Sinan Gashi: Xhemil Doda – Shkrimtar i (pa) harruar

XHEMIL DODA - SHKRIMTAR I (PA) HARRUAR

Nga Sinan GASHI

Dramaturg e romancier produktiv

Ndër ata krijues fatrëndë që krijimtarinë e kishin edhe dhunti por edhe shpëtim shpirtëror, në rastet kur zyrtarët hakërritëshin mbi jetën e tyre ekzistenciale, është edhe prizrenasi Xhemil Doda, që pothuaj një gjysmë jete ia la peng letrave, pra fjalës së bukur, të cilën gjithsesi e mendonte si vlerë vetëm kur është në shërbim të njerëzores

Biografi interesante

Xhemil Doda është i lindur më 22 prill 1915, në qytetin e Prizrenit. Fati e shpuri më 1923 në Tiranë, ku mbaroi shkollimin fillestar në Konviktin “Naim Frashëri”, aty ku kreu edhe arsimin e mesëm, ndërsa Akademinë Ushtarake dhe Shkollën e Aplikacionit në Torino të Italisë. Arsimimi i tij i lartë kishte mbështetjen nga familja e tij arsimdashëse dhe atdhetare. Në qytetin historik e muze të vendlindjes kthehet vetëm në vitin 1941, ku vazhdon jetën e një intelektuali të rëndomtë. Menjëherë pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, kur nis  edhe hapja e shkollave shqipe, ai emërohet profesor i lëndës së biologjisë në Gjimnazin real shqiptar të Prizrenit, që mbante emrin e Gjon Buzukut. Këtë profesion mësimdhënësi e vazhdoi deri më 1951, kur do e largojnë nga procesi mësimor i cilësuar si antipushtet, nga se kishte lexuar një letër lamtumirëse me rastin e varrimit të mësuesit atdhetar Ibrahim Fehmiut, kur përmend aktivitetin atdhetar të atij mësuesi. Pastaj vijon pauza e gjatë e papunësisë deri më 1966, me ndryshimet  e politikës diskriminuese serbe, kur do i caktohet vendi i punës i përkthyesit në Kuvendin Komunal. Gjatë tërë kohës, edhe si i punësuar edhe si i papunë, Xhemil Doda nuk do rrijë duarkryq, por aktivisht mbush zbrazëtirën me aktivitetet kulturore, duke shprehur kështu edhe dhuntitë e tij. Në Shoqërinë kulturo - artistike "Agimi" të Prizrenit ai kontribuojë mjaft, si në organizimin e ruajtjes dhe kultivimit e krijimeve muzikore autoktone, e edhe si instrumentalit i orkestrës, sa edhe dha një kontribut të pakontestueshëm në teatrin e qytetit, duke dëshmuar talentin e aktorit sa edhe të dramaturgut, me ç'rast vihen në skenë disa drama të tijat origjinale, si: “Kryq' i thyem”, “Papuçja e vjehrrës”, “Halit Gashi” e tjerë. Por, ajo që e përjetësoi është krijimtaria letrare e pandërprerë, si me veprat e shumta dramatike, me krijimet në prozë e poezi (tregime, roman e poezi) e po ashtu edhe me përkthimet e veprave të ndryshme nga frëngjishtja, italishtja, gjermanishtja e kroatishtja të cilat kanë ngelur sot e atë ditë në dorëshkrim që arrinë numrin rreth njëzet vepra të gjinive të ndryshme, qoftë  letrare, qoftë asosh të natyrës dokumentare.

Ai po ashtu, në mungesë të kuadrit, ia vazhdoi jetën dramës edhe me regjizurën e tij në teatrin amator të qytetit të Prizrenit, prej ku sërish përzihet nga puna zyrtarisht më l957, me arsyetimin bajat të administratorit serb, për mungesë mjetesh.

Jetën e përmbylli në qytetin e lindjes, me respektin e përhershëm prej krijuesi e atdhetari, në ditën e nëntë të marsit 1976, duke i pikëlluar karakteret njerëzore e duke lënë pas bagazh të lakmueshëm prej veprimtari në shumë lëmenj të artit, që në një mënyrë sfidonte të keqen, të shëmtuarën që e rrethonte, qoftë nga dashakeqësit e jashtëm, apo edhe nga poltronët e kombit tonë.

Është sensacionale të përmendet një kërkesë e tij me shkrim  e datës 10. XI. 1939, drejtuar Gjykatës Paqëtuese në Tiranë, me kërkesë që mbiemrin e dhënë gabimisht Agallari, t'ia kthejnë në atë real Doda. Po ashtu do thënë se kishte përjetuar edhe internimin në vitin 1944.

Ishte angazhuar fshehurazi që më l970 për pajtimin e gjaqeve, për çka edhe shkruan materiale për të.

Nëse mund të përligjet e thëna se e keqja dha e mira shpesh qëndrojnë në zgripin e njëra - tjetrës, atëherë forcën e krijimtarisë letrare ia nxiti largimi nga puna dhe ndoshta injorimi i rrethit zyrtar.

Dramaturgjia, dëshmi e talentit dhe plotësim i një kërkese kohore

Atëherë kur duhej komunikuar me rrethin, ndoshta edhe atë rreth gjysmë analfabet, e vetmja mundësi e lehtë ishte drama, përkatësisht teatri, ngase ajo ka kërkesë vetëm të shikohej dhe  në atë mënyrë do të mësohej diçka nga ajo. Më 1953, kur u flak në rrugë si i padëshirueshëm, ai shkroi dramën “Halit Gashi” me motive folklorike, në subjektin e së cilës luftohej padrejtësia, ngase manifestohej dhuna e nëpërkëmbja ndaj atij që nuk ishte me atë pushtet, pra luhej me dinjitetin moral ndaj të "voglit". Athua nuk ngjasonte edhe fati i autorit me një veprim gjasor, ani pse në kohëra e sisteme politike të ndryshme? Ndoshta veprimi  e sulmi për shuarjen e dhunës nga Halit Gashi, si i cenuar moralisht nga beut që ia përdhos moralin e familjes, e shuante brengën psikologjike të autorit, kur fantazonte e pastaj e shihte në skenë fitoren e të drejtën mbi te padrejtën, e tjerë. Se ishte vlerë artistike e letrare e kohës, dëshmohet edhe me faktin se fiton shpërblimin e parë në konkursin letrar të revista letrare “Jeta e re” e Prishtinës, më 1955. Më pastaj ajo edhe do “bashkëbisedojë” me shikuesit, kur do të vihet në skenën e Teatrit Popullor të Prishtinës. Kjo dramë zgjon interesim për kohën, duke u inskenuar edhe në teatrot amatore nëpër Kosovë si dhe në Teatrin e Pakicave në Shkup.

Veprat e tjera dramatike janë edhe "Malësorët", me të cilën prezentohet Teatri Amator i Prizrenit në Festivalin e Hvarit (Kroaci), pastaj "Pasojat e alkoolit", "Kryq’ i thyem", “Papuçja e vjehrrës", "Thonjët e maces", "Lamshi prapa skenës", e tjerë.

Veç dramaturgjisë, në të cilën kishte lënë emër të lakmueshëm, si për nga sasi po ashtu edhe për nga cilësia, shkrimtari Xhemil Doda, herë pas herë, kishte shkruar edhe poezi, të cilat nuk janë ruajtur në tërësi, megjithatë japin mundësinë e shijimit të talentit edhe në këtë zhanër letrar. Temat që e preokupojnë janë të tri motiveve: atdhetare, sociale dhe intime. Këto ishin ato pothuaj interesimet që e përshkonin vazhdimisht tërë krijimtarinë e tij, ngase shpirti i ndjeshëm i krijuesit që ishte i rrethuar me njerëzit e gjakut të tij përplot halle e mbi të gjitha me mungesën e lirisë personale dhe padrejtësive të tjera kombëtare, nga të cilët përjetimet i kishte edhe personale. Te autori Doda, shqetësimet e lirikave intime qesin në pah edhe më ndjenjën e hollë dhe humanizmin e theksuar, të cilin e kërkonte në çdo manifestim, publik qoftë a intim qoftë.

Ja dy strofa të poezisë "Asaj…” :

Nisja më tronditi, më verboi

Me muej të tana ngashëreva

Tash në mendje gjithë bota më harroi

Zhdukjen me vdekjen e krahasova.

Nënçmimi më therri, por më shëroi

Harrova Diellin dhe Perëndinë

Gjeta strehë, i thashë shpirtit të duroi

E të mos më dhuroi ma mërzinë.

Kjo poezi gjashtë strofëshe ishte shkruar në Prizren, më 17 shkurt 1959, dëshmon dorëshkrimi i dëmtuar i tij.

Këso radhë do thënë se ai dëshmon së agjë nuk mund të shkruaj pa një frymëzim të thellë e po ashtu ishte njohës i mirë edhe i teknikave të të shkruarit, duke i respektuar rregullat e metrizmit sa edhe duke pasur kujdes të madh në kuptimin mendimor të fjalës, e cila nuk duhet vetëm sa për ta bërë rimën. Shkollimi në akademinë ushtarake në Torino, i kishte mundësuar sigurisht edhe leximin e poezisë italiane, sa edhe të rilindasëve tonë, për të mësuar konkretisht se si shkruhet poezia.

Po në atë vazhdë krijuese, shkrimtari Xhemil Doda kishte lënë në dorëshkrim edhe shtatë tregime e novela: "Shpirti i katundarit", "Ahmarrja", "Shekujt e perënduem", "Hija e kujtimeve", "Shërbëtorja e doktorit", “Fragmente nga jeta” dhe “Ditari i një qytetari”.

Subjekti i thjeshtë  që zbehë vlerën me ikjen e kohës dhe po ashtu modestia e mënyrës së shkrimit, për atë kohë të mungesës dhe fillesës së krijimtarisë letrare në Kosovë, ato ishin me vlera të veçanta, ku autori shpreh preokupimet e veta si dhe mundohet t'u jap krijimeve letrare hapësirë të përgjithësimit, në mënyrë që krijimi letrar të rezistojë në kohë e hapësirë, por vështirë që t'i bëjë ballë asaj. I janë botuar novelat “Fragmente nga jeta” dhe “Ditari i një qytetari”.

Romani “Jeta e një gjimnazisti”, dëshmi e pjekurisë krijuesve të Xh. Dodës

Romani që pati fatin e keq të mbetej në dorëshkrim, titullohet "Jeta e një gjimnazisti" që në botim mban titullin “Jeta e një maturanti”. I nisur sigurisht vite më parë por i përfunduar më 2 qershor 1957 në Prizren, kryhet romani i vetëm i Dodës. Autori, personalitet me përgatitje akademike ushtarake, me gradën e togerit në kohën e mbretit Zog, ai edhe me shkrimet e më parme artistike, dëshmon me përcaktimin e tij, me karakterin dhe me shpirtin e tij me një edukim të hershëm në kërkim të drejtësisë mes njerëzve, përkatësisht ndjenjën e dhimbjes për kontrastet shoqërore.

Titulli i emërtimit të romanit rrëfen shumëçka që në nismë të kësaj vepre, që në mjaft pika këtu janë dhënë përjetimet e autorit në rini, në moshën e maturimit, atëherë kur njeriun është më shumë ndjenjë e më pak logjikë. Endjet, dashuriçkat, raporti klasore e fetar që dalin pengesë mes tyre, janë intrigimet të cilat e bëjnë këtë vepër që  të lexohet edhe sot me kureshtje. Ky roman zgjon interesim se i përket kohës së nismës së shkrimit të romanit shqip në Kosovë, por edhe për shkak të kapjes se një teme që më parë nuk ishte interesim i krijuesve letrar.

Romani "Jeta e një gjimnazisti", mbetur në dorëshkrim, me të drejtë radhitët ndër romanet e parë shqiptarë në Kosovë, krahas atyre të Hivzi Sylejmanit.

Në qoftë se studiuesit nga shkrimet e akëcilit autor mundohen ta gjejnë edhe personin e tij, si subjekt a objekt, kësaj radhe kjo nuk është fare e vështirë, sepse rrëfimi është i drejtpërdrejtë dhe i pa "fshehur", ngase brenga e autorit ishte si duket e madhe dhe synimi i tij është zhdukja e saj, e gjithsesi pas akceptimit, hapja e rrugës së një përparimi në jetën sociale të rinisë, liruar nga bagazhi i së kaluarës jo të lakmueshme.

Dy janë personazhet që përvijohen gjatë tërë faqeve të këtij romani, të Alfons Buzës dhe të Pesentë Naços, vajzës së bukur e delikate. Por, jo vetëm kaq. Në roman kemi gërshetime tekstesh me letra dashurie, fragmente nga lufta nazi -fashiste, të dhëna kronikale që forcojnë të vërtetat e jetës në vepër, apo edhe hetohet gërshetimi me thëne të mendimtarëve të shquar botërorë, të cilat i vendos gjithnjë në kontekst me kërkesën e paraqitjes së karaktereve dhe veprimeve të tyre në jetëvepër.

Sa për t'i forcuar këto mendime të sapothëna, do japim shkurtazi pjesëza të të tillave, nxjerr nga romani "Jeta e një maturanti":

"Burri ka fuqinë dhe madhështinë, ndërsa bukuria dhe mituria janë të seksit tjetër." - Buffoni,

ose:

"Ora e parë ishte ajo e gjeografisë. Profesori i lëndës, zotëri Pandeliu, me gjithëse i ri, zotërote një kulturë të gjerë dhe të gjithanshme. Kishte mbaruar Universitetin në Grac të Austrisë dhe siç thuhej nga të gjithë ishte klasifikuar ndër më të parët, bile edhe ndërmjet vetë austriakëve.",

ose:

"E dashura Zonjë,

Kam nderin të ju njofton se kam pasur fatin ta njoh birin tuaj të dashur, Alfonsin, për të cilin duhet të jeni krenare, madje jo vetëm ju por edhe vet Atdheu e gjithë populli juaj…

Me nderime,

Otto Spriezvald, Stokholm Quart IV Nr. 9, Suedi",

ose:

"Vajzës që ma rrëmbeu zemrën ia dhuroj këtë libër, që jo duke lexuar të më kujtoj, por duke me kujtuar të lexojë. Alfonsi",

ose:

"Alfonsi ndiente një etje të tmerrshme për ujë. Tash i kujtohej filmi francez "Dritarja që bënte dritë", ku të plagosurit, me sy të zgurdulluar kërkonin: ujë, ujë, ujë!"

Ngjarjet, më shumë reale se të fantazuara, realizohen në endjet kryq e tërthor edhe të shumë personazheve, që në raste vetëm përmenden, por që plotësojnë tërësinë e veprës, si: Hanemshahja, Behajdini, Margarita, Thanas Kumani, Remziu, Zefi, Vilma, Vedati, mandej drejtori, inspektor e fytyrat të ndryshme ushtarake. Edhe toponimia e shtrirjes së subjektit të veprës është mjaft e shtrirë, madje edhe në shtetet jashtë Atdheut, por që kushtëzohen nga lëvizjet e atyre që endin ngjarjen e romanit.

Se vepra ishte specifike dhe me interes, e nxiti autorin që ta mendojë edhe si skenar filmi, ku sigurisht do krijonte vlera, ngase gërshetimi i kulturave, veprimet ndërshtetërore dhe dashuria e dy kryepersonazheve realizuar pas shumë peripecive vetëm në fund, do plotësonte kriteret për vepër me interes edhe për artin e shtatë.

Letërkëmbimi me Tajar Zavalanin dhe Arshi Pipën

Xhemil Doda, i larguari nga puna nga Gjimnazi "Buzuku" i Prizrenit, si i papërshtatshëm për sistemin komunist jugosllav dhe po ashtu i larguar pas pak kohe pune edhe nga Teatri i qytetit të Prizrenit, më l957, ku shërbeu si aktor, regjisor e dramaturg, ai tashti veç ishte në sy për të keq nga pushtetarët, që ia mbyllin të gjitha dyert e jetës e krijimtarisë. Madje kjo ndikon dhe e la në heshtje botimin e shumë dramave, por gjithsesi ndaloi botimin e veprave të tjera, përkatësisht të romanit "Jeta e një maturanti" që me të drejtë radhitët ndër të parët e romanit shqiptar në Kosovë, krahas atyre të Hivzi Sylejmanit "Njerëzit" e “Fëmijët e lumit tim”.

Duke mbetur tashti në shoqëri vetëm me letrat, dhe njëkohësisht i dashuruar shumë pas shkrimeve, me çdo kusht bën përpjekje që ta shoh romanin e botuar sa ishte ndër të gjallët. Kjo ndoshta ishte nxitja e parë për të kërkuar ndihmë nga ata që konsideroheshin dashamirë të letërsisë si dhe të personaliteteve që kishin fatin e ngjashëm me të autorit. Kjo ndodhi me rastin e emetimit të emisionit  “Zëri i Amerikës”, të datës 21 prill 1959, në ora 21,15 minuta, ku përmendet e dhëna se do bëhet botimi i veprave në SHBA nga krijues të kombeve të tjerë. Xhemil Doda mendon se do ia botojnë romanin që e kishte në dorëshkrim dhe mu për këtë i lutet Tajar Zavalanit që ta informojë atë se si i bëhet hallit. Po ashtu, në letrën tjetër të gjetur në arkivin e tij familjar, dërguar Arshi Pipës, ai atë e njofton se ka shkruar shumë novela, poezi dhe romanin "Jeta e një gjimnazisti". Duke e ditur se A. Pipa ishte dashamir i letërsisë, ndër të tjera Doda i shkruan: "Me fizionimi nuk Ju njoh, por zani dhe mënyra e shkrimit të mendimeve, më jep nji përfytyrim dhe për shpirtin t'uaj." Këtij letrari Doda i kërkon një ndihmë për vlerësimin e krijimtarisë së tij, duke ia dërguar një novelë dhe dy poezi, për leximvlerësim, që sigurisht autorit do t’ bëheshin ndihmesë për punën e mëtejme në këtë fushë krijimtarie.

Nga të dhënat e lëna, dihet se kishte mbajtur letërkëmbim edhe me personalitete të tjera të rëndësishëm për kohën.

Duke ju mbyllur të gjitha rrugët për botimin e romanit, më vonë do t'i premtojnë t’ia botojë një shtëpi botuese në Zagreb, në përkthim të Z. Mirëditës, për çka lidh kontratë botimi, por s'dihet pse as kjo nuk iu realizua.

Vepra e lënë dorëshkrim pa dritën e komunikimit me lexuesin vetëm pas botimit nga SHB "Rilindja" e Prishtinës, në vitin l988.

Nga krijimtaria e tij e larmishme, duhet përmendur edhe mbledhjen nga ai të një sërë këngësh folklorike, pastaj shkrimin e një studimi për lojën e kapuçave si dhe një polemike me shkrimtarin Ramiz Kelmendi, për kritikën pas shfaqjes së dramës "Kryq’ i thyem". Polemika titullohet "Kritikë e një kritike".

Si përfundim

Xhemil Doda, profesori i biologjisë, dramaturgu i shumë veprave, tregimtari e poeti sa për dëshmim, romancieri që sumblimon konceptin e tij jetësor të përshkushtimit letrar, aktorit dhe regjisorit në mungesë në teatrin e qytetit të lindjes, përkthyesit që dinte çfarë të përzgjidhte, violinistit të shquar në SHKA "Agimi, e para se gjithash të një ushtaraku të karrierës, do e formonin portretin e një personalitet të rrallë të letërsisë, kulturës e mbi të gjitha të atdhetarisë shqiptare, i cili për hirë të principeve e karakterit të fortë prej idealisti, përjetoi të zitë e ullirit gjatë tërë jetës.

Gjatë tërë jetës ai u afronte vlera arti e jete, ata e flaknin në rrugën e madhe.

Jeta e idealistëve si duket përherë kishte pasur të njëjtin fat, të njëjtat peripeci, të njëjtën madhështi, shëmbëllesë për brezat se gjërat e mëdha dhe kujtimet e përjetshme vijnë vetëm pas këtyre mënyrave jetësore.

Veprat letrare të Xhemil Dodës

Dramat: “Halit Gashi”, katër aktëshe; “Malësori”, (“Burrë Malësori”), katër aktëshe; “Pasojat e alkoolit”, dy aktëshe; “Kryqi i thyem”, tre aktëshe; “Tradita të popullit të Ballkanit”, katër akte, dorëshkrim; “Forumi i korruptuem”, komedi, një aktëshe; “Jeta studenteske”, komedi, një aktëshe;

“Papuçja e vjehrrës”, komedi, tre aktëshe; “Lamshi mbrapa sqenës”, tre aktëshe; “Thonjtë e maces”, dy aktëshe për fëmijë.

Romani: “Jeta e një gjimnazisti”. Përkthimet në dorëshkrim: A. Boppe: “Shqipëria dhe Napoleoni (1797 - 1814)”, vepër studimore, Kirillov: “Këshilla bujare”,  A. P. Çehov: “Fejesa”, Angjolo Biancotti: “Gjergj Kastrioti alias Skënderbeu”, vepër historike, L. Bobiq: “Familja Blo”, dramë, Dr. ing. Boris Prikrill: “Ferri në Pacifik 1941 - 1965”,  J. Aleksiq: “Dielli në tavolinë”, pjesë për fëmijë, “Loja e dashurisë dhe e rastit”, “Ali Pashë Tepelena”, roman i botuar në Stamboll, më 1955, shkruar nga një turk, “Besa e përbashkët”, e tjerë.