Aleksander Stipçeviq: Udh?p?rshkruesit kroat? n?p?r Shqip?ri

UDH?P?RSHKRUESIT KROAT? N?P?R SHQIP?RI

Akademik Prof. dr. Aleksander Stipçeviq

1. HYRJE

Shum? kroat? nga motive dhe arsye t? ndryshme e kan? vizituar Shqip?rin?, respektivisht ato vende ku kan? jetuar shqiptar?t dhe kan? shkruar mbi at? se çfar? kan? par? dhe p?rjetuar atje. Kan? udh?tuar si luft?tar?, udh?tar?, prift?rinj, murgj, tregtar?, spiun? dhe kureshtar? q? nga mesjeta e deri m? sot. Shum? kroat? as nuk kan? shkuar dhe as q? e kan? pasur nd?rmend t’u shkonin n? vizit? shqiptar?ve, por ?sht? dashur t? lundrojn? p?rgjat? bregdetit shqiptar kur kan? udh?tuar me anije p?r n? Greqi, Turqi, Palestin? dhe vende t? tjera t? Mesdheut lindor. Disa nga ata n? raportet e tyre kan? p?rmendur bregdetin shqiptar dhe at? çfar? kan? mundur t? ken? par? nga kuverta e anijes, nd?rsa disa t? tjer? t? preokupuar me udh?timin e tyre n? vendet tjera t? Levantit nuk u kan? kushtuar v?mendje porteve shqiptare, n? t? cilat duhej t? ankoroheshin anijet e tyre, dhe as njer?zve q? takonin atje. Megjithat?, n? mesin e atyre udh?tar?ve ka pasur edhe t? till? q? nuk kan? mundur t’i b?jn? ball? kureshtjes dhe na kan? l?n? lajme interesante, sado q? t? shkurtra, mbi bregdetin e Shqip?ris?. Nj?ri nga ata ka qen? edhe françeskani Jakov Pletikosa (1704-1769). Nuk mund ta fusim n? radh?t e udh?p?rshkruesve q? kan? rrug?tuar n?p?r Shqip?ri, mir?po, k?tu po e p?rmendim ngase n? librin e tij Udh?timi p?r n? Jerusalem, ka p?rshkruar takimin me nj? anije luftarake nga Mleti p?rpara Durr?sit, portit m? t? madh dhe m? t? r?nd?sish?m strategjik n? bregdetin shqiptar. Pletikosa as q? ka shkelur n? bregdetin shqiptar dhe as q? p?rshkruar ndonj? gj? q?, eventualisht, ka par? nga anija me t? cil?n nxitonte p?r n? Palestin?.
P?r dallim nga Pletikosa dhe shum? t? tjer?ve q? nxitonin p?r t? arritur n? vendet e larg?ta, disa udh?tar? t? tjer? kan? qen? m? kureshtar. Futeshin n? tokat shqiptare, p?rshkruanin viset q? i shihnin dhe njer?zit q? takonin dhe kan? l?n? shum? p?rshkrime interesante, interesante edhe p?r lexuesit e sot?m, por q? kan? qen? shum? m? interesant p?r bashk?koh?sit e tyre.

2. UDH?TAR?T DHE UDH?P?RSHKRUESIT

Nuk munden q? t? gjith? kroat?t q? kan? shkruar mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t t? futen n? radh?t e udh?p?rshkruesve, ngase raportet e tyre mbi at? se çfar? kan? p?rjetuar dhe par? kan? pasur q? q?llime dhe synime t? ndryshme dhe p?r k?t? arsye shkrimet e tyre do t’i ndajm? n? tri grupe, prej t? cilave vet?m grupi i par? mund t? futen n? radh?n e udh?p?rshkrimeve, n? kuptimin e plot? t? fjal?s.

2.1. Me sa e dim?, p?rshkrimin m? t? vjet?r mbi viset veriore t? Shqip?ris? e ka dh?n? humanisti dhe luft?tari i njohur Koriolan Cipiko (1425-1493), an?tar i familjes s? shquar dhe arsimuar Cipiko nga Trogiri. Vet? i mbante detyrat e r?nd?sishme n? Trogir dhe n? Mljet, nd?rsa kur turqit pushtuan gadishullin Eube n? Greqi (1470) dhe kur mljetasit nd?rmor?n fushat? ushtarake kund?r turqve n? krye me Petar Mocenig?n, n? t? mori pjes? edhe Koriolani yn? si komandant i anijes luftarake nga Trogiri. Por, ai ka luftuar kund?r turqve edhe n? Azin? e Vog?l, Peloponez dhe gjetiu, po ashtu ka marr? pjes? edhe n? operacionet luftarake kund?r turqve n? Shqip?rin? veriore, posaç?risht n? rrethimin e qytetit t? Shkodr?s. T? gjitha betejat q? ka marr? pjes? i ka p?rshkruar n? vepr?n Petri Mocenici imperatoris gesta, t? cil?n e ka shtypur n? Mljet, n? vitin 1477.
Duke p?rshkruar sulmin e turqve n? Shkod?r, Cipiko flet mbi liqenin e Shkodr?s, mbi lumenjt? Bun?n dhe Drinin, mbi plleshm?rin? e jasht?zakonshme t? tok?s rreth liqenit, mbi vreshtat dhe ullishtet. P?r shkak t? moçaleve, bregdetin e asaj ane e mbulojn? pyjet p?r prerje, t? cilat jan? t? p?rshtatshme p?r nd?rtimin e anijeve. P?r k?t? arsye Otomani q? po shpreson – duket se – se do ta pushtoj? krejt bot?n, e konsideron at? vend, p?r shkak t? dy lumenjve, shum? t? p?rshtatsh?m p?r t? ushqyer ushtrin? dhe p?r nd?rtimin e anijeve, dhe p?r ruajtjen e anijeve, ka vendosur t? pushtoj? Shkodr?n, qytetin kryesor dhe k?shtjell?n e gjith? asaj ane. Me k?to arsyetime Cipiko paralajm?ron mletasit mbi r?nd?sin? e Shkodr?s, p?r interesat e pushtimeve t? tyre t? m?tutjeshme n? at? pjes? t? Europ?s dhe p?r k?t? arsye n? librin e vet ai jep t? dh?na t? holl?sishme t? veçorive gjeografike t? Shkodr?s dhe mbi taktik?n q? kishin aplikuar mbrojt?sit e Shkodr?s. N? m?nyr? t? holl?sishme ka p?rshkruar operacionet luftarake t? turqve n? p?rpjekjet p?r t? pushtuar at? qytet, por ?sht? interesant t? p?rmendet edhe fakti se Cipiko e di se vendi ku gjendet Shkodra quhet Shqip?ri, mir?po luft?tar?t shqiptar? q? kan? luftuar n? an?n e mletasve kund?r turq?ve, i quan ilir?, e jo shqiptar?. Si njeri me arsim humanist e ka ditur se banor?t e Shqip?ris? kan? jetuar n? po t? nj?jtat vende ku n? koh?t e lashta kishin jetuar fise t? ndryshme ilire, dhe ka menduar se do t? ishte me vend dhe me mend q? pasardh?sit e tyre t’i quante me em?r nga koh?t e lashta. Ai me simpati flet mbi trim?rin? e tyre, mbi taktikat e luft?s dhe mbi m?nyr?n se si i zmbrapsnin sulmet e armiqve n? Shkodr?n e fortifikuar duke i vrar? m? shum? se 3.000 ushtar? turq.
Nj? nd?r udh?p?rshkruesit m? interesant n?p?r Shqip?ri ka qen? Ivan Kukuljeviq Sakcinski. N? vitin 1856, Kukuljeviq kishte vizituar Shqip?rin? n? kuad?r t? nj? udh?timi shkencor p?r n? Itali. Atij Shqip?ria nuk iu duk aq interesante si hulumtues i librave dhe i dor?shkrimeve t? vjetra t? r?nd?sishme p?r historin? e Kroacis?, ngase n? qytetet shqiptare nuk kishte materiale t? tilla, por gjat? rrug?timit p?r n? Itali ai ka q?ndruar n? tok?n e shqiptar?ve dhe, si hulumtues kurioz, nuk ka mundur t? mos i p?rshkruaj? at? q? iu ka dukur interesante.
Q?llimi i rrug?timit t? Kukuljeviqit ka qen? Italia, por pasi q? nuk kishte lidhje t? drejtp?rdrejt t? lundrimit nd?rmjet porteve kroate dhe atyre italiane, at?her? ka qen? i detyruar t? udh?toj? nga Kotori me anije me avull, s? pari n? ishullin Krf, dhem? pas t? niset p?r n? Itali. N? at? rrug?tim, anija ?sht? ndalur n? disa vende n? bregdetin shqiptar, dhe p?r k?t? arsye ka patur mund?si t’i vizitoj? disa qytete bregdetare n? at? vend. Kishte vizituar Durr?sin, ku kishte jetuar Ciceroni n? ekzil, nd?rsa ushtria detare e Cezarit kishte festuar fitoren, mir?po, siç thot? Kukuljeviq, tash nuk ka kurrfar? p?rmendoresh as t? sunduesve grek? as romak?. N? qytet i v?ren dy kisha t? vjetra me kube t? shnd?rruara n? xhami turke. Çfar? ka par? n? Durr?s, nuk e ka fascinuar edhe aq shum?. Sipas tij: K?shtjella ?sht? gjysm? e rr?nuar, nd?rsa p?rfundi mureve t? qytetit shtrihen disa topa t? vjet?r, t? cil?t i ruan nj? ushtar turk, i mb?shtjell? me tallagan fare nuk l?viz dhe rri ulur si mumje egjiptiane.
Anija vazhdoi rrug?timin e saj dhe u ndal n? Vlor?. Rrug?s p?r n? at? qytet mund t? shihen shum? kapitele t? kishave dhe nd?rtesave, nd?rsa pak m? larg n? kodrat e larta shquhet Kruja e famshme, froni i Skenderbeut dhe qyteti i Tiran?s me tet? xhamit? e saja, dhe me banor?t e saj shqiptar? t? njohur p?r shkak t? dinak?ris? s? tyre t? madhe.
K?tu Kukuljeviq ishte ngat?rruar , ngase e kishte d?gjuar nj?rin prej bashkudh?tar?ve, i cili ia kishte dh?n? t? dh?nat e gabuara, p?r shkak se nga anija ai kurrsesi s’ka mundur t? shihte Kruj?n duke udh?tuar prej Durr?sit p?r n? jug. N? verzionin m? t? gjer? t? botuar m? von? n? revist?n Vienac, n? vitin 1872, ka qen? m? preciz. Kur u nis anija nga Durr?si dhe derisa lundronte p?r n? Vlor?, sipas fjal?ve t? tij, nga deti i hapur kam par? n? t? majt? qytetin e Kruj?s, selin? e famshme t? Gjur? Skenderbegut, t? rrethuar me kod?r, n? t? cilin shk?lqente d?bora. Natyrisht se Kukuljeviq nuk ka mundur t? mos e p?rmend Kruj?n ngase pik?risht n? at? k?shtjell? u pat?n zhvilluar ngjarjet q? i kishte p?rshkruar rreth vitit 1840, n? dram?n e pap?rfunduar Skenderbeg, t? dor?shkrimi i t? cil?s ruhet n? Arkivin e AASHK n? Zagreb. N? k?t? verzion t? udh?p?rshkrimit ai m? holl?sisht p?rshkruan edhe Tiran?n: Sht?pit? e tyre jan? dykat?she dhe jan? t? rrethuara me kopshte dhe pemishte t? bukura. Xhamit? e tyre stolisen nga plepat dhe qiparisat e lart?, nd?rsa vendi karakterizohet me nj? past?rti t? rrall?.
Nga kuverta e anijes q? lundronte p?r n? jug, Kukuljeviq kurrgj? nga e gjith? kjo s’ka mundur t? shihte, ngase Kruja dhe Tirana jan? goxha larg n? veri.
N? Vlor? takon shqiptar?, t? cil?t i p?rshkruan k?sisoj: Q? t? gjith? kishin shtat t? bukur dhe fytyra t? bukura, gjysma e tyre kishin hund?shkabe, nd?rsa gjysma tjet?r ishin hund?drejt?. Disa ishin flok?verdh?, disa flok?zi, ama t? gjith? kishin shikim prej trimi, syt? e mpreht? e t? çak?rdisur te disa tregonin eg?rsin? e skajshme, ashtu q? n? ta as q? mund t? shikoje, dhe padashur m’u kujtua Apiani, i cili mbi ilir?t e lasht? thot?, se kishin sy q? t? kallin dat?n ose q? t? magjepsin.
Kukuljeviq ka patur njohuri mbi qytetet e m?dha antike n? bregdetin shqiptar dhe e ka shfryt?zuar koh?n e shkurt?r q? e kishte n? dispozicion, dhe q? me shpejt?si t’i shihte ato mbeturina arkeologjike nga koh?t e lashta, por edhe t’i v?shtronte qytetet e at?hershme dhe banor?t q? jetonin n? to. N? Vlor? ia ka dal? mban? q? t? vizitonte qytetin dhe rrethin?n: Para se t? niseshim, e vizitova rrethin?n. Qyteti Jablon (Vlora) shtrihet n? kod?r, i ka nja shtat? xhami dhe minare, nj? konak t? madh Vlorida, nj? nga familjet m? t? vjetra dhe m? t? respektuara arbanase. Jan? nja 400 sht?pi, t? shp?rndara dhe t? fshehura pas kaçubave, ullinjve dhe pem?ve t? tjera, nga ana e pasme qytetin e rrethojn? kodrat e zhveshura shk?mbore, pjes? t? maleve himariote, t? cilat sjellin vap? t? padurueshme, kur t’ia m?syen dielli. N? kodr?n tjet?r shtrihet fshati Kanin? me nd?rtime t? rr?nuara q? dikur i takonte Kraleviq Markos.
Duke l?n? pas vete bregdetin shqiptar mendimet e tij ktheheshin tek Skenderbeu, te heroi q? n? Europ?n krishtere u b? simbol i rezistenc?s kund?r turqve. Duke sh?titur n? kuvert? t? anijes iu kujtua epoka e madhe e Skenderbeg Kastriotiqit, kur kodrat e larta, q? kalonin pran? meje, ringjallnin heronjt? e pavdeksh?m q? sfidonin çdo gj? q? ishte e fuqishme, perandorin? e at?hershme turke, dhe kur Shqip?ria e vog?l ishte n? ball? t? krishterimit.
N? Shqip?ri kan? shkuar prift?rinj e murgj t? shumt?, t? cil?t, disa prej tyre me sh?rbim zyrtar, nd?rsa t? tjer?t sipas bindjeve t? tyre, p?rshkruanin at? çfar? shihnin dhe p?rjetonin n? mesin e shqiptar?ve. Posaç?risht m? t? shpesht? kan? qen? françeskan?t, t? cil?t n? mesin e shqiptar?ve shkonin si misionar?, klerik? dhe m?sues?. Ata nuk kan? qen? t? detyruesh?m t’i d?rgojn? raportet e veta n? Rom?, por n? mesin e tyre ka pasur edhe t? atill? q? i kan? d?rguar dor?shkrimet e veta krye n? vehte. Nga fundi i shekullit XIX dhe n? fillim t? shekullit XX jan? shkruar dy udh?p?rshkrime t? r?nd?sishme nga pena e françeskan?ve kroat?.
I pari ka qen? françeskani boshnjak Lovro Mihaçeviq (1856-1920). Nga gjenerali i urdh?rit françeskian, n? vitin 1883, ka qen? em?ruar m?sues i rinis? françeskane dhe kryetar i kolegjiumit lokal dhe famullitar i kuvendit n? Troshan?, n? Shqip?ri. N? ato detyra, Mihaçeviq, ka qendruar dhjet? vjet. Pasi q? u pat kthyer n? Bosnj?, n? vitin 1903 pat marr? nga Roma dekretin me t? cilin em?rohej provincial i par? i provinc?s françeskane t? sapoformuar n? Shkod?r. Qysh n? vitin 1907, sipas kall?zimit t? tij, m? ?sht? dashur t? p?rshkoja t?r? Shqip?rin? bashk? me Epirin dhe Maqedonin?, çdokund nga m? shtrihej provinca françeskane q? ma kishin besuar. E dinte se gjat? rrug?s time t? v?shtir? kat?rmujore do t? shihja e t? v?reja shum?çka interesante e t? r?nd?sishme, k?shtu q? i shkruante p?rceptimet e veta q? t’i kem si kujtim t? k?ndsh?m.
N? at? rrug? nuk e kam kursyer as vullnetin e as gj?rat materiale q? t? shihja dhe t? studioja sa m? mir? k?t? vend t? guximsh?m. Me t’u kthyer nga ajo rrug? dhe duke dashur t’ua kthente borxhin shqiptar?ve, t? cil?t e kishin pranuar dhe gostitur per merak, kishte vendosur q? t’i publikonte v?zhgimet e tija.
T? mos harrojm? se vendimin p?r botimin e udh?p?rshkrimit t? tij kishte marr? n? koh?n pik?risht pas shpalljes s? pavar?sis? s? Shqip?ris?. K?t? e potencon vet? Mihaçeviq n? parath?nien e udh?p?rshkrimit t? tij: E tash, ku populli trim i Shqip?ris? n? horizont t? Europ?s lufton p?r lirin? e vet, m? bie nd?rmend, q? k?to sh?nime t? mia t’i qes n? drit? dhe q? populli kroat t? m?soj? diçka mbi Shqip?rin? dhe bile deri diku t’ua kthej borxhin shqiptar?ve trima p?r takimet mbres?l?n?se, p?r ndjenjat e dashuris? dhe respektit, me t? cilat m? kan? st?rmbushur gjat? kat?rmb?dhjet? vjet?ve t? q?ndrimit tim n? mesin e tyre.
Udh?p?rshkrimi i Mihaçeviqit p?rmban n? fillim p?rshkrimin e vendeve q? i ka p?rshkuar. N? p?rcjellje t? tre shqiptar?ve ishte nisur nga Shkodra p?r n? brendin? e viseve malore. Ka vizituar fiset Hoti dhe Klimenti, pastaj krahin?n e Mirdit?s, qytetet: Lezh?n, Durr?sin, Kruj?n, Tiran?n dhe gjitha qytetet tjera deri n? Janin? n? Epir (tash n? Greqin? veriore). Ka p?rshkruar gjendjen e kishave n? disa kuvende, mir?po n? udh?p?rshkrimet e tij mbizot?rojn? t? dh?nat mbi njer?zit q? ka takuar, zakonet e tyre, vendbanimet e tyre dhe sht?pit? ku jetonin. P?rveç k?saj, ai po ashtu, ka vizituar edhe kuvendet shqiptare n? Kosov? (Prizren) dhe Maqedoni.
Kapitull t? veçant? i ka kushtuar Kish?s Katolike n? Shqip?ri (f.70-83), si dhe Zakoneve arbanase (f.88-119). Sado q? nuk mund t? thuhet se ka zbuluar shum?çka nga ajo q? dihej m? par? mbi zakonet n? fshatin shqiptar, megjithat? Mihaçeviq n? m?nyr? t? qart? dhe goxha besnik?risht ka shkruar mbi t? gjitha zakonet e vjetra tradicionale, disa prej t? cil?ve ishin zakone tipike p?r shoq?rin? rurale shqiptare. V?mendje t? posaçme i ka kushtuar bes?s, pastaj gjakmarrjes q? ishte goxha e p?rhapur n? at? koh?, po ashtu edhe zakoneve q? kishin t? b?jn? me fejes?n dhe martes?n. N? m?nyr? piktoreske shkruan mbi veshjen e pasur popullore, mbi edukimin familjar dhe jet?n familjare, etj. Kapitull t? veçant? i ka kushtuar let?rsis? popullore, gojore, dhe n? fund ka b?r? edhe nj? v?shtrim mbi veprimtarin? letrare t? shqiptar?ve. Vlen t? p?rmendet se udh?p?rshkrimi i tij n? vitin 1913 ?sht? publikuar n? form? t? shkurtuar n? gjuh?n sllovake, por po n? t? nj?jtin vit edhe p?rkthimi n? gjermanisht ?sht? botuar, gj? q? m? s? miri flet se libri ?sht? shkruar dhe botuar n? koh?n e duhur, kur interesimi mbi shqiptar?t ?sht? rritur me t? madhe p?r shkak t? ngjarjeve politike q? ndodhnin n? at? vend.
Mihaçeviq e kishte m?suar gjuh?n shqipe p?r bukuri, ishte shoq?ruar me shqiptar? dhe i donte ata, dhe p?r k?t? arsye mund t’i besohet se e njihte mir? popullin shqiptar, historin? e tij dhe rrethanat n? t? cilat jetonte. N? t? v?rtet?, Mihaçeviq nuk u ndal vet?m n? librin e sip?rmendur t? udh?p?rshkrimit. Por n? vitin 1912 botoi n? Sarajev? librin Skica nga historia shqiptare.
Duhet p?rmendur k?tu, se bash n? koh?n kur Mihaçeviq botonte librat e tij, mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t, albanalogu m? i madh kroat Milan Shufflay shkruante studime t? shk?lyeshme dhe libra. Mes tjerash, pat planifikuar t? shkruante, sado q? me ndihm?n e ekspert?ve t? tjer?, nj? lib?r voluminoz me titull Historia e Shqip?ris? n? gjuh?n gjermane n? gjasht? v?llime, si dhe vepra t? tjera themelore mbi historin? e Shqip?ris?.
Mihaçeviq ende ka qen? n? Shqip?ri, kur n? vitin 1890, kapituli i rregullt françeskan, i cili u mbajt n? Guçja Gor?, par vendosur t? d?rgonte si m?sues dhe edukator n? seminarin e Troshanit af?r Lezh?s, n? veriun e Shqip?ris?, fratin Josip Dobroslav Bozhiqin (1860-1900).
Bozhiq ka qen? tejet inteligjent, ama ka pasur temperament t? pap?rmbajtur. N? m?nyr? t? shastisur luftonte p?r interesat kroate n? Bosnj? dhe Hercegovin?, dhe p?r shkak t? k?saj lufte n? atdhe krijoi shum? armiq. Sipas fjal?ve t? tij, vendimi p?r t’u d?rguar n? Shqip?ri, n? t? v?rtet? n?nkuptonte nj?far?lloj internimi. Nuk ka qen? i lumtur, por i zem?ruar ngase duhej t? shkonte atje, mir?po kur u vendos n? Epir, n? atdheun e Kastriotiq Jurjes, af?r Lezh?s, menj?her? populli i huaj, me gjuh? t? huaj, me gjak dhe zakone t? huaja u dashurua n? t? sikur t? ishte bir i tij, si v?lla dhe baba, ashtu q? nga t? gjitha an?t e Shqip?ris?, bile edhe nga Prizreni, nxitonin te ai dhe k?rkonin prehje shpirt?rore, p?r t’i ndihmuar sadopak trupit.
N? Shqip?ri, Bozhiq q?ndroi vet?m nj? vit. Megjithat?, p?r at? koh? t? shkurt?r arriti t? shkruante disa artikuj, n? t? cil?t d?shmonte se goxha mir? e njihte jet?n dhe zakonet e shqiptar?ve me t? cil?t kishte pasur kontakte. Gjat? vitit 1891, pat botuar n? revist?n Glas Hercegovca fejtonin n? n?nt? vazhdime n?n titullin e p?rbashk?t Shqip?ria. Pasi q? n?vitin 1892 u kthye nga Shqip?ria n? Bosnj?, donte q? at? fejton ta botonte si lib?r t? veçant? n?n titullin Shqip?ria. Skica mbi popullin dhe historin? e Shqip?ris? deri n? r?nien e saj n? duart e turqve 1571, dhe k?t? d?shironte ta b?nte te shtyp?shkronja dhe botuesi Spindler dhe L?chner. ?sht? shtypur vet?m tabaku i par? (f.1-16), dhe pastai pasoi ndalimi. Dor?shkrimin ia pat?n konfiskuar, ashtu q? nuk e dim? se sa do t? ndryshonte teksti n? lib?r nga teksti i botuar n? Glas Hercegovca. Duket se Bozhiq ka ndryshuar shum? gj?ra n? tekst ngase pushteti do t? intervenonte gjat? botimit t? fejtonit n? at? revist?. N? fakt, teksti i fejtonit ?sht? shum? i shkurt?r dhe gjithsesi nuk do t? ishte i mjaftuesh?m p?r t’u botuar n? form? t? librit – nuk do t? dilnin m? shum? se dyzet faqe!
Sado q? Bozhiq p?r nj? koh? t? shkurt?r ka q?ndruar n? mesin e shqiptar?ve, e ka m?suar gjuh?n shqipe dhe i ka pasur t? njohura zakonet dhe jet?n e tyre. Ai shkruan mbi shqiptar?t me simpati t? m?dha, por i qet n? shesh edhe an?t e tyre t? k?qija, p.sh. p?rçarjen e tyre politike, analfabetizmin etj., por i shqyrton edhe v?shtir?sit? politike n? t? cilat e shtynin popullin shqiptar fuqit? e m?dha t? asaj kohe.
Mihaçeviq dhe Bozhiq nuk kan? qen? t? vetmit françeskan? kroat?, t? cil?t si misionar? dhe m?sues? q?ndruan n? Shqip?ri. I kemi t? njohur shum? emra t? respektuar françeskan, t? cil?t kan? kryer detyra t? r?nd?sishme n? Shqip?ri, posaç?risht pas vitit 1883, n? koh?n kur sipas d?shir?s s? gjeneralit t? urdh?rit françeskan dhe me mb?shtetjen e autoriteteve austro-hungareze, autoritetet kroate pat?n marr? kolegjiumin p?r edukimin e rinis? n? kuvendin e Troshanit.
M? von?, posaç?risht pas mbarimit t? Luft?s s? Dyt? Bot?rore, shum? kroat? e kan? vizituar Shqip?rin? dhe pas kthimit kan? shkruar mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t. Kryesisht gazetar?t kan? qen? t? zellsh?m p?r t? shkruar mbi Shqip?rin? gjat? sundimit t? Enver Hoxh?s, p?r ta Shqip?ria ka qen? tem? e dashur. Ndoshta m? i njohuri n? mesin e gazetar?ve ka qen? Pero Zllatar, i cili n? at? vend ka q?ndruar shum? her?. I shkruante p?rshtypjet e veta mbi njer?zit e zakonsh?m, mbi politikan?t, letrar?t dhe t? tjer?t q? vinte n? kontakt. Rezultatin e udh?timeve t? veta n? Shqip?rin? e at?hershme t? mbyllur hermetikisht e ka botuar n? tri v?llime: Glasnik iz Tirane: Albanija u eri Envera Hoxhe. 1. Dnevnici s putovanja, Zagreb, Grafi?ki zavod Hrvatske, 1984. (f.244). N? at? lib?r jan? sh?nimet ditore nga udh?timet e autorit n? vitet 1965, 1970, 1979 dhe 1982. N? po t? nj?jtin vit dhe te po i nj?jti botues zagrebas ?sht? botuar pjesa e dyt? e asaj vepre me titull Gospodar zemlje orlova. Albanija u eri Envera Hoxhe. 2. Politi?ki životopis (f.332). V?llimin e tret? me titull Enver Hoxha. Politi?ka biografija e ka botuar n? Beograd , te sht?pia botuese Rad, 1986.
P?r ne k?tu, v?llimi i par? ?sht? m? interesanti, n? t? cilin Zlatar si gazetar i shquar p?rshkruan situat?n e turbullt n? Shqip?ri n?n tiranin? e Enver Hoxh?s. Ai lib?r nuk z? vend t? lart? as n? gazetari kulmore dhe as n? literatur?n kulmore t? udh?p?rshkrimit, por ai tipik p?r udh?p?rshkrime t? ngjashme gazetareske, t? cil?t n? at? koh? gjenin material me boll?k p?r observime interesante q? tek lexuesit e at?hersh?m, dhe bile m? shum? tek lexuesit e sot?m, shkaktonin dhe shkaktojn? habi, dhe ngandonj?her?, neveri.
Pavar?sisht se udh?p?rshkrimi i Zlatarit ngjall? emocione p?r shkak t? raporteve jonjer?zore dhe ahistorike q? mbizot?ronin n? at? koh? n? Shqip?ri, nuk ka dilem? se, nga distanca e sotme kohore, udh?p?rshkrimi i tij ka r?nd?sin? e d?shmis? autentike p?r nj? nga periudhat m? t? dhimshme dhe m? t? fatk?qija n? historin? e gjat? t? popullit shqiptar.

2.2. N? grupin e dyt? t? shkrimeve i kemi p?rfshir? vizitat apostulike
Kur Kisha e Rom?s pas koncilit t? Tridenit futi praks?n q? peshkop?t, respektivisht p?rfaq?suesit e tyre t’i vizitojn? t? gjtiha kuvendet t? dioqezave t? tyre dhe mbi gjendjen e tyre me shkrim ta informojn? Rom?n, at?her? vetvetiu u b? zakon q? n? dioqeza n? tokat shqiptare t? vendos?n murgjit dhe fret?rit nga Kroacia, ngase n? Rom? me t? drejt vler?sonin se ata ishin m? t? p?rshtatshmit q? t? merrnin detyrat kishtare n? Shqip?ri. Pap?t e Rom?s pat?n vler?suar se klerik?t, françeskan?t dhe dominikan?t kroat? i njihnin mir? rrethanat n? Shqip?ri, po ashtu ata do t? dinin m? s? miri t? komunikonin me turqit q? kishin okupuar Shqip?rin?.
Sipas nj? praktike tashm? veç t? stabilizuar, peshkop?t s? pari duhej t? shkruanin raporte t? holl?sishme mbi rrethanat religjioze, por n?nkuptohej se peshkop?t duhej t? trajtonin edhe rrethanat n? t? cilat jetonin besimtar?t e besimit katolik n?n sundimin turk, po ashtu duhej t? shkruanin mbi raportet e atyre besimtar?ve me ata q? kishin kaluar n? fen? islame, por duhej t? shkruanin n? raportet e tyre edhe mbi gjendjen e kishave, mbi plaçkitjet dhe rr?nimet e objekteve kishtare, mbi zullumet e n?pun?sve dhe ushtar?ve turq ndaj t? krishter?ve dhe gj?ra t? ngjashme. Pik?risht p?r k?t? arsye, vizitat apostulike sjellin t? dh?na jasht?zakonisht interesante mbi jet?n e katolik?ve dhe çdo gj?je q? kishte t? b?nte me Kish?n, dhe mund t? thuhet se ato raporte n? shum? elemente kan? karakteristika t? p?rshkrimeve informative me nj? varg vrojtimesh interesante etnografike, por edhe p?rshkrimesh gjeografike, si dhe t? dh?na q? kan? qen? goxha t? r?nd?sishme p?r analist?t ushtarak? n? Vatikan dhe n? p?rgjith?si n? Europ?n per?ndimore.
Fatkeq?sisht, shumica e atyre raporteve deri m? sot nuk jan? botuar dhe studjuar, por ajo q? ?sht? e njohur deri m? sot flet mjaft qart? mbi r?nd?sin? e tyre t? madhe p?r t’u njohtuar me rrethanat shqiptare.
K?tu duhet t? cekim se vizitat apostulike nuk mund t? trajtohen si literatur? udh?p?rshkrimi, por as nuk kemi mundur dhe as kemi guxuar t’i l?m? anash, ngase n?se jo p?r shkak t? karakteristikave formale dhe q?llimit t? tyre, at?her? sipas p?rmbajtjes renditen n? shkrime q? zakonisht ne i quajm? udh?p?rshkrime .
Sipas radh?s kronologjike, s? pari duhet t? p?rmendim françeskanin Dominik Andrijasheviq (1572-1632), françeskan me prejardhje nga fshati Ravno n? Hercegovin?. Ka qen? tip q? s’i linte dy gur? bashk?, dhe mes tjerash kishte planifikuar t? organizonte nj? kryengritje t? besimtar?ve t? krishter? kund?r autoriteteve turke n? Shqip?ri. Ka qen? em?ruar peshkop i Shkodr?s, dhe derisa ishte n? at? detyr? kishte meremetuar kishat dhe kuvendet kishtare, kishte vendosur rregullin dhe disciplin?n e klerikut n? dioqez?. Kishte njohuri shum? t? mira mbi rrethanat e atjeshme dhe p?r to i kishte shkruar raporte Propagand?s p?r p?rhapjen e fes? (De propaganda Fide), t? cilat p?r shkak t? planeve komplotiste t? autorit kund?r turqve, jan? shum? interesante jo vet?m p?r arsye t? njohjes s? rrethanave kishtare n? veri t? Shqip?ris?.
T? dh?na goxha interesante dhe t? sakta mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t gjejm? n? vizit?n apostulike t? rabjanit Marin Biza (1570-1625). Bizza n? nj? koh? ka kryer detyr?n e arqipeshkopit n? Tivar, dhe n? at? cil?si e pati vizituar popullat?n katolike n? vitin 1610 n? arqipeshk?vin? e tij. Raportin e vet ia pat dor?zuar Pap?s Pali i V-st? n? Rom? n? vitin 1612. N? at? vizit? apostulike ka p?rshkruar gjendjen e katolik?ve n? Novi Pazar, Svaç, Prijepolje, Plev?, Konavle, Kotor, Tivar, Shkod?r, Durr?s, Trepç?, Budv? dhe n? vendet tjera ku jetonin shqiptar?t. N? at? udh?tim kishte shkruar nj? raport t? gjer? me titull Relatione della visita fatta da me Marino Bizzi, arcivescovo d’Antivari, nelle parti della Turchia, Antivari, Albania et Servia alla Santita di Nostro Signore papa Paolo Quinto.
Raporti p?rmban gjendjen e katolik?ve q? jetonin n? sundimin turk, po ashtu edhe gjendjen e kishave dhe kuvendeve. ?sht? interesant se me angazhimin e bashk?qytetarit t? tij, rabjanit Mahmud Pasha, iu ishte mund?suar q? t? vizitonte Tivarin, i cili n? at? koh? ishte n?n sundimin turk.
Sipas nj? praktike t? r?ndomt? Bizza nuk ndalet n? p?rshkrimin e objekteve fetare dhe t? besimtar?ve katolik?, por jep edhe t? dh?na interesante mbi gjuh?t q? flisnin banor?t e arqipeshk?vis? s? tij, mbi rrethanave politike, mbi autoritetet lokale turke dhe marr?dh?nieve t? tyre me popullin, mbi familjet e shquara shqiptare, mbi k?shtjellat dhe t? ngjashme. Po ashtu jan? shum? interesante p?r historian?t e sot?m, arkeolog?t dhe historian?t e artit p?rshkrimet e holl?sishme t? inventarit kishtar n? disa kisha, dhe mbi gjendjen e vet? kishave n? koh?n kur ai i kishte vizituar. Pjesa m? e madhe t? asaj q? ai kishte par? n? kisha, ?sht? fjala p?r veprat artistike dhe sendeve tjera, n? nd?rkoh? jan? shkat?rruar nga turqit, dhe nga pasojat e koh?s. Bizza flet edhe mbi zakonet shqiptare, mbi sht?pit? dhe vendbanimet e tyre, mbi marr?dh?niet nd?rmjet midis katolik?ve shqiptar? dhe autoriteteve turke. Posaç?risht bie n? sy se ky raport ka m? pak aso t? dh?nash q? zakonisht gjenden n?p?r vizitat apostulike, nd?rsa m? shum? ka t? dh?na mbi jet?n dhe rrethanat n? t? cilat jetonin katolik?t n?n pushtimin turk. Shpresher? Bizza b?n ekskurzione historike rreth vendeve q? i ka vizituar, flet edhe mbi Betej?n e Kosov?s kur e p?rshkruan Fush? Kosov?n, etj.
Mbi r?nd?sin? e k?tij raporti p?r rekonstruimin e ngjarjeve historike na ka paralajm?ruar qysh m? par? historiani i shquar gjerman Leopold Ranke, mir?po kjo ndodhi pasi q? Franjo Raçki e kishte botuar n? t?r?si, at?her? u b? e qart? r?nd?sia e k?tij raporti p?r njohjen e popullit shqiptar n? koh?n e okupimit turk. Simbas fjal?ve t? Raçkut Raporti i Marin Bizzas ?sht? i nj? r?nd?si t? veçant? p?r shkak se ka t? b?j? me vendet e gadishullit ballkanik, p?r t? cilat m? her?t ka pasur shum? m? pak raporte t? tilla, n? em?r t? viseve per?ndimore bregdetare nga Tivari deri te Durr?si, pastaj prapatokat malore shqiptare t? asaj Srbie t? moçme.
Prej t? gjith? vizituesve apostulik kroat? q? kan? q?ndruar n? tokat shqiptare dhe q? i kan? d?rguar raportet e veta n? Rom?, pa dyshim se m? i r?nd?sishmi ?sht? Vicko Zmajeviq. I lindur n? Perast, n? gjirin e Bok?s s? Kotorit, n? vitin 1670. Pas mbarimit t? studimeve p?r teologji n? Rom?, kthehet n? vendlindje, mir?po, qysh n? vitin 1701 em?rohet argjipeshk dhe vizitor apostulik p?r Serbi, Shqip?ri, Maqedoni dhe Bullgari. Detyr?n e vizitorit apostulik e ka ruajtur edhe pas vitit 1713 kur u pat em?ruar argjipeshk i Zar?s. N? rolin e vizitorit apostulik viziton veriun e Shqip?ris? n? vitin 1702 dhe n? raportin e vet nga ai udh?tim jep nj? p?rshkrim t? trisht? t? gjendjes s? grigj?s katolike n?n sundimin turk.
Zmajeviq ka qen? person i besimit t? madh n? kurien e Rom?s, dhe p?r k?t? arsye atje raportet e tij lexoheshin me shum? kujdes. I lexojm? me interes edhe sot, ngase ai ka dh?n? t? dh?na t? holl?sishme mbi vuajtjet e grigj?s katolike nga turqit, mbi rr?nimin e kishave dhe kuvendeve, persekutimeve t? prift?rinjve dhe murgjve. P?rveç k?saj Zmajeviq ka dh?n? informacione t? sakta t? jet?s shoq?rore dhe ekonomike t? shqiptar?ve n? ato kohra t? v?shtira.
Nuk ka shum? shkrime nga ajo koh? n? t? cilat ka aq informacione precize dhe t? sigurta mbi veriun e Shqip?ris?, dhe n?se Zmajeviq nuk i ka p?rshkuar viset shqiptare si udh?p?rshkrues, por si vizitor apostulik, raportet e tij i kan? t? gjitha karakteristikat e nj? udh?p?rshkrimi, t? atij udh?p?rshkrimi t? shkruar nga njeriu q? e njihte p?r mrekulli situat?n politike, kulturore dhe biles edhe at? ushtarake n? Shqip?rin? turke.
N? radh?n e autoriteteve t? larta kishtare q? kan? q?ndruar n? Shqip?ri dhe q? kan? shkruar mbi at? se çfar? kan? par? dhe p?rjetuar atje duhet p?rmendur dubrovnikasin Beninj Albertinin (1789-1838). Ky ka qen? fraçeskan, t? cilin Papa Grguri XVI e kishte em?ruar argjipeshk t? Zar?s. Albertini ka qen? shum? i arsimuar, ka shkruar poezi dhe poezi t? rastit, por i ka shkruar, dhe sipas Milja Brlekut dhe i ka botuar, veprat Descriptio ecclesiastica unversae Albaniae dhe Constitutiones synodales Dioecesis Scodrensis, t? cilat, me sa e dim?, nuk jan? ruajtur. Prej vet? titujve shihet qart? se ato kan? qen? vepra me p?rmbajtje kishtare, mir?po vepra e par? e tij (Descriptio...), pa dyshim, p?rmbante t? dh?na mbi gjendjen e kishave n? argjipeshkvin? e Shkodr?s, gjat? koh?s t? sundimit turk.
P?r krejt at? çfar? ka ndodhur n? Shqip?ri gjat? sundimit turk, kan? qen? goxha t? interesuara Fuqit? e M?dha n? Per?ndim, posaç?risht Venediku, dhe p?r k?t? arsye, ai pat zhvilluar nj? veprimtari goxha aktive t? drejtuar kund?r turqve. N? ato aktivitete qen? p?rfshir? edhe kroat?t, posaç?risht kotorasit dhe dubrovnikasit, t? cil?t m? s? miri se kushdo tjet?r n? Europ? njihnin bot?n turke. K?tu arrijm? deri te grupi i fundit i shkrimeve, t? cilat nuk mund t? konsiderohen si udh?p?rshkrime, por q? p?rmbajn? shum? elemente t? literatur?s udhp?rshkruese.

2.3. Historiani italian Paolo Preto ka shkruar nj? lib?r voluminoz mbi aktivitetet t? spiunazhit dhe kund?rspiunazhit mljetas, n? t? cilin kishte konstatuar se Dubrovniku ka qen? der? e Orientit p?r t? krishter? dhe der? e Per?ndimit p?r turq.
Dubrovnikasit dhe kroat?t tjer? nga qytetet bregdetare t? jugut t? Kroacis? shpeshher? kan? udh?tuar n? misione diplomatike, si tregtar?, si marinar? etj., drejt Levantit dhe patjet?r ?sht? dashur t? ndaleshin n?p?r portet shqiptare. Dhe k?sisoj kan? pasur rast t? njohin vende n?n okupimin turk. P?rpos k?saj, kan? njohtuar personalisht edhe pashallar?t turq dhe autoritete tjera civile dhe ushtarake. P?r k?t? arsye kroat?t n? syt? e mljetasve dhe t? tjer?ve n? Per?ndim g?zonin fam? si njoh?s t? mir? t? tokave shqiptare. K?t? fakt m? s? miri e shfryt?zuan mljetasit, t? cil?t me ryshfete, ose duke shfryt?zuar dinak?rin? e tyre, por edhe fuqin? politike dhe ekonomike, angazhonin individ p?r t? mbledhur t? dh?na ushtarake dhe informata tjera n? pronat turke.
K?tu nuk mund t’i p?rmendim t? gjith? kroat?t q? jan? marr? me spiunazh dhe q? d?rgonin raporte t? fshehta n? Venedik dhe Dubrovnik mbi situat?n n? Shqip?ri, mir?po v?mendja jon? p?rqendrohet n? raportin q? kishte shkruar Marijan Bolica, an?tar i familjes s? njohur kotorase. N? vitin 1614, ai kishte hartuar nj? udh?p?rshkrim t? r?nd?sish?m, n? t? v?rtet?, nj? raport spiunazhi ku kishte dh?n? informacione t? vlefshme mbi Shkodr?n dhe sanxhakun e Shkodr?s.
Marijan Bolica kishte studiuar drejt?sin? n? Padov?, ku kishte doktoruar n? t? dy t? drejtat, nd?rsa m? pas nj? koh? kishte kryer detyra t? r?nd?sishme n? Kotor. Si shtetas mljetas, kishte q?ndruar n? Shkod?r, at?bot? n?n sundimin turk, dhe i njihte goxha mir? rrethanat n? sanxhakun e Shkodr?s. Pas kthimit nga udh?timi, kishte shkruar nj? raport t? holl?sish?m me titull Relatione et descritione del sangiacato di Scuttari, dove si ha piena contezza della citt? et siti, loro villagi, case et laboratori, riti, costumi, havere et armi di quei popoli, et quanto di considerabile mi?utamente si contenga in quel ducato: fatta da Mariano Bolizza nobile di Cattaro. Nga vet? titulli ?sht? e qart? q? Bolica ka shkruar jo vet?m p?r sistemin administrativ t? sanxhakut t? Shkodr?s, por n? m?nyr? t? holl?sishme ka p?rshkruar, sipas fjal?ve t? Shime Ljubiq, t? gjitha vendet q? p?rb?nin nj? komun?, zyrtar?t e tyre veç e veç, numrin e sht?pive dhe banor?ve, sa prej tyre jan? t? aft? p?r arm?, profesionin e tyre, mir?qenien, religjionin etj. I p?rshkruan lumenjt?, malet, rrug?t, etj. Posaç?risht jan? interesante p?rshkrimet e tij mbi peshkimin dhe gjuetin? n? liqenin e Shkodr?s dhe rreth tij dhe lumenjve t? tij.
Sh. Ljubiq sjell? n? po t? nj?jtin num?r t? revist?s Starina edhe tekstin e nj? raporti m? t? hersh?mnga viti 1570, i cili gjendet n? Arkivin e HAZU (AASHK). Sipas nj? sh?nimi n? t?, Ljubiq konkludon se at? e ka shkruar Antun Bisanti. Dor?shkrimi mban titullin Relazione dell’ Albania e sue cittá, fiumi, monti, luoghi, piani, confini etc. Fatta l’anno 1570. Autori i k?tij raporti e njeh mir? Shqip?rin?, dhe shkruan mbi Lezh?n, Shkodr?n, Durr?sin, Kruj?n, Vlor?n dhe Ulqinin.
N? arkivin shtet?ror t? Mljetit (Archivio di Stato di Venezia) Ljubiq e ka gjetur edhe nj? p?rshkrim t? shkurt?r t? Shqip?ris? nga shekulli i XVI.
Ky dor?shkrimi i fundit, ?sht? i nj?jt? sikur raporti q? e kishte shkruar Marijan Bolica, dhe q? t? dy kan? mbaruar n? duart e mljetasve. Kjo nuk ?sht? gj? e rastit, ngase ?sht? e qart? se kan? qen? t? porositur dhe t? paguar nga mljetasit.
Historiani i sip?rmendur italian Paolo Preto p?rmend pik?risht familjen prestigjioze dhe t? pasur Bolica nga Kotori si faktor t? r?nd?sish?m n? aktivitetet e spiunazhit t? mljetasve kund?r autoriteteve turke. Me k?t? pun? nuk ?sht? marr? vet?m Marijani, por edhe an?tar?t tjer? t? familjes – Benedikti, Franjo, Vicko dhe t? tjer?t, p?r t? cil?t Preto thot? se kan? qen? udh?heq?s t? v?rtet? t? sh?rbimit sekret mljetas n? Dalmaci.
Raporte t? fshehta p?r mljetasit, por edhe p?r Republik?n e Dubrovnikut shkruajn? edhe shum? diplomat? t? tjer? dhe spiun? profesionist, por pavar?sisht q?llimit t? atyre raporteve n? to gjejm? p?rshkrime interesante gjeografike, hidrografike, etnografike dhe t? dh?na t? tjera mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t. Deri m? tash jan? botuar disa raporte t? tilla prej t? cil?ve nxjerrim t? dh?na shum? interesante, p?r shum?çka jan? shum? m? interesante sesa ato q? i gjejm? n? udh?p?rshkrimet q? autor?t i kan? shkruar p?r t’i botuar.

3. Mund t? konkludojm? se kroat?t gjithmon? kan? shkruar me simpati mbi shqiptar?t, mbi t? kaluar?n e tyre t? lavdishme, zakonet e tyre, vendbanimet dhe qytetet. Veçan?risht n? m?nyr? pozitive kan? shkruar mbi luft?n e tyre kund?r armikut t? p?rbashk?t, ngase bash shqiptar?t e kan? dh?n? heroin, Skenderbeun, i cili u b? simbol i rezistenc?s kund?r osman?ve p?r t? gjith? t? krishter?t. Simpatit? ndaj shqiptar?ve jan? plot?sisht t? kuptueshme, n?se e kujtojm? se shqiptar?t dhe kroat?t kurr? nuk kan? luftuar nd?rmjet vete, dhe se kurr? nuk kan? pasur ndaj nj?ri-tjetrit pretendime territoriale. Shum? shqiptar? q? kan? ardhur, q? nga mesjeta e deri n? dit?t e sotme, n? tokat kroate, kan? begatuar sken?n kulturore kroate n? fush?n artistike dhe shkencore, nd?rsa kroat?t n? an?n tjet?r kan? ndihmuar luft?n e shqiptar?ve p?r pavar?si aq sa kan? mundur dhe sa kan? guxuar. Literatura udh?p?rshkruese ka dh?n? pa dyshim kontribut n? njohjen e t? kaluar?s shqiptare te kroat?t.

(Perktheu nga kroatishtja . Mr.sci. Xhafer Syla)
____________

Me shkas

Akademik Aleksander Stipçeviq: Shqiptarët e sotëm, pasardhës autentikë të ilirëve
“Ne flasim gjuhen arbereshe mes nesh”, tha nje buzembremje te fresket korriku, akademiku i njohur kroat, Aleksander Stipcevic. Ishte nje takim i organizuar ne kuader te Panairit te Tete te Librit Shqip, qe po mbahet prej ditesh ne qytetin e lashte te Ulqinit, ku fteses per pjesemarrje nuk kish nguruar t’i pergjigjej edhe nje nga personalitetet me te njohura te botes akademike te te gjithe Mesdheut. Aleksander Stipcevic, 78 vjec, i njohur ne Shqiperi nga viti 2002 me botimin e tij enciklopedik “Iliret, historia, jeta kultura, simbolet e kultit“, nga Zara e Kroacise, por me te pare nga Shestani, nje zone malore, rreth 60 kilometra larg Ulqinit, vendbanim ku kane qene vendosur shume arbereshe, tha se “ne kete vizite te pare te tij i kishte pelqyer shume Ulqini, por edhe fshati i prejardhjes se tij”. “E kisha deshire te kahershme te vizitoja token e te pareve te mi. Me pelqyen malet dhe relievi“, tha Stipcevic, i cili preferoi qe per disa minuta t’u drejtohej te pranishmeve te ketij takimi me gjuhen e paraardhesve te tij, ashtu sikunder ai ka preferuar qe ne cdo rrethane politike te pohoje pa droje prejardhjen e tij shqiptare. “Kam deshire te flas shqipen qe di nga te paret e mi“, tha akademiku i njohur kroat, i fokusuar ne kete takim nga media te ndryshme, por dhe i ndjekur me interes te plote nga pjesetare te jetes kulturore te qytetit te Ulqinit, nje qytet i dyzuar mes lartesise qe ofron relievi shkembor dhe butesia e bregut te detit. Dhe ndoshta ky takim, mbi nje teme aq shume te diskutuar mbi iliret, nuk do te kishte pasur vend me te mire per t’u organizuar se sa ketu ne Ulqin, qyteti ilir i cili ne lashtesine e tij shtrihej nga Kepi i Mendres ne veri deri ku lumi Buna derdhet ne detin Adriatik. Nje nga emrat e njohur te iliriografise, bibliografise, i nderuar dhe nga Presidenca shqiptare disa vite me pare me Urdhrin e Larte “Naim Frasheri” u zgjodh te botohej edhe ne shqip nga perkujdesja e nje prej botuesve te njohur shqiptare, Fatmir Toci. ATSH Arbereshet
“Jam duke punuar per nje liber te ri qe ju kushtohet arberesheve”, ka pohuar Aleksander Stipcevic, akademiku kroat nga Zara e Kroacise, qe ne kete vizite te tij te pare ne Ulqin ka pasur kenaqesi te vizitoje edhe Shestanin, fshatin e te pareve te tij.