Fahri Xharra: Gjuha dalmate e zhdukur!

Gjuha dalmate e zhdukur!

Shkruan Fahri Xharra

Një pyetje shumë e rëndë që në fillim ,apo ende pa e filluar shkrimin. Sa më shumë po studioj , mësoj ,po nxë aq më largu po iku nga vet kombi im i cili nuk e gjeti asnjë moment të qetë që ta sheh vetveten sot , për ta krahasuar me të kaluarën dhe të nxjerrë mësimi historik se cila  është mësuesja e jetës. Ne jemi aq kokëfortë sa që shtiremi se dimë shumë por krejt e kemi në bazë të “mësuese” tanë të odave , të këngëve tona folklorike të cilat në një mënyrë të pa faktuar janë munduar ta ruajnë të kaluarën në mendjet tona. Ndikohemi shumë lehtë nga propagandat e huaja dhe bijmë viktimë e  e pështjellimeve informative.  Të shkruarën ua kemi lënë të tjerëve , të huajve që më lehtë të lozin me ne.

Ne vitin 1887 ka vdekur personi i fundit qe ka folur GJUHEN DALMATE (dalmatisht), ai ka jetuar ne ishullin Vela, ne Dalmaci Është quajtur Udina Burbur. Sipas ketij artikullshkruesi shkencëtaret austrohungarezë e paskan te regjistruar te folmen e tij. Gjuha e Udina Burburit nuk ka qene sllave, ajo ishte ILIRISHTE E ROMANIZUAR. Sigurisht qe Dalmatet para romanizimit e kanë folur Ilirishten . Ne nuk kemi te ruajtur gjuhen Ilire te shkruar po nëpërmes latinishtes kemi te ruajtura shume fjale Ilire, posaçërisht toponimet ne baze te se cilave mund te mësojmë shume për gjuhen Ilire. ( lajm gazetaresk )

Por, për njeriun e përmendur thuhet se ishte i fundit e fliste i gjuhë e familjes së vet; kur kërkon në referenca të ndryshme atë na e paraqesin ose italian , ose kroat.

Po si mundi një familje kroate apo italiane të fliste gjuhën Dalmate tashmë të vdekur.? Por neve nuk kemi kohë as vullnet e as para që të merremi me diçka që i del krah kësaj mbetjeje iliro -pellazge ( neve , pra ! që aq pak kemi mbetur ) dhe që përditë e më shumë po zvogëlohemi.

I ndjeri, Tuone Udanina - Burbur para vdekjes e kishte lënë gjuhën e vdekur dalmate ( ilirishte e romanizuar ) të shkruar nga Prof.  Ivo Antonit :

Ja se si dukej ajo L“Ju sai Tuone Udaina de saupranaum Burbur, de jein sincuonta siapto, feilg de Frane Udaina, che, cun che el sant muart el tuota, el avaja setuonta siapto jein. Ju jai nascoit intela cuosa del nuomer trianta, de la cal che se venaja a la basalca, e naum foit tuont a luntun la maja cuosa. Foit dik puas a luntun. Cun che ju jera jaun de dikduat jein, ju jai duot el prinsiap de zar fure de la maja cuosa, a spuas con certjan troki e troke; nu stujaime in cunpanaja alegar e jucurme luok co le buole. Dapu ju jai lassuot cost juk e ju jai duot el prinsiap de zar in ustaraja a bar el mezul de vain, e a jucure a la maura; e feinta la missa nuat e calco cal feinta el dai, tota la nuat stujaime in cunpanaja feinta dik e dikdu troki. Dapu zajaime fure de la ustaraja; zajaime cantur sote le finiastre de la maja murauca… ( nuk e njof theksin e kësaj gjuhe fxh ) “

Për krahasim po e citoj të njëjtën në italisht: “ Io sono Antonio Udina, ci i soprannome B., di anni 57, figlio di Francesco U., che, quando mori il (suo) babbo, aveva 77 a. Sono nato nella casa (del) numero 30, della via che mena (si viene) alla chiesa, e non e (?) tanto lontano la mia casa: e lontana 10 passi. Quand'ero giovanotto, di 18 a., principiai ad uscir di casa mia, (e andavo) a gironzare con certi ragazzi e ragazze; noi si stava in compagnia allegri e si giocava alle palle. Poi lasciai questo giuoco e principiai ad andare all'osteria a bere il bicchier di vino e a giocare alla mora, e fino alla mezzanotte e talvolta fino a giorno, tutta la notte, si stava in compagnia, fin 10 e 12 ragazzi. Poi si usciva dall'osteria: si andava a cantare sotto alle finestre della mia amorosa…”

Kurse në shqipen e sotme kështu : Unë jam Antonio Udina me nofkën Burbur , 57 vjeç, i biri  i Fran Udines , i cili i ka pasur 77 vjeç kur i ka vdekur i ati. Kam lindur ne shtëpinë me numër 30, në rrugën  afër kishës  e cila nuk është lage nga shtëpia  ime. Është vetëm 10 hapa larg. Kur isha i ri në moshën 18 vjeç fillova të dal me shokë nga shtëpia për të bredhur me  vajza e me djem . Shoqëria e jonë , të gjithë ishim të gëzuar, dhe luanim edhe me top. Më vonë filluam të shkonim në kateteri dhe pini verë , ndonjëherë deri në mesnatë , ose deri në mëngjes, apo të tërë natën se bashku 10- 12 të rinj që ishim. Pastaj dilnim nga kafeteria,  shkonim t`iu këndonim të dashurave ndër dritare “

Shkrimi im është vetëm informative dhe udhërrëfyes për gjeneratat e reja se si të gjinden në diplomimet e tyre në master . Të bëjnë diçka të vlershme pë historinë tonë.

Për të interesuarit , një copëz shkrimi nga Enciklopedia Italiane dhe literature e nevojshme dhe e bollshme për këtë gjuhë të zhdukur . Vetëm ne, nuk e  kemi ne shqipe.

DALMATICA, LINGUA Enciclopedia Italiana (1931) di Carlo Tagliavini, Pektheu Anna Hida

DALMATICA, LINGUA. - Col nome di dalmatico intendiamo l'idioma neolatino preveneto della Dalmazia oggi estinto, formatosi dalla diretta continuazione del latino sulla costa dalmata completamente romanizzata. Dante non fa alcun cenno al dalmatico nel De vulgari eloquentia, ma già alcuni storici delle crociate, viaggiatori, ecc., parlano, dal sec. XII in poi, del "latino" o "romanzo" o "franco" della Dalmazia, e specialmente delle città di Zara, Spalato, Ragusa e Antivari. Per Veglia, il Giustiniani (sec. XVI) afferma che esiste "un idioma proprio, che assomiglia al calmone...".

DALMATIKA, GJUHA Enciklopedia Italiane (1931) nga Carlo Tagliavini ( e perkthyer Nga Anna Hida)

Me emrin e Dalmatika nënkuptojmë, idioma ( gjuha e folur e nje kombi) neo-Latine  e para Venetos së Dalmacisë, sot  e zhdukur, e formuar nga ndikimi i drejtpërdrejtë i Latinishtes në bregdetin Dalmat tërësisht të Romanizuar. Dante nuk bën fjalë  ( nuk ka folur) për Dalmacinë në fljalimin e De vulgarit eloquentia, ( Gjuha qe ka perdorur Dante Aligheri gjate viteve 1302-1305) por për këtë flasin shume historianë të Kryqëzatave, udhëtarë, etj.  Nga shek. XII e tutje, prej "Latinishtes" ose "Romanit" ose "Frankish" në Dalmacisë, veçanërisht kjo gjuhe perdorej prej qyteteve të Zadarit, Splitit, Raguzës dhe Tivarit. Për Veglian ( ishulli me i madh i Kroacise) Giustiniani (shek. XVI) shprehet se ekziston "një gjuhë e veçante  , e cila përngjan me qetësine...".

Zona e kësaj gjuhe do të kufizohej në bregdet dhe ishujt, duke filluar nga jugu i Rijekës dhe duke mberritur  deri në Kotorr, ose më shumë të ngjarë deri  në Tivar. Ne favor të nje shtrirje me te madhe të Dalmacishtes(gjuhës)  në jug të Kotorrit ne një territor që sot gjuhësisht është shqiptar , flasin karakteret fonetike  të toponimeve latine  të veriut të Shqipërisë .... Kur u shua gjuha edhe  atje? Mungojne provat për disa pergjigje ; në Zara, për shembull, i cila u ndikua fuqimisht nga Venediku shumë herët; në Ragusa, e cila ishte vetëm një që për një kohë të gjatë kohë qe varur drejtpërdrejt nga Venecia, deri ne fund te shekullit XV, dhe së fundmi në Veglia, gjuha ngeli në një pjesë të njerëzve të thjeshtë, deri shumë vonë; plaku i fundit që foli Veljotin , Antonio Udina i njohur si Burbur, vdiq në1898. Dokumentet që kemi për Dalmacinë nuk janë veçse  ese  per një gjuhe të vdekur . Sidoqoftë, kjo gjuhë ushtroi, kur, ajo ende ishte në lulëzim , një ndikim të konsiderueshëm në gjuhët që ranë në kontakt me të. Në serbokroatishten (dhe posaçërisht në të folmen e Raguzës) ka shumë elementë dalmatikë, të dallueshëm lehtësisht nga elementët e mëvonshëm venecianë për shkak të veçorive të tyre fonetike (për shembull, kupijerta e serbo-kroatishtes së Raguzës vjen nga Dalmacia- shih vegl. Kopiarta -, ndërsa kuvertache degjohet (thuhet) në Arbë, Lombarda, etj., rrjedh nga Ven. koverta); disa elementë dalmatikë ruhen akoma në rajonin e Venetos ë Veglia.

Referencat:

- http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20050523/mozaik04.asp

-Einführung in die romanische Sprachwissenschaft  By Lorenzo Renzi

-Capitoli di linguistica generale  By Giovanni Gobber

- Etudes de linguistique roumaine  By Sextil Puscariu

- Sopravvivenze linguistiche arbëreshe a Villa Badessa By Carmela Perta, Simone Ciccolone, Silvia Canù

- DALMATICA, LINGUA Enciclopedia Italiana (1931 )di Carlo Tagliavini

- http://www.istrianet.org/istria/illustri/bartoli/index.htm

- MULJACIC´, Zarko (2000): Das Dalmatische. Studien zu einer untergegangenen Sprache. Köln, Weimar, Wien

- http://publicacions.iec.cat/repository/pdf/00000013/00000059.pdf