Trashegimia Kulturore

Formula e pagezimit (1462) eshte dokumenti me i vjeter i shkrimit shqip qe njohim deri me sot. Ajo eshte nje fjali e shkurter shqip, ne mes te nje shkrimi latinisht, ne nje leter te kryepeshkopit te Durresit Pal Engjellit. Fjalia jep nje formule qe duhet ta perdornin familjet per te pagezuar femijet e tyre.Eshte gjetur ne bibliotekne Laurentiana te Milanos, nga historiani rumun Nikolla Jorgo dhe u botua prej tij ne vitin 1915.

Udhetare e studiues te huaj, duke filluar qe nga gjysma e pare e shekullit te XIX kane treguar interes dhe kane dhene informacione per monumentet arkeologjike te Shqiperise Ne tre dhjetevjecaret e pare te shek te XX, kerkimet u bene me te shpeshta dhe misionet e huaja arkeologjike austriake (K.Prashniker), franceze (L.Rei) dhe italiane (L.Ugolini) ndermoren kerkime arkeologjike ne Butrint dhe Apoloni.

Amfiteatri i Durresit, me i madhi dhe me i rendesishmi, jo vetem ne Shqiperi, por edhe ne Ballkan, eshte ndertuar ne fillim te shek te I te e.s. Ai ka vlera te vecanta arkitekturore dhe artistike dhe mund te krahesohet me monumentet e kesaj periudhe te Pompeit dhe Kapuas ne Itali.Amfiteatri ka trajte elipsi me diameter 136 metra dhe lartesi rreth 20 m.
 
Shkallarja per shikuesit e veshur me pllaka te bardha merrte 15.20.000 veta, ndersa ne arene zhvilloheshin luftimet e gladiatoreve.

Apolonia eshte qyteti antik nder me te medhenjte ne pellgun e Adriatikut dhe me i permenduri nder 30 qytetet e tjera, me te njejtin emer, te kohes antike. Eshte themeluar rreth fillimit te shek te IV p.e.s. Germadhat e Apolonise jane zbuluar ne fillim te shek XIX. Gjurmet me te hershme arkeologjike jane disa objekte te kohes se hekurit, tipike te kulture ilire.
 
Nga shekujt e pare te jetes se qytetit ruhen disa mbeturina te murit mbrojtes dhe te nje tempulli arkaik kushtuar Artemisit, hyjneshes me te adhuruar te apolonateve. Ne vitet 1824-1838, ne kete qytet, ka zhvilluar kerkime nje mision arkeologjik francez, ndersa vitet e fundit, nje mision i perbashket shqiptaro-francez.

Bazilika e Arapajt.

Bazilika e Arapajt eshte nje bazilike paleokristiane e shek. VI, nje nga me te medhat e vendit, e zbuluar ne nje koder te fshatit Arapaj.Germimet e bera ne vitin 1983 deshmojne se ka qene nje ndertim monumental me permasa 60x28 m. Ka shume mundesi qe bazilika te jete kisha e Shen Mehillit, e permendur nga Ana Komnena ne luften bizantine kunder normaneve ne shek XI. Ne betejen e zhvilluar me 1081, rreth Durresit, mbrojtesit u strehuan brenda ne baziliken e fortifikuar, se ciles iu vu zjarri nga normanet.Poseidoni, figure bronxi me lartesi 30 cm, e cila paraqet perendine e detit, eshte deshmi e perhapjes se gjere te kultit te perendive ne trevat e brendshme te Epirit dhe Ilirise se Jugut te lidhura, kryesisht, me forcat e brendshme te tokes, termetet.Figura e Poseidonit, e zbuluar gjate germimeve arkeologjike te vitit 1966-1975 ne Antigone, prane Gjirokastres, paraqitet e zhveshur me doren e majte te ngritur, qe mban sfurkun tridhembesh me nje patere ne doren e djathte.Perendesha e Butrintit (Dea), koke mermeri burri ne nje shtat gruaje 2.5 m te larte, eshte zbuluar ne vitin 1928, gjate germimeve arkeologjike te misionit italian ne Butrint. Deshmohet se objekti, me vlera te rralla kulturore dhe historike, u grabit dhe u dergua ne Itali, i ligjeruar nga mbreti, Ahmet Zog, si dhurate. U rikthye ne vendin tone nga qeveria italiane ne vitin 1981. Gjendet i ekspozuar ne Muzeun Historik Kombetar.

Koka eshte origjinale i gjysmes se pare te shekullit IV p.e.r., i riperdorur mbi nje trup te punuar rreth shekullit te I te eres se re.Kisha e Ballshit e ndertuar ne fillim te shek VI e.s.,eshte nje kishe me vlera historike dhe arkitektonike. Emri i saj, me te cilen eshte njohur gjate periudhes se mesjetes ka qene peshkopata e Gllavinices.

Zbulimet arkeologjike deshmojne se mbishkrimi me i rendesishem ne kete kishe, eshte se ne shek e IX, mbreti i shtetit Bullgar, i cili pushtoi pjesen me te madhe te trevave te Ballkanit me ushtrine e tij, ka zhvilluar ketu ceremonine e kthimit te bullgareve nga pagane ne ortodokse. Eshte zbuluar rreth viteve 1978- 1979 dhe, se bashku me 30 bazilika paleokristiane qe jane zbuluar deri me sot ne vend, perbejne arsenalin e kesaj pasurie.Kisha e Shen Triadhes, ndodhet ne Manastirin e Ardenices, nje prej manastireve me origjinale te Shqiperise fushore. 

Eshte zbuluar ne vitin 1988. Sipas burimeve historike, ne ne kete kishe eshte kryer riti i marteses se heroit Kombetar, Gjergj Kastrioti Skenderbeu. Per Kishen e Shen Triadhes ruhen te plota te gjitha fazat e evoluimit ndertimor. Faza me e vjeter e ndertimit te saj i takon shekullit te XIII-XIV.Kisha e Shen Merise ne Laboven e Kryqit ne Gjirokaster shek. XIII, perben nje ndertim te vecante nga pikpamja planimetrike e vellimore. Kisha eshte e tipit me salle qendrore, mbuluar me kupole mbi tambur. Ne lartesi, kisha ka ndertimin e tipit kryq i brendashkruar. Eshte e ndertuar me gure dhe tulla ne pjesen e poshtme dhe me tulla ne te sipermen te vendosura me forma nga me te ndryshmet si ne asnje kishe tjeter. Monumenti deshmon per lidhjet me arkitekturen e Kostandinopojes dhe i perket shkolles se Shqiperise se Jugut.Stela me emrin Lepida, eshte nje prej monumenteve me te rralla qe ruhen ne Muzeun Historik ne Tirane. Ajo eshte deshmi tipike e veshjes etnografike ilire e cila i takon shekullit te II te e.s. Stela (pllake guri ose mermeri me nje mbishkrim, e zbukuruar shpesh me figura ne reliev ne kujtim te nje te vdekuri, apo perendie), ka forme katerkendeshe, me nje fronton trekendesh siper, paraqet figuren e skulpturuar, ne nje reliev te thelle, te nje vajze te re gjysme profil e veshur me nje fustan te gjate, jelek te stilizuar me shirita ne supe. Eshte gjetur ne qytetin e Durresit pas Clirimit.Kosova njihet per pasurite e saj folklorike, baladat, eposin heroik, melodite dhe vallet popullore, te cilat jane pjese perberese te folklorit shqiptar. Kosova ndahet ne dy krahina te medha etnografike, Fushe Kosova dhe Rrafshi i Dugagjinit.Popullsia shqiptare e tyre ka te njejten te folur, te njejtat zakone dhe tradita me ate te popullsise shqiptare qe banon ne Shqiperine e Veriut, si vazhdim i drejteperdrejte i saj. Te dy krahinat, ndonese nuk kane ndryshime te thella ne kulturen materiale artistike, shoqerore dhe shpirterore, ruajne disa dallime te lehta.Keshtjella e Beratit. E ngritur ne nje koder 187 metra te larte, ne te majte te grykes se lumit Osum. Fillimisht, nje vendbanim protourban, ne shekullin e VII-V p.e.s, si nje pike strategjike e rendesishme, ai u shnderrua ne qytet keshtjelle me mure qe arrinin ne gjatesi deri ne 1.400 metra dhe me nje siperfaqe prej 10 ha. Burimet historike deshmojne se prej ketij viti keshtjella e Beratit ka qene objekt i sulmeve te ndryshme dhe si rezultat permendet ne dokumenta historike te kohes me nje sere emrash. Me emrin e lashte Antipatrea permendet ne vitin 216 p.e.s. Nga romaket u quajt edhe Albanorum oppidium (fortesa e Arberve).Keshtjella e Gjirokastres konsiderohet si nje nga keshtjellat me madheshtore ne Shqiperi. Njihet edhe me emrin kalaja e Argjirose. Germimet arkeologjike deshmojne gjurmet e para te ndertimeve te saj qe ne shekullin e VI. Etapa e pare e ndertimit te keshtjelles qe ishte dhe berthama e vete qytetit te Gjirokastres ka perfunduar ne gjysmen e dyte te shekullit te XIII, nderkohe qe me vitin 1336 permendet me emrin Argyrokastra.Muret e keshtjelles ndjekin vijen e crregullt te kodres mbi te cilen eshte ngritur. Ajo ka tre hyrje kryesore dhe nje te vogel.Mbrohej nga shtate kulla qe arrijne deri ne 30 metra lartesi dhe me salla te medha, qe kane frengji topash. Pothuajse gjysma e keshtjelles eshte e mbuluar me qemere dhe ka pasur mjaft mjedise e depo nentokesoreqe deshmojne se brenda garnizonit banohej edhe nga qytetaret ne periudha te caktuara.Keshtjella e Durresit, keshtjelle e mesjetes se hershme, u ndertua ne shek V-VI ne periudhen e Anastasit te I. Muret rreth 5.3 km kishin kater kulla pese kendeshe me nga tri kate dhe deri 18 metra te larte. Sipas pershkrimit te Ana Komninies ne shek e XI ishte, ne hyrjen kryesore ndodhej nje stauje e nje kaloresi prej bronzi.Keshtjella e Krujes eshte nje nga keshtjellat me te njohura ne Shqiperi. Kjo keshtjelle me trajte eliptike dhe me perimeter 804 m, ze nje siperfaqe prej 2.5 ha toke dhe eshte ngritur ne nje koder shkembore. Germimet arkeologjike te vitit 1978 deshmojne se kodra ka qene e banuar qe ne shek e III p.e.r. ndersa keshtjella eshte ngritur ne shek. V-VI e.r. Prane saj eshte zbulluar nje varreze e madhe e kultures arberore. Permendet me emrin e sotem ne shek e IX bashke me qytetin e Krujes si qender peshkopale. Ne shek XIII-XIV ishte qendra e shtetit te Arbrit. Gjate periudhes se Skenderbeut u be kryfortesa e qendreses se shqiptareve kunder pushtimit osman.Keshtjella e Shkodres, eshte e ngritur mbi nje koder shkembore ne perendim te qytetit. Mbi faqet e pjerreta te kodres ngrihen muret rrethuese te cilat zene nje siperfaqe rreth 9 ha.Ne periudhen e lashte muret ishin te stilit poligonal, gjurme te te cilave ruhen edhe sot. Si qender e fortifikuar ilire permendet per here te pare gjate sundimit te mbretit Gent dhe historiani Tit Livi e quan "vendi me i forte i labeateve". Keshtjella del me emrin Rozafa ne periudhen e mesjetes, gjate se ciles u pushtua here nga sllavet dhe here nga bizantinet. Brenda mureve te saj ruhen nje sere mjediesh si garnizone, depo, nje ndertese administrative etj. Gjendet edhe katedralja e Shen Stefanit, e ndertuar ne fund te XIII.Magistrati i Madh. Shtatore mermeri qe paraqet nje nenpunes te larte e zbuluar ne vitin 1959 ne Apoloni. Veshja e rende zyrtare, dhe veshtrimi i menduar theksojne castin e nje vendimi te rendesishem. Perdorimi i mjeteve shprehese per koken, si theksimi i flokeve dhe i mjekres, rendimi i qepallave mbi sy e vendosin portretin ne kuadrin e stilit te dinastise se antonineve gjate gjysmes se dyte te shekullit te II te e.r. Shtati, me lartesi 2 m, eshte ekspozuar ne Muzeun Historik.Arkeologjia shqiptare dhe historia e lashte e Shqiperise jane te nderthurura me njera-tjetren dhe plotesojne ate boshllek qe kane burimet e shkruara antike per territorin e vendit tone.Arkeologjia i ka dhene prioritet kerkimeve ne fushen e prehistorise ne fushen e qyteterimit antik dhe te hershem, te cilat kane cuar ne zbardhjen e mjaft problemeve. Nje nga problemet me kryesore, si ai i banoreve te tejlashte te Shqiperise, edhe pse eshte diskutuar mjaft nga gjuhetaret dhe studiuesit e shkencave te tjera qe ne fillim te ketij shekulli dhe pas Luftes se dyte boterore, ende nuk eshte ezauruar. Ka nje mendim te ri persa i takon ketij problemi se ka ekzistuar nje nenshtrese me e hershme parailire, e cila lidhet me elementin e vjeter indoevropian ose sic edhe quhet, paloindoevropian. Ketu ka rezultate vertet per t'u vleresuar. Neshpine te Apollonise dhe ne Dyrrah, qytete te cilat kane qene koloni, jane me dhjetera qytete ilire si Bylysi, Amantia, Nikraja, Timali, Antipatria, Lisi, etj. Tregues te tille si sistemi mbrojtes, vendi ku zhvillohet aktiviteti publik, qendra tregetare, politike, zejtare dhe ajo kultike, te cilat jane evidentuar ne disa qendra, deshmojne se atje ka lulezuar jeta qytetare. Keshtu ne shpine te Apollonise kemi evidentuar disa qytete qe kane teater si Bylysi, Klosi, apo Amantia me stadium.Te gjithe keta tregues flasin per qytete te mirfillta ilire.Historia e ilireve, e antikitetit te vone, e arberve te vonshem ka periudha te errta. Pas dyndjeve barbare ne shekullin e IV, ne pergjithesi ne Ballkan kjo periudhe eshte e erret dhe arkeologjia ka veshtiresi per ta evidentuar ate, pasi lidhet me mungesen e burimeve te shkruara. Me lulezimin e kultures biznatine, rreth shekullit te VI, ne te gjithe Ballkanin ka nje rigjallerim te kultures ne territorin tone. Ate qe ne e kemi quajtur kultura e Komanit, ne fakt eshte kulture arberore.Vendbanimi i kesaj kulture lidhet me kalane e Dalmaces dhe ne afersi te saj eshte varreza e Komanit ku nekropolet japin nje material me te gjalle dhe te plote. Studimi i nekropoleve ka dhe nje favor tjeter, pasi e ruan me me konservatorizem traditen dhe kulturen ashtu sic eshte edhe nje shenje respekti qe tregohet per te varrosurit, ndaj dhe arkeologet iu drejtohen varrezave per te gjetur nje material te plote. Prandaj dhe kultura e Komanit mori nje rendesi te vecante, e cila u shoqerua dhe me germime ne varrezat e Krujes dhe Lezhes.Hasan Ceka eshte nje nder themeluesit e arkeologjise shqiptare. Ai u mor me kerkimet numizmatike dhe numeron ne kabinetin e tij numizmatik rreth 20 mije monedha. Ne kete kabinet perfshihen monedhat qe nga antikiteti i botes greke, e cila e preu e para monedhen monetare, dhe u kembye me pas me qytetet koloni dhe deri tek monedhat qe prene vete shtetet ilire, si mbreti Gent, apo qyteti i Lisit.Shqiperia eshte anetare e Keshillit Nderkombetar te Monumenteve dhe Qendrave Historike (ICOMOS). Ne kete organizate ajo eshte pranuar ne vitin 1999. ICOMOS eshte nje organizate kulturore nderkombetare jo qeveritare e krijuar ne vitin 1965 ne Varshave, pas krijimit te Kartes se Venecias per konservimin dhe restaurimin e monumenteve dhe qendrave historike.Shqiperia eshte anetare edhe e Qendres Nderkombetare te Studimit dhe Restaurimit te Monumenteve te kultures ICCROM. Ne kete organizate vendi yne aderon qe prej vitit 1962.