Timo Mërkuri: Kënga e Halil Garrisë dhe disa probleme…

Kënga e Halil Garrisë

dhe disa probleme…

Nga Timo Mërkuri

Kënga “Halil Garria” ështënjë variant i baladëssë “besës”, regjistruar nga At Gjergj Fishta në fshatin Gomsiqe nga një lahutar prej qytetit të Pukës, emrii të cilit nuk është shënuar,është botuar në vitin 1924 në revistën “Hylli i Dritës” dhe ka  152 vargje. Një variant tjetër  është regjistruar në vitin 1951 nëRubik nga një minator prej fshatit Rreja e Velës Mirditë, disponon 146 vargje dhe është i publikuar. Rapsodi e këndonte  me çifteli, pasi  lahuta përdoret shumë rrallë në Mirditë.

Realisht variantet e baladës shqiptare të “besës” janë shumë më shumë se sa kanë regjistruar apo analizuar studiuesit e ndryshëm, vendas apo të  huaj[1], pasi ndodhen në çdo vendbanim shqipfolësish, madjeështë tepër e zakonëshme qënë krahina apo fshatra fqinje  tëkëndohen variante të ndryshme. Kështu edhe motërzimet e “Kënga e Halil Garrisë” janë të shumta, kryesisht në zonën veriore dhe verilindore të vendit, në Kosovë dhe Maqedoninë Veriore.Para se të fillojmëanalizën tonë, le të shohim tekstin e këtij varianti-dhuratënga  At Gjergj Fishta, të cilën e publikojmë pa ndërhyrje në tekst.

I--Zot ç’ka than Halil Garrija?

Be mbi zotin trimi bani

“Pse nant vllezën ne q’i jemi

Veç nji motër, tjetër s’kemi

5-Nand dit udh larg do ta apim?

A çue djali fill prej shpijet

Shteg të largët tek paska marë

Paska vojt ke nji zotni ma i randi;

“Mbramja mirë more  Zotni”

10-“Mirë se vjen ti djalë i ri!

A s’na rin sonde për darkë”?

I a dhanë djalit mbrendë me hi

Fjalë burrnie paskan folë.

Kur ka ardh koha e mbas darkës

15-Plaku i shpisë po pëvet Garrinë

“Amanet more djal i ri

Ja a se ke ndoj çik në votër?

“Un e kam nji t’eme motër;

Be mbi zotin por kam ba

20-Sa t’jem gjallë mos me e martue!”

“Paj fisnik more djal po m’duke

Pesdhetë qese për ta kjeshë tuj dhanë”

Sa shpejt djalit mendja ju ka kthye

Fjalën mikut m’i ka dhanë

25-Edhe paret m’ia ka marrë.

Kur a dridhë djali në shpi

Se fort niska m’u pendue

Edhe motra vesht ka marrë;

“Pash nji zot që ty t’ka dhanë

30-Pse bre vlla me m’marrë kaq rrandë

Nand dit udhë larg q’i don me m’dhanë?”

“Hajt moj motër” i ka thanë

Se për kët bes q’i ta kam dhanë

Kur t’i mbushi plot nand ditë

35-Vjen Halili e t’shef me sy

Kur t’i mbushish plot nand javë

Vjen Halili e t’mer në t’pam”.

Nënd-dhet krushq tek paskan ardhë

Kan ardhë nusen për me marrë

40-Me da motrën prej vllaznijet.

Nand-dhet vet të tan kalori

Paskan pas të bardhën li

Se të nandë vllaznit lija i mbyti.

As kurrgja motra me dijtë.

45-Kur janë mbushur plot nandë ditë

Kundron motra rrugën  s’largut

Por kurkend s’po dan me sy.

At-herë pshetet buz nji ahit

Ban kuvend me nji zog malit:

50-“Amanet more zogu i malit

M’i  thuej vllaut Halilit të ri

Se jot motër mue më ka thanë:

-“Ku e lae bësën q’i m’ke dhanë?”

Por n’at natë qi ki’n ardh krushqit

55-Shtat sahat motrën e ki’n përcjell

Kur ki’n kthye n’obor t’sarajit

Të nand vllaznit vran shosho’jn.

Shtat vjet motra ndej tuj kja

Shtat vjet zogu tue fluturue

60-Shtat vjet vorrin tue kërkue:

“T’ka xan vori me besë të dhanë

T’pret nji motër, t’pret nji nanë”

Dhimët te zoti i paska ra:

“Çohu Halil ti!Hajt e mere!”

65-Qat-herë djali a dalë prej vorrit

Në shpin të gjogut si kish pas ra

Nand ditë udhë larg tue shtegtue

Po i del para tue nga e motra:

“Mirëse vjen Halil i motrës”

70-“Mirë se të gjej moj motra e eme”

“Hajde mrendë me pi nji kafe”

“S’ke pse m’ton moj motra e eme

Bukë kam ngranë, kafe kam pi

Po shtrëngohu e t’shkojmë në shpi”

75-“Po lum motra” i paska thanë

Edhe veshet e shtrëngohet

Marin rrugën dalë-kadalë.

Kur kan shkue der m’nji shej vendit

Na i tha motra t’vllat Halilit:

80-“Era dhe bre vlla po t’vjen?!”

“Hec moj motër zoti t’vraftë

Se nandë vllazën qi kemi kanë

Nandë saraje kemi m’kambë

Tuj bajtë gur tuj bajtë gëlqere

85-Prandaj era dhe mue më vjen”.

Kur kan shkue pak më përtej

“Bjeri fyellit vlla” i ka thanë

“Hec moj motër” djali i ka thanë

“Se nand vllazën qi kem kan

90-Se nandë fej që kemi pasë

Të nandëve s’bashku na u kem ra

Të gjithve gjuha cop a ba”

Ç’po kuvendin dy zogj malit

Me nji çudë që sot po shofin!

95-“Shkon i gjalli udhës me të dekin”

“Ndiej mor vëlla” motra po thotë

“Shka kuvendin zojt e malit?”

“Hec moj motër zoti t’vrafët

Q’i u mba vesh ti zojve t’malit

100-Për në marsh vesht ti zojt e malit

Për tri vjet ke shpija s’mbrijmë”

Qe po dalin m’ nji lak kodre

Na i ka pa sarajet e veta

Të gjitha zi dhe vrugue.

105-“Te fort koniqe kankan rrxue”

Po i thot vllaut o motra e vet.

“Hec  bre motër zoti t’vraftë!

Prej nand vllazën ne kem kanë

E nandë nuse kemi marrë

110-Nandqind krushq ne kena pasë

Tan tuj kcye e tuj lodrue

Derë koniqet na i kanë rrxue

E timi i pushkëve na i ka vrugue”.

Paskan hipur prapë m’nji kodër

115-Paskan pa nandë vorre t’bardha

Sa trishtim motra ka marrë!

“Po kto vorre zot’ çka janë?

Un’ qetu si paskam lanë”!

“Po ti hec mori motër zeza

120-Pse nand vllazën kemi kanë

Nandë dibranë ne kemi pasë

Të tan kan dekë, ne i kem varrue”.

Kur kan vojtë pak ma përtej

I vëllaj s’motrës i ka thanë;

125-“Mbajm’a kalin mori motër

Se po kam nji fjal me ‘i njeri”!

Kur ka vojtë vajza ke shpija

Ka gjetë t’amën mbas caranit;

“Çke qi kjan moj nana e eme?

130-Ti nandë reja i ke marrë”!

“Shuej bre bi, ty Zoti t’vraftë

Se qysh ditën qi ke shkue ti

Djemt e mi kan vra shojsh’jnë

Vllaznit tue jan mblue me dhe!”

135-Po e pvet plaka të bin;

“Me ka erdhe mo’j bi?”-i ka thanë

“Besa erdha me Halilin”

“Mos fol ma, he zoti t’vraftë!

Se Halili gjindet dekun”.

140-Prapë kuvend nana me t’bin;

“Kesh t’a shof me sy Halilin

E t’i shndroj me ta dy fjalë”

Kankan marrun dora doras

E n’fund t’shkallëve kankan ra

145-Kurkund djalin s’e kan pa.

Paskan vojt tu vorri i djalit

Na i kan thirrë “Halil Garri”

Djali gjall ma nuk u ndie

Veç se krahin jashtë ka shti

150-Nanë e bi janë çue në kambë

Ngryka-ngrykas kankan marrë

152-N’vorr të Halilit dekun ran.

II-Kënga e “Halil Garrisë” cilësohet seështë një variant i hershëm i baladës së “besës”, pasi gjurmët e sajndeshen  shumë kohë përpara regjistrimit të At Gjergj Fishtës. Vlen të citojmë faktin se për këtë variant  na  dëshmon Dozonit^[2], kur thotë se:- në bazë të baladës (variantit) “Kënga e Halil Garrisë” u krijua dhe balada e famshme e “Lenore-s” e Bürger-it^[3] dhe pas kësaj, ne kujtojmë se Gottfried August Burger nisi ta shkruajë“Lenore-s në vitin 1773 dhe e botoi në vitin 1774 në Göttinger Musenalmanach. Realisht ky variant është më i hershëm se koha e dëshmisë së Dozonit, po të gjykojmë nga ndërhyrjet që janë bërë në të, por duhet të theksojmëse me gjithatë, nuk është as më i herëshmi, as më “origjinali” dhe  as  më i “pastërti” shqiptarisht. Megjithatë, adresimet që i bëjnë këtij varianti në drejtim të kohës së “lindjes “ së tij dhe aludimit të ngjashmërisë me persona dhe ngjarje reale historike, mua më duket jo vetëm e tepëruar por edhe me një synim shtrëmbërimi jo rastësor të së

vërtetës mbi këtë variant, në veçanti, dhe baladës në tërësi.  Pa marë rolin e kritizerit dhe pa pretenduar për monopolin e së vërtetës, po parashtroj mendimet e mia.

III-Studiuesit grekë[4] e zhvendosin origjinën e balladës në Azinë e Vogël  prej nga ka ardhur në Ballkan në shekujt IX-X, fillimisht në Greqi, prej ngaështë përhapur në popujt sllavë e më pas te të tjerët. Studiuesi grek Linos Politis[5] shkruan se:….Nga Azia e Vogël, ku u krijua fillimisht, kënga u përhap në të gjithë Greqinë dhe, siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë… Meqënë se më hollësisht për këtë tezë do flasim gjatë analizës së variantit grek të baladës,  këtu e vlen të ndalemi shkurtimisht për tezën e origjinës që pretendojnë studiuesit grekë.

Balada nuk mund të jetë krijim i shekullit tëIX  me origjinë nga Azia e Vogël për arsyen e thjeshtë se asnjë e dhënë nuk e mbështet.

Normalisht qëdo  shtrojmë pyetjen se: si u krijua në vendet e Azisë së Vogël, çfarë nevoje e lindi këtëbaladë në zemër të perandorisë Bizantine, nevojë që ishte e ngjashme me nevojat e popujve ballkanas?Perandoria Bizantine ishte e ngritur dhe e mbajtur në këmbë mbi baza ligjore të shkruara, kishte gjykatë, ushtri, administratë etj dhe nuk ishte vend që kishte nevojë për institucionin e “besës” për të qëndruar.

Si lindi balada dhe e  kaloi censurën e kishës ortodokse byzantine, duke patur parasysh seishte një krijim që mbartëte “blasfeminë”e dyKrishtërimit, ringjalljen e një farë “Halil Garria” apo njëfarë “Kostandini”, të ngritur nga varri si një Krisht i ri?

Nëkushtet që balada do ta kishte vendlindjen në Azinëe Vogël, duhej që edhe sot kjo baladëtë kishte në këto vende dendësinë më të madhe të varianteve dhe motërzimeve të saj, gjë që nuk rezulton të jetë reale.

Po ashtu lindpyetja seme çfarë lëvizje popullateerdhi balada në Ballkan, sepse baladat mbarten vetëm me lëvizje popullate nga një vend në tjetrin etj.

Pyetjet janë të shumta, por edhe vetë studiuesit grekë  nuk japin argumenta bindëse.

IV-Mendojmë se teza e origjinës së baladës nga Azia e Vogël lidhet me disa hamendësimepër ngjashmëri rastësore, të dorës së dytë me emra historikë perandorësh e gjeneralësh bizantinë dhe  pa asnjë bazë, me ngjarje që supozohet se lidhen me baladën. Gjergj Shtuka te libri i tij “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike, studim mbi origjinën historike”, lindjen e kësaj balade e daton në shek. X-XI  në Azinë e Vogël dhe e lidh baladën me historinë e generalit të Kostandinopojës[6],Kostandin Dukën, personazh historik qëpërmëndet fillimisht në vitin 903. Citimi te libri “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike,.. ”[7]se…”Pjesa e historisë së gjeneralit Kostandin Duka përmban jo pak ngjashmëri me variantin e Kostandinit, sepse atij i është dashur të mbajë besën përpara senatit të Kostandinopojës, por  të mbante edhe besën e krishterë, ndërsa ishte burgosur në Bagdat, ku të afërmit e tij u konvertuan në fenë islame. Veç kësaj në historinë e tij egzistojnë dy rikthime, e para kur u aratis nga Bagdati dhe e dyta njëzet vjet më von, kur një tjetër burrë…bëri të besojnë se ishte Kostandini”, nuk na duket si argument për disa arsye:

V-Duke afruar datëlindjen e kësaj balade në shek. X-XI afrohet në mesjetë datlindja e saj, në një kohë që vetë balada cilëson periudha  pagane. Shekulli që pretendohet si datlindje e baladës, dallohet në vetvete për forcën absolute të  kishës së krishterë dhe ringjallja e Halil Garrisë ose e Kostandinit qoftë edhe në një këngë të thjeshtë, qoftë edhe në mënyrë aludive, do ishte tezë për dy-Krishtëri, tezë e cila do ndëshkohej ashpërsisht nga kisha. Për teza teorike, nëvitin 1050 daton ndarja e kishës nëdy degëzime, në kishën katolike dhe atë ortodokse dhe s’kishte gjasa të lejonte lindjen e tezave të dyKrishtërimit.

Këtu lind pyetja se: pse kisha ortodokse dhe katolike shqiptare e ka pranuar baladën (variantet shqiptare) me këto “blasfemi” pagane, ndërkohë që ka ndërhyrë te variant serb, boshnjak, bullgar etj?

-Krishtërimi e pranoi këtë baladë shqiptare, madje me gjithë elementët e tij paganë që“sfidonin Zotin”, për arsye se kur ai erdhi në trojet e banuara me popullate shqipfolëse, e gjeti të gjallë e të “rritur” këtë baladë, që kishte “lindur” shumë kohë para ardhjes së tij. Krishtërimi nuk gjeti një “fëmijë” por gjeti një “djalosh të fuqishëm”, të cilin nuk mund ta “frikësonte” me kërcënime. Dhe duke rikujtuar se krishtërimi në Shqipëri u pranua qysh në shek.I të e.s., atëherë konkludojmë se “datlindja” e baladës shqiptare është jo vetëm në epokën parakristiane, por duke qënë baladë me elemengtë paganë, datlindja e saj figuron në hershmërinë e historisë. Si dëshmi, mungesa e strukturave shtetërore e shoqërore në baladën shqiptare, e çon këtë datlindje shumë herët.

-Arsye tjetër është se shqiptarët vërtet e pranuan krishtërimin, por thellë në shpirt vijuan të mbeten paganë. Prandaj kisha shqiptare, jo vetëm që nuk e ndaloi dot baladën-djalosh, por ajo u përpoq (dhe ja ariti deri diku) ta vinte në shërbim të saj^[8]. Kjo është e dukëshme te varianti “Kënga e Dhoqinës” ku balada zhvillohet në ambiente  dhe data fetare (Ditën e Pashkës në drekë, Ditën e Pashkës së Madhe, Unë do shkoj në ajodhimë etj.).

VI-“Motivi i vrasjes së nëntë vëllezërve i ngjan vrasjes së fëmijëve të Murrikuit dhe Aelina Kostandinës të cilët humban gjashtë djem e tre vajza ndërsa vdekja nga murtaja u ngjan vdekjes së shtatë princave avarë prej murtajës. Kjo është komentuar prej kronistëve bizantinë si hakmarje për prishjen e  kishës së Drisiperës nga avarët”. ..shpjegon Shtuka në këtë libër ^[9], pasi na ka prezantuar me këtë origjinë, që e thekson me cilësimin e “Zanafillës historike”^[10]. Nuk e vëmë në dyshim ngjashmërinë dhe po të kërkojmë, mund të gjejmë raste të tjera ngjashmërie, por

balada ka disa karakteristika të  veçanta që nuk na lënë shteg për “marveshje pranimi”.

- Historia e Perandorit Murrik Tiberi dhe familjes së tij si dhe histopria e Kostandin Dukës

është një histori perandorësh e gjeneralësh, persona që nuk janë të pranishëm në variantet e asnjë kombi, të kësaj balade. Së pari sepse ata(perandori dhe gjenerali) i përkisnin një kohe kur shoqëria ishte organizuar në perandori, me ushtri e hierarki shtetërore, me ligje e gjykata, ndërsa balada cilëson një periudhë shumë më të herëshme^[11], ku nuk gjendet asnjë gjurmë shteti, superstrukture shtetërore ose organizëm shtetëror. Po qe se kjo baladë (ose ky variant) do kishte  qoftë edhe lidhjen më të vogël me Perandorin Murrik Tiberi dhe gjeneralin Kostandin Duka, ajo do ti citonte, qoftë edhe shkarazi ata apo elementët e kohës së tyre. Sjellim në kujtesë baladën “Kostandini i vogëlith” apo “Kënga e Ymer Ago” që realisht janë variante të reja në kohë, të shartuara mbi trungun e pemës së “besës”. Në këto balada mbreti i Spanjës dhe e bija dalin si personazhe të baladës shqiptare. Kujtojmë përrallat e gjysheve tona të mbushura plot me princa e princesha për të pranuar se arti ynë oral nuk  përjashtonte praninë e tyre në mjediset tona orale.

-Ndërkohë motivi i vdekjes së nënës dhe motrës mbi varrin e Halil Garrisë (vargu 150-152)

“Nanë e bi janë çue në kambë/Ngryka-ngrykas kankan marrë/-N’vorr të Halilit dekun ran..., pasi mësoi se i biri ishte ngritur nga varri, është një motiv i zakonshëm shqiptar, i cili ska asnjë lidhje me fatin e Perandoreshës Aelia Kostandina dhe tre vajzave të saj[12]. Kujtojmë Ajkunën që mallëkon hënën:…T'u shkimtë drita ty,o mori hanë -/qi s'ma çove at natë nji fjalë,/n'lugje t'Verdha shpejt me dalë,/bashkë me hi n'nji vorr me djalë!/ … Perandoresha është shumë larg trevave shqiptare dhe shumë e vonuar në kohë, për të hyrësi personazh në baladat tona, qoftë edhe anonime.

Te “Kënga e Halil Garrisë” problem paraqet vargu 149 “Na i kan thirrë “Halil Garri”/ Djali gjall ma nuk u ndie/Veç se krahin jashtë ka shti”… si një dëshmi se Halili ndodhet në varr në kohën që e thërasin nëna dhe motra. Ky varg është shtesë e mëvonëshme në këngë, qoftë për mënyrën e frikëshme se qysh paraqitet, duke nxjerrë dorën nga varri, qoftë për faktin se heroi është i gjallë ende në varr, përderisa i dëgjon kur e thërasin. Me sa duket rapsodi që ka bërë ndërhyrjen në tekst, nuk është orientuar drejt me të ardhmen e heroit Halil Garria, ndaj e ka lënë të “gjallë” në varr, ndërkohë që te balada shqiptare e “Kostandinit dhe Doruntinës” nuk flitet për rivdekje, as për rihyrje në varr të Kostandinit. Aty flitet vetëm për shkuarjen… “në ajodhimë/se aty e kam shtëpinë”…ose…-“Lermë të hyj në kishë për lutje”... por në asnjë rast nuk flitet për rihyrje në varr, sepse Kostandini do vijojë të përhapë “besën” ndër bashkombasit pas ringjalljes së tij, ashtu si dhe Jezu Krishti, qëpas ringjalljes nuk u rikthye në varr, por u ngjit në qiell, pranë të atit, për të vazhduar misionin e tij…

-Argumenti i paraqitur te ky libër se Gjeneralit Kostandin Duka “i është dashur të mbajë besën përpara senatit të Kostandinopojës, por  të mbante edhe besën e krishterë” nuk qëndron, për arsye se  ky gjeneral(Kostandin Duka) nuk ka lidhur “besë” me senatin e Kostandinopojës. Ai ka marrëdetyrën, ka marrëurdhërushtarak  nga senati, të detyrueshëm për tu zbatuar, në rast të kundërt do ndëshkohej sipas ligjeve (të shkruara) ushtarake.. Sigurisht që ai është zotuar të zbatojë urdhërin, të realizojë detyrën,por ky zotim i tij nuk është pjesë e “besë”, por është detyrë funksionale e tij, si ushtarak i lartë i Perandorisë Bizantine. “Besa”është njëmarveshje dy palëshe e dy ose më shumë personave, me objekt të pa sanksionuar në ligjet e shkruara të kohës, ku secila palë ka pjesën e saj të detyrimit (besës). Po ashtu edhe mbajtja e besimit të krishterë nuk bën pjesë në subjektin e “besës”, pasi besimin e krishterë ai e kishte të vetin,  të trashëguar nga të parët e tij dhe mbajtja e këtij besimi ishte mardhënie e tij me zotin. Zoti nuk është palë në “besë” por është mbi palët që lidhin “besën”. Kostandin Duka nuk mund të lidhte “besë” për mbajtjen e besimit kristian, pasi ishin të parët e tij ata qëishin “besatuar” të bëheshin të krishterë dhe për pasojë,mbajtja e  besimit kristian prej tij, edhe në kushtet e rrënies në robëri ishte detyrë, mënyrë, domosdoshmëri jetese për të “shkuar në parajsë pas vdekjes”.

-Hamendësohet si argument i fortë i lidhjes së baladës “Kënga e Halil Garrisë” me perandorin Murrik Tiberi vargu:.Nandë vëllazën kemi kanë/Nandë dibranë ne kena pasë/Të tan kan dek, ne i kemi varrue 119-122[13], por realisht kjo lidhje është e dyshimtë. Së pari këta të“nëntë dibranët” nuk citohet dhe as lihet të nënkuptohet që ishin princa sepse pyetja e parë që do bëhej ishte se; ç’kërkonin këta princa perandorakë në shtëpinë e nëntë vëllezërve.

Ngjashmëria e emrit “dibër” me mbiemrin perandorak “Tiber” është rastësore dhe ne mund të sjellim shumë raste të tilla. Këta nëntë “dibranë” nuk rinin si “princa mysafirë” në

shtëpinë e nëntë vëllezërve, por nënkuptohet në  baladë se ata ishin në varësi të nëntë vëllezërve;..Po ti hec mori motër zeza/120-Pse nand vllazën kemi kanë/Nandë dibranë ne kemi pasë…Realisht këta kanë qënë nëntë ndërtues nga Dibra[14], nqse kanë qënë vërtet fizikisht, pasi përgjigjet e Halilit janë mashtrime për të hutuar motrën në udhëtimin makabër. Megjithatë ne kemi rezerva dhe mendojmë se këto vargje janë të shtuara më von mbi origjinalin e baladës, pasi nuk gjënden në asnjë variant tjetër shqiptar dhe së dyti, mosha e tyre është më e re se mosha e baladës, pasi nëntë ndërtues përfaqsojnë një skuadër ndërtimi, organizëm që i përket një kohe tjetër nga koha që jeton balada.

Ndikim imëvonshëm mbi baladën origjinale përfaqsojnë edhe vargjet 22-26:“Paj fisnik more djal po m’duke/Pesdhetë qese për ta kjeshë tuj dhanë”/Sa shpejt djalit mendja ju ka kthye/Fjalën mikut m’i ka dhanë/-Edhe paret m’ia ka marrë./Kur a dridhë djali në ship/Se fort niska m’u pendue…, vargje që përfaqsojnë ndikimin e një tradite myslimane në kodet zakonore të martesave shqiptare.

VII- Analiza krahasuese është e gjatë, por për ne paraqet shqetësim thënia e studiuesit grek të sipër cituar, kur thotë se…Nga Azia e Vogël, ku u krijua fillimisht, kënga u përhap në të gjithë Greqinë dhe, siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë...

Sqaruam pamundësinë e lindjes së kësaj balade në Azinë e Vogël,  por shqetësues është  fraza … siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë..., pra balada nga grekët ka shkuar te sllavët dhe më von ka ardhur te ne shqiptarët. Në lidhje me tezën …fillimisht kënga u përhap në të gjithë Greqinë…do flasim së shpejti në variantin grek ndërsa në lidhje me popujt sllavë, ne vërtetuam te analiza e variantit serb se ata skanë asnjë lidhje origjine me këtë baladë. Kjo është balada e “besës” dhe ky fakt citohet me forcë në baladë; -“Ku e lae bësën q’i m’ke dhanë?”/…/ “T’ka xan vori me besë të dhanë..,kyështë motori lëvizës që e ngre nga varri Halili Garrisë, njësoj si Kostandinin, ky ështe mesazhi që sjell balada, “shqiptari është me besë”. Por sllavët nuk e njohin konceptin dhe institucionin e “besës” dhe as grekët nuk e kanë një fjalë të tillë, por e përmëndin si fjalë me tingull shqip (?????) dhe shpesh e cilësojnë direkt si “besa shqiptare” (???????? ?????). Pra, balada ka origjinën nga populli që e ka “besën” motor lëvizës dhe këtë e ka vetëm populli shqiptar.

Pyetjes normale që mund të bëhet në këtë rast për arsyen e ndodhjes së baladës në teritorin e Azisë së Vogël i japim shpjegimin se në Kostandinopojë dhe rrethinat e saj, prania e popullatës shqipfolëse ishte jo e pakët, qoftë si ushtarë të Kostandinit të Madh, qoftësi nëpunës apo mjeshtra të ndryshëm. Këta shqipfolës në origjinë, në Azinë e Vogël morën me vete familjet bashkë me përrallat e legjendat, baladat, ritet e zakonet të cilat i përdorën në vendin e ri. Kënga e vallzuar e Kostandinit, falë edhe emrit parakristian të heroit të baladës, njëkohësisht emëri i Perandorit, jo vetëm që u pranua në ambientet e perandorisë, por edhe është pritur me admirim qysh në fillimet e prezantimit të saj. Aty e dëgjuan grekët dhe si nëpunës administrate, e shkruan në letër, por nuk vunë origjinën e atyre që e kënduan, duke e kaluar me shpërfillje këtë fakt dhe pa menduar se po u humbisnin autorësinë..

Sarandë Nëntor 2020