më shihte tek ushtrohesha, apo të më dëgjonte tek arsyetoja, dukej përherë i kënaqur nga unë. Pata fatin të shquhesha mbi të tjerët para syve të tij që në luftimin e parë kur më lejoi të merrja pjesë në luftë ; dhe fati i mirë më shoqëroi ngado, aq sa, kur mbusha nëntëmbëdhjetë vjeç, Amurati më bëri Sanxhakas, domethënë drejtues, si dhe më dha pesëmijë kalorës për t’i komanduar. Menjëherë më pas, u emërova bassa [pasha], dinjitet që vinte nën vartësinë time një numër sanxhaqesh. Po përparoja me shpejtësi ; mirëpo sulltani, që parashikonte se do t’i isha i  nevojshëm për të, tregohej shpërfillës ndaj rinisë sime.

Në atë rang të ri që arrita, Anadolli më bëri të fitoja përherë e më shumë lavdi dhe, në një kohë kur armiqtë më kishin frikë, turqit më donin e Perandori më kish me sy të mirë, dhe më kujtohet fare mirë se si, pas fitoresh të mëdha, ku Amurati domosdo do kish ndikim të madh, ai më cilësonte krahun e tij të djathtë, zemrën, syrin e tij dhe mbrojtësin e qyteteve të veta. Ndjeja në vetvete tërë kënaqësitë që të falë liria, sepse të tërë më vështronin si turk. Skllavëri e vëllezërve të mi më jepte do çaste hidhërimi, por duke qenë se nuk i kisha para syve për t’i parë si vuanin dhe duke e pasur mendjen vetëm drejt së ardhmes së ndritur, asgjë nuk mund të më ndalte në synimet e mia.

Mirëpo Qielli më ndëshkoi për këtë ashpërsi, dhe deshte atëherë që sfilitjet e dashurisë të ndanin zemrën me ato të luftës, madje edhe ta zotëronin të tërën. Kishte kohë që nuk i afrohesha më Sarajit të Grave dhe që mosha m’i kish hequr përkëdhelitë që sulltaneshat e përzemërta më kishin dhuruar gjatë fëmijërisë : ndjehesha si i ftohtë ndaj tyre ; dhe në këtë mospërfillje të paqtë, tërë kohën e lirë që gëzonim në Andrinopol e përdorja për lojrat ushtrimore të trupit, që Perandori i kish për zemër. Ata që zinin përherë vendin e parë ndër të parapëlqyerit e tij ishin Myslimi, Bostanxhibashiu apo Kryekopshtari, Mustafai, Pashai i Detit, dhe Orkani, sot Veziri i Madh. Pasuritë e tyre ishin të pafunda, pallatet të mrekullueshme dhe familjet në shkëlqim të plotë. Myslimi i tejkalonte tërë të tjerët, dhe kudo e në çdo kohë, i hapeshin ngado dyert për t’u pjekur me Sulltanin, qoftë në Kabinet, qoftë në Këshill apo në Kopshte ; dhe teksa ndihej krenar për këto përparësi të vetat, ndaj gjithë Oborrtarëve të tjerë nuk tregonte veçse ftohtësi, që shkonte gjer në përbuzje. Dhe, duke qenë se Amurati më donte shumë, Myslimi, për të mos i prishur qejfin këtij, më trajtonte ftohtë, si gjithë të tjerët. Domosdo që do ndjeja  neveri për të, por kisha mësuar nga ana tjetër si të mos e jepja veten në një Oborr ku më duhej të hiqesha e të tregohesha ndryshe.

Erdhi një ditë në Andrinopol një princ tartar, i nxitur thjesht nga kërshëria ; kurrë nuk qe parë ndonjëherë njeri si ai. Shtatin e kishte të jashtëzakontë, duke e kaluar një këmbë trupin e më gjatoshëve në radhët e turqve. Duke qenë i tillë, mbahej kapadai, dhe Amurati nuk mungoi ta presë si princ të vërtetë. Flitej se tërë Tartaria qe e mbushur me bëmat e tij dhe se kishte korrur ngado vetëm fitore. Një nam i tillë e bënte të shpërdoronte mirësjelljen që tregohej ndaj tij. Dhe turqit filluan ta shikojnë vëngër. Për fatin e tij të keq, nuk bënte tjetër veçse më kundërshtonte një e dy në gjithçka që thoja. Sherroseshim shpesh për çështje të luftës, dhe një ditë u fry aq shumë sa më tha se fitorja ndaj njëzet vetëve si unë s’i kushtonte as mundin më të vogël. E meqë s’m’u durua, i lëshova sfidën për dyluftim të veçantë përpara Perandorit. Tartari u çudit nga guximi im dhe e pranoi sfidën. Amurati, që kish frikë se mos e paguaja me jetën time, në fillim kundërshtoi, por unë iu luta aq shumë për të ma dhënë atë liri, sa ai pranoi.

Pabarazia që shfaqej midis meje dhe armikut, i bënte të dridheshin të gjithë ata që më donin, dhe ndoshta isha i vetmi që nuk po alarmohesha. Fusha e ndeshjes u caktua në një shesh të madh përpara Sarajit. Perandori u lejoi sulltaneshave e skllaveve të tyre të ngjiteshin mbi bedena për të parë shfaqjen ; po ashtu, edhe gratë e tjera, shtëpitë e të cilave binin mbi shesh, e gëzuan të njëjtën lejedhënie.

Jost Amman, 1577, gravurë për librin “Histori e Skënderbeut” të Marin Barletit (botim gjermanisht)

E pra Topia, më në fund, erdhi çasti i ndeshjes dhe ne u shfaqëm përpara një numri të pafundë shikuesish të të gjitha rangjeve ; tartari më lëshoi një shpoti të hidhët lidhur me moshën dhe fizikun tim të dobët në krahasim me të. Nuk do vononte dhe do ta ndëshkoja për atë që tha. Goditjet e mia qenë aq fatbardha sa, pas një qëndrese mbi një orë, ai dha shpirt në sytë e tërë të pranishmëve. Kurrë nuk ishin dëgjuar tërë ato britma gëzimi që turqit lëshuan pas fitores sime. U dukej si një mrekulli dhe më vështronin me më shumë respekt. Lëshova kordhën e gjigandit para këmbëve të Perandorit, dhe ky më rrëmbeu në krahët e tij. E teksa ndoca  smirzinj ma lakmuan nderimin që m’u bë atë ditë, ata që ishin të ndershëm ndoqën të gatshëm shembullin e Amuratit.

Tartarët hoqën trupin e mjeshtrit të tyre, dhe nuk e di se ç’bënë me të, kurse unë, i rashë pas Sulltanit në Saraj. Princi Mahomet [Mehmeti], djali i tij i madh, ka marrë nga Qielli cilësi goxha të vyera, që iu përpunuan dobishëm për formimin e tij. Jetonim bashkërisht, të çlirët dhe, megjithqë s’ekzistonte midis nesh ai taban miqësie e çiltër që lidh ngushtë zemrat, përsëri e vlerësonim shoshoqin dhe ai nuk mungoi të ngrinte lart bëmën time, duke më përgëzuar me zemër.

Po atë darkë, për të shmangur turmën e njerëzve, që kish filluar të më lodhte, shëtitëm së bashku nën dritën e hënës përgjatë bregut të Marizës, pikërisht nga pas Sarajit të Grave. U endëm një kohë të gjatë në vendin më të këndshëm në botë anashkaluar nga lumi dhe nga një gjerdhishtë e lartë përgjatë Sarajit, aq e dendur sa i bënte kopshtijet të padepërtueshme, si një muranë e vërtetë. Po bëheshim gati të largoheshim, kur një zë i këndshëm na bëri të ndjejmë shkoqur këto fjalë në gjuhën greke :

Nëse brengë vdekjeprurëse më nget,

Në këtë mynxyrë të tejtejë,

A u dashka vallë ty të rigjej,

Dashuri mizore që po më tret ?

Tingulli i atij zëri më goditi në veshë në mënyrë të tillë që më depërtoi gjer në zemër. Kurrë më parë nuk kisha ndjerë emocione të ngrohta, dhe i lirë e pa përgjërime mund të ndjeja në vetvete gjithfarë përmallimesh. Kënga u përsërit shumë herë, dhe Mehmeti e dëgjoi po aq i vëmendshëm sa dhe unë : e dinim mirë që kishte në Saraj mjaft sulltanka të bukura e skllave hirëplota, që i kishin parë të lindnin Evropa dhe Azia ; por për ne, ato nuk qenë veçse objekte të panjohura. Cilësia e të qenit bir apo favorit i Sulltanit nuk të jep as më të voglin privilegj lidhur me Sarajin, dhe xhelozia se mos cënohen bën që të mbahen aq mirë të fshehura sa askush s’e merr vesh ç’ndodh atybrenda po qe se nuk vepron rastësia.

Pasi Princi dhe unë dëgjuam atë zë që na magjepsi, kuptuam se personazhi që këndonte nuk ishte vetëm, sepse një tjetër e mori fjalën, përsëri në gjuhën greke ; veçse, me shqiptim të huaj.

- Mos vallë kënduat gjë për vete ? – pyeti tjetra. – Mos vallë zemra ju është degdisur përtej këtyre anëve ku nuk shohim veçse do gjëra jo fort të këndshme ?

- Po të më kish zemra diçka për të thënë, – ia ktheu tjetra – nuk do ta kish aq të kollajtë për t’u shpjeguar me anë të një kënge. Ju më kërkuat të këndoja, dhe unë e këndova atë për t’ju plotësuar dëshirën.

-  Duhet të ndiheni e lumtur, Arianisa, – foli gruaja – që nuk jeni shpirërisht e skllavëruar, dhe që arrini të shprehni edhe dhimbjen e të tjerëve, pa pasur frikë se mos ndikoheni ! Jeni vërtet e lumtur, kur unë, e shkreta, jam për të qarë hallin !

-  Po ju, Selimana, gëzoni tërë ngrohtësinë e Sulltanit, – u përgjegj Arianisa – kjo duhet t’ju sjellë kënaqësi në këtë qoshk të rehatë ku ndodheni, dhe që, me sa duket, e keni të përjetshëm. E ç’dëshironi më shumë Zonjë, kur e sundoni në mënyrë sovrane pikërisht Atë që ka në dorë gjithçka ?

- Eh, – ia ktheu Selimana, duke psherëtirë, – ambicia është njëra anë, dhe gjithçka është vërtet në dobi të saj, por një shpirt i brishtë si i imi nuk kënaqet prej saj, dhe veç po të keni dashuruar me gjithë fuqinë e zemrës, do mund të kuptonit më mirë atë që dua të them.

- Mjerisht, Zonjë, – e rimori fjalën Arianisa me një ëmbëlsi prekëse – kam pësuar mjaft të këqija në rrjedhën e jetës sime të re, dhe me vetëdije kam hequr dorë nga një përvojë e tillë.

-  E po atëherë, – e ndërpreu Selimana – kur nuk e njihni aspak tërë atë që më bën të vuaj, s’keni pse e dënoni. Një fuqi, të cilën nuk arrij dot ta përballoj, mban përbrenda të fshehtën time, duke e tejkaluar edhe turpin. Ja që dashuroj, Arianisa, dashuroj Princin Skanderberg, dhe fitorja që ai korri ndaj tartarit nuk është e vetmja që e nxjerr atë sot ngadhnjimtar. Ishte po aq i ëmbël për sytë e mi sa ç’ishte edhe i tmerrshëm me armiku që kishte përballë, dhe ato pak çaste nuk bënë gjë tjetër veçse rrëmbyen përgjithnjë zemrën time për të.

Me thënë të drejtën, Topia, edhe tani po skuqem i tëri që po ju flas për këto ëndësi të Selimanës ; dhe nëse po jua tregoj, këtë e bëj thjesht për të kuptuar se sa u çuditëm Sulltani i ri dhe unë ; pra dashurohesha, por pa e njohur atë që më dashuronte. Një tjetër në vendin tim, mund të krijonte iluzione nga më të këndshmet nga kjo e papritur ; mirëpo, tek unë, Selimana shfaqej me një pasion të tillë të rrëmbyer, sa e vuri në vështirësi që në fillim zemrën time, për më tepër ngaqë e shihja si objekt të shenjtë, duke qenë se ishte Sulltanesha e parapëlqyer e Amuratit. Kurse Arianisa, më e thjeshtë, më prekte shumë më tepër, dhe nëse asaj nuk ia uroja tërë hovet e shpirtit të Selimanës, përsëri prej saj do desha të mos ishte e pandjeshme ndaj meje. Në një çast, u ndie zhurmë, dhe ato u tërhoqën. Princi u afrua pranë meje kur nuk i dëgjuam më gratë dhe, tek më shkoi krahun mbi sup, më ngacmoi :

- E sheh, Skanderberg, ç’i thonë të kesh merita ! Me sa duket, vetë Marsi dhe Dashuria  janë bërë bashkë për t’ju favorizuar në të njëjtën kohë.

- Fisnik, – ia ktheva buzagaz – sikur të ishim në Andrinopol më të lirshëm në të folur, për tërë këtë të papritur do thoja se nuk është veçse një shaka e thjeshtë.

- Po ju e shihni fare mirë, – shtoi Mehmeti – se gjithçka ndodhi mëse natyrshëm ; koha, vendi, dhe personi që u shpreh, gjithçka flet për fatin tuaj të mirë, dhe për këtë, duhet të ndjeheni krenarë.

- Ah, Fisnik ! – thirra – po qe se zemra do më tregohet aq e ndjeshme sa do nisë e do merret aq lehtë me projekte dashurie, një gjë nuk do harroj kurrë : atë çka i detyrohem Sulltanit. Selimana mund të jetë vërtet magjepëse, dhe më vjen mirë për atë që tha ; por Amurati ama, është Perandori dhe i denjë për besnikërinë time.

- Mos vallë pandehni se duke u dhënë me mish e me shpirt pas pasionit tuaj, unë do t’ju tradhtoja juve ?

- Jo, Fisnik, – e ndërpreva aty për aty –, e di që jeni me zemër të madhe dhe i përmbajtur, por unë vetëm sa shpreha atë që mendoj.

U futëm atëherë në Saraj, dhe aty u ndamë.

Asnjëherë nuk bija për të fjetur pa parë Aradinin. Atë ditë, i kënaqur nga nderimet që më ishin bërë, ai nuk mungoi të vinte në dhomën time. Duke qenë se nuk njihja asgjë nga Saraji i grave dhe se gjithçka aty kishte ndryshuar që nga kohë e fëmijërisë sime, fillova t’i bëj pyetje, të cilat e çuditën, madje i kërkova edhe të dhëna për Selimanën. M’u përgjigj se ajo ishte përherë objekti më i dashur i zjarrmive të Amuratit, që deri në atë kohë kish shpërfillur të  gjithë të tjerat, si dhe më bëri portretin e saj me mjaft përpikmëri. Pasandaj, kalova tek Arianisa, dhe përsëri ai shqeu sytë tek më pa aq kureshtar pas një skllaveje, që duhej të ish krejtësisht e panjohur për mua.

-  Nuk e di, Skanderberg, – më tha ai – se ku doni të dilni ; por çka dua t’ju them është se ndër tërë gratë e kësaj bote, nuk besoj të ketë më të përzemërt nga Arianisa, dhe me atë bukuri të përsosur që ka, me atë mendje të admirueshme e virtyt të lartë, çuditem se si Perandori ende s’i ka përqëndruar sytë tek ajo.

E dëgjoja Aradinin me një trazirë shpirtërore që kurrë nuk e kisha ndjerë më parë. Gjithçka që më thosh për Arianisën ishin si shigjetime të ëmbla zemre, dhe mund të them që u dashurova pas saj ende pa e parë. Pas një bisede disi të gjatë, e pashë të arsyeshme të mos i fshihja Aradinit asgjë nga sa kish ndodhur ; ai u hidhërua, duke e ditur fare mirë se sa i lidhur qe Sulltani pas Selimanës, dhe duke njohur nga ana tjetër cmirën dhe egërsinë e tij në kësi rasti ; andaj edhe ç’nuk bëri që të më bindte se sa e rrezikshme ishte një kundërvënie e tillë nga ana ime. E sigurova se nuk ndjeja kurrfarë ngohtësie për Selimanën. Por nuk dhashë asnjë shpjegim lidhur me Arianisën, dhe tërë natën e kalova duke e shkuar atë ndër mend ashtu siç ma kishte përshkruar eunuku.

Ditët që pasuan, as që e ndjeja më veten të lirë sikurse më parë. « Po sikur të vë në dijeni Arianisën për çka ndjej ? – thoja një e dy me vete duke psherëtirë. – Meqë ma ka rrëmbyer zemrën, a s’kam të drejtë të besoj për të ? » Këto fjalë, edhe pa i shprehur me zë, m’u dukën të padenja për një njeri si unë, që kishte qëllime të larta në jetë. E dija fare mirë që pasionet tepër të zjarrta shihen si dobësi, dhe isha i bindur se nuk kish gjë më të çuditshme e më të dënueshme se ajo lidhje shpirtërore nga ana ime për një objekt* të fshehur. E megjithatë, ishte i tmerrshëm, dhe s’mund të ngadhnjeja ashtu si më kish ndodhur me tartarin.

Më duhej t’i çelja zemrën Aradinit, që më dënoi me fjalë të ashpra për të mos e shkuar kurrsesi ndërmend Arianisën, me të cilën nuk kisha kurrfarë shprese për ndonjë lidhje.

Mirëpo ngjau asoherë një gjë e jashtëzakontë në Andrinopol, që shkaktoi diçka të rrallë tek turqit. Sulltani i Egjiptit dërgoi në Oborr një shpurë të shkëlqyer mbretërore, me dhurata nga më të çmuarat për Amuratin, i cili, për t’u treguar të huajve madhështinë e tij në Selinë e Perandorisë, dha urdhër që të bëhej Pritje publike. Atë ditë, tërë gratë kaluan nga saraji i tyre tek saraji i Sulltanit, zbukuruar me gjithçka të rrallë nga të Orientit. Selimana, e parapëlqyera e Sulltanit, siç ju kam thënë, u shfaq aherë gjithë shkëlqim e spitullim, në tërë bukurinë e vet natyrore, veshur krejt në stoli. Njëqind vasha të tjera e shoqëronin me të njëjtin salltanet, si dhe një numër i pafundë të rejash skllave veshur me më pak art, por jo me më pak pispillosje. Për ta bërë këtë paraqitje edhe më të bukur, ato mbanin vargare të florinjta, qenë ngarkuar me parfume e shporta plot lule që i përhapnin gjithandej nëpër sallonin e madh, në skaj të të cilit sulltaneshat zunë vend mbi ndenjëse të praruara. Skllavet qëndronin në këmbë përreth tyre, kurse Perandori u ngjit mbi një fron gjithë llamburimë, teksa oborrtarët e lartë zunë shkallaret.

Ja pra, Topia, në çfarë rrethanash arritëm të shohim Oborrin e fshehtë të Amuratit, duke qenë se hyrja për në sallon ishte e lirë si për egjiptianët, ashtu dhe për turqit. Selimana ishte në një vend më të ngritur se të tjerat, dhe bukuria që kish, ishte e denjë për vetë rangun e lartë që mbante. Mirëpo, ndër skllavet që e rrethonin, vasha Arianisa, e lënë pas dore dhe e sikletosur që po shfaqej para tërë atyre dëshmitarëve, në një gjendje të tillë të padenjë për të, binte në sy padashje, me tërë atë hir të Qenies së saj. As që e mora për Arianisën ; mirëpo, zemra e pikasi menjëherë, si një objekt të adhuruar në çast, nxitur nga vetë mendimi që kisha në kokë nëpërmjet rrëfimit të Aradinit. Uroja me shpirt që Arianisa dhe ajo skllave të ishin e njëjta gjë. Dhe duke e parë pa ia ndarë sytë, u ndeza i tëri nga ai pasion që nuk do të shuhej kurrë.

As që jam në gjendje t’ju them se çfarë u bë, duke qenë se nuk ia hodha asfare sytë ceremonisë. Arianisa më rrëmbeu krejt vështrimin e mendjen. Madje nuk e di nëse Selimana më hodhi ndonjë vështrim, që as që do ta dëshiroja atë çast, duke qenë se unë vetë e kisha mendjen gjetiu.

Renda për tek Aradini sapo sulltaneshat e skllavet u tërhoqën. Ai pasion që më kish përgatitë për të dashuruar aq fuqimisht, pas asaj të papriture të çastit që më kish ndodhur, më kish pushtuar të tërin. Eunuku veç të shqyente sytë tek më pa të marrosur nga pasioni dhe gati sa nuk u zemërua me mua.

- Skanderberg i dashur, – më tha ai – ju e dini fare mirë që unë ju dua, dhe e s’keni pse e merrnin për keq nëse ju flas hapur. E ç’do prisni nga një lidhje e tillë që nuk mund të mos ketë veçse pasoja mjerane ? Fati i Arianisës është të qenit e saj skllave e përjetshme ; mos vallë u dashka ta kufizoni lavdinë e jetës suaj duke dashuruar pa më të voglën shpresë ? Dhe të hequrit dorë nga arsyeja, a nuk meriton qortesë ? Arianisa, vërtet është krejt e veçantë ; nga ç’shihet, nuk është nga derë dosido, por qoftë edhe nga Gjaku i parë në botë, qoftë me origjinë nga e otomanëve, e ç’mund të prisni prej saj në sarajin ku është mbyllur dhe ku gjithçka duhet të marrë frymë vetëm e vetëm për Amuratin ? A do shkonit vallë ta kërkonit Arianisën përmes tërë atyre njerëzve që e ruajnë atë me fanatizmin më të madh vetëm për Sulltanin ? Dhe a do guxonit të meritonit urrejtjen e tij, duke shkelur Ligje të shenjta, kundër të cilave nuk mund të hidhet asnjë hap pa merituar vdekjen ? Ejani në vete Skanderberg, harrojeni Arianisën, që mund t’ju sjellë vetëm fatkeqësi dhe mendoni më mirë që jeni Princ i paracaktuar për diçka të jashtëzakontë, duke qenë që sot i mbuluar me lavdi të tillë që duhet ruajtur.

Ligjërata e Aradinit, frymëzuar nga dashuria e tij për mua, ma çoroditi mendjen, por pa më turbulluar zemrën. Atij s’i mbetej veç të mposhtte Arianisën, sepse me këshillat e tij nuk arriti të më detyronte të ndryshoja mendim. E shihte fare mirë që e kisha mendjen humbur pas saj, dhe duke parë që s’po ndryshoja, këmbënguli që të mos e shfaqja me anë të qëndrimit verbërinë e mendjes, por të kisha gjithmonë parasysh, si një Ligj, ashpërsinë e Amuratit.

Ndjeva tërë mundimet e Dashurisë me të bërë lidhjen se kush ishte Arianisa. Pamundësia për ta parë u kthye në torturë të egër. Kur i sheh gjërat të pamundura, ndodh që heq dorë prej tyre ; mirëpo mua, më ndodhi krejt e kundërta, sepse vështirë-sitë nuk bënë gjë tjetër veçse më ndezën të tërin.

Por prapë, të tëra këto që ju tregova, nuk ishin asgjë, sepse fati do qe i tillë që do më vinte përpara tre kundërshtarë të tmerrshëm : Perandorin, i cili kurrë gjer atëherë nuk e kish parë Arianisën, dhe që u dalldis pas saj që ditën e pritjes së egjip-tianëve, teksa Selimana nuk ia mbushte më syrin ;

Theodore de Bry, «Portret i Donika Kastriotit », sipas një monografie për Skënderbeun të Jean Jacques Boissard

princin Mehmet, i cili gjer atë çast ëndërronte vetëm për të ardhmen që i rezervonte fati, sikurse shumica e princërve me gjak të pastër që kujdeseshin si e si ta kishin mirë me Sulltanin për të mos shkaktuar zemërimin e tij, por që u thye para bukurisë së Arianisës, duke dashur të japë për të gjithçka që mund të japë një zemër e ndezur ; Myslimin, i cili, edhe pse duhej të ishte i kënaqur për postet e larta që mbante falë zotësive dhe pasurisë së tij, u rrëmbye edhe ai nga i njëjti pasion që na kish ndezur edhe ne.

Për një farë kohe, as që isha në dijeni të ndjenjave të tyre, dhe tregoja kujdes të madh që të fshihja sa më mirë ndjenjën time. Mehmeti përherë e më shumë po pushtohej nga trishtimi, kurse unë përherë e më shumë po bëhesha vetmitar dhe asgjë nuk më hynte në sy nga tërë argëtimet e dikurshme. Madje, sikur s’po ua vinim më veshin as ushtrimeve trupore luftarake. Nuk shfaqnim kurrfarë entuzia-zmi për kënaqësitë e dikurshme dhe gjithsecili po mbyllej në vetvete çdo ditë e më shumë. Duke mos pasur mundësi të hynim në sarajin e grave, s’na mbeteshin tjetër veçse rruginat përreth tij. […]

Skënderbeu i madh, novelë,

Amsterdam, 1688.