Speciale » Alia
Lutfi Alia: Poeti ilir Publius Papinius Statius
E enjte, 02.04.2020, 01:50 PM
POETI ILIR PUBLIUS PAPINIUS STATIUS
(PUBLIO PAPINI STACI – ose STASI)
Nga Lutfi
ALIA
Ilirët popullonin pjesën perëndimore të gadishullit
Ballkanik, ishin popuj me histori e me kulturë dhe flisnin gjuhën ilire. Në
trojet ilire kanë lulëzuarshumëqytete siDurresi, Shkodra, Rizoni, Dioklea, Ulqini,Dimali, Valona, Bylis,Butrinti,
Ulpiana etj, etj dhe në veçanti Gylacea, të cilin helenët e quajtën Apollonia, atë
qytet madhështor e hijerëndë, metropol i botës ilire, ku
krahas tempullit të Artemises, shkëlqente dhe Gymnasium, një shkollë me famë në
botën antike, për të cilën ka shkruar dhe Straboni. Në Gymnasium të Apollonisë
janë shkolluar oratori i famshëm Ciceroni, shumë patricë ambiciozë romakë si
Oktaviani (i biri i adoptuar i Jul Çezarit),që u shpall perandori Augustus, por
kanë studiuar dhe shumëilirë, disa prej të cilëve pas shkollimit shërbenin si
scriber (shkrues) dhe krahas latinishtes si gjuha zyrtare, nuk përjashtohet
mundësia qëkanëshkruar dhe në gjuhën ilire.[1]
Lexuesi me të drejtë mund të pyesi: cilët janë ilirët
e shquar nëhistorinëtonë të lashtë ?
Gjatë shekujve të pushtimit romak, Iliria ka nxjerrë
figura si gjeneralin Agripa, senatorëtPtolemeu dhe dy djemtë e mbretit Genci të
shquar në Senatin romak, historianin Ulpiano, poetë, mjeshtra të retori-kes dhe
gramatik.Nga shekulli III pas Krishtite në vazhdim 33fisnike ilirë ishin
perandorë, qëdrejtuan perandorinë Romake dhe Perandorine Bizantine. Ndër
figurate shquara të historisë iliro-romake janë dhe dy poetët at? e bir:
Publius Papinius Statius Plaku dhe Publius Papinius Statius i Riu.[1]
Publio Papini Staci i Riu (45 – 96 pas Krishtit), i kish kryer studimet në
Napoli. Talenti dhe fantazia e pasur, kultura ilire e transmetuar nga i ati, i
nxitën pasionin t’i dedikohet kryeisht poezisë, me krijimeme motive mitologjike
dhe për heronjt mitikë. Motivet mitologjike i shtjelloj dhe i zbukuroi me hire
të rralla, sa pak poetë te asaj kohe, ishin në gjendje ta bëjnë.[1, 2, 3]
Në fillimet e krijimtarisë poetike u transferua në Romë.
Që në moshë të re, Publio Papini Staci i Riu korri suksese në krijimtari, në
recitimet publike dhe në garat poetike. Në prani të atit, mori çmimin letrar
gjatë kremtimeve të festës Cerere romake (Demetra helene); u nderua me tre
çmime letrare në Romë ne garat e Kampidolios; fitoi kurorën e artë dhe çmimin e
madh në garat poetike gjatë lojrave të Minervës, që zhvilloheshin në kodrën
Albano të Romes. Kurorëne artë i dorëzoi vetë Perandori Domiciani. [ 2, 3,
4]
Në këtë periudhë realizoi disa krijime poetike dhe
poemen epike “Thebaide” dhe disa pjesë të veprës lirike Silvae, ku shquhet për
stilin elegant dhe të thjeshtë të thurjes së vargjeve. [3, 4, 5]
Publio Papini Staci i Riu nën udhëheqjen e të atit, i
u fut plot besim dhe shpresë rrugës së magjishme të krijimtarisë letrare dhe u
shqua si autori i shumëveprave, ndër të cilat me kryesoret janë:[2]
- Poema epike “Thebais - Thebaide”, vepra më e mirë e Stacio, e hartuar në 12 libra, e botuar ne vitin 92 pas K. Në këtë poemëtregon historinë e luftës të të shtatëve kundër Tebës dhe konfiktinmes dy vellezerve Eteokle dhe Poliniçe, për të hypur në fronin e të atit Edipit. Në pjesë të veçantë tëlibrave, Publio Staci permend ilirët dhe Ilirinë. Thebaide u përkthye në frengjisht nga Cormilliole në vitin 1783.
- Poema epike Achileide” (e pa përfunduar, por e konsideruar Magnum Opus). Në librin e I dhe II,Staci tregon vitet e rinisë dhe edukimin e Akilit, tregon për vizitën e gjatë dhe miqësinë me vajzat e mbretit Likomede të Skyrosdhe dashurinë me të bukurën Deiadamia, deri ne nisjen e tij per ne luften e Trojes.
Ne epilogun e kesaj poeme, Staci deklaron se ne hartimin e kesaj vepre kishte perdorur si model Eneida (Aeneis) e Publio Virgilio Marone, madje në dy pjesë riprodhon besnikërisht gjysmën e Odisea dhe pjesën e përgatitje për luftëtë Iliada, ashtu si i tregon Virgjili.[2, 3]
- Poema epike “De bello Germanico”, kushtuar
perandorit Domiciano në fushata kundër fiseve gjermane.
Kjo vepër ka humbur, ashtu si dhe vepra “Agave”.
- Poemat lirike “Silvae”, në 32 kompozime metrike me 3300 vargje në metrikë Oraciane, të ndara në pesë libra, sejcili i paraprirë nga një epistolar në proze dhe me dedikim miqëve të tij poeta. Asi kohe ishin të modes poezite dhe prozat panegjirike dhe Stacio bëri emër si poet. Termi Silvae përdorej nga poetet për të treguar se vargjet ishin boca e një poezie e shkruar menjëherë gjatë një inspirimi të madh e më pas përpunoheshin me metrikë poetike dhe botoheshin. Për këtëvepërkritikët kanëtheksuar se Staci i shkroi brenda pak diteve. [3, 7, 8]Ne paratheniet e kater librave te pare, Staci shkruan sejane poezi te lehta, te guximeshme e te lira(stili facilitus, audacia stili dhe libellorum temeritas). [2, 3, 4] Poemën Silvae e botoi ne vitin 93 pasK. [3, 6, 7]
Studiuesit e veprës të Staci-t i Riu, theksojnë se nga
modeli i hartimit të veprave, kuptohet se njihte shume mirë poemat ciklike të
Antimako dhe natyrisht Homerin si e përshkruante Virgjili, njihte dhe
Euripidin, Apollonono Rodio, Kalimakon dhe në përgjithësi autorët aleksandrinë.
Stili tregimtar i Stacit dhe metrika përkojnë me leksionet e Ovidit, ndersapershkrimet
ishte i ndikuar nga Seneka. Krijimtaria epike e Stacit, qëndron ndërmjet stilit
të traditës Virgjiljane dhe krijimtarisë moderne, duke imituar pak sa dhe
Lukanin, andaj veprat e tij u mirëpriten dhe mbijetuan gjatë.[4, 6, 7]
Staci jetonte në kushte ekonomike modeste, tregon
Decimus Iunius Juvenalis (50 – 127 pas K) [4] dhe për të përballuar
jetën në Rome, ishte detyruartë shiste disa nga fabulat satirike. Vështirësitë
financiare e detyruan ta braktisi Romën dhe të kthehet në Napoli, megjithë kundërshtimet
e të shoqes Klaudia. Në Napoli jetoi si poet mondan, në shërbim të patricëve
romake, duke recituar poezite e tij në festat dhe gostitëqë organizonin
patricet. Vdiq në Napoli në vitin 96 pas Krishtit.[4, 6, 7]
Jeta dhe vepra e Publio Papini Staci, vazhdoi të frymëzoi
krijuesitpër shumë shekuj. Vargjet Silvae, që shprehin dheaspekte të jetës
personale të Stacit, kishin frymëzuar lirikën e shumë krijuesve, poet dhe
shkrimtar, por mbi te gjitha dy veprat Tebaide dhe Akileide kanë inspiruar shumë
shkrimtar mesjetarë në krijimtarinë e epikës allegorike. [2, 7] kesisoj
rezulton se Dante Alighieri në Divina Commedia, gjatëudhëtimit në Purgator, ka
dy shoqërues Virgjilin dhe Publius Papinius Statius, si e përshkruan në këngën
XXI (strofa 93), ku i ben dhe levdata:
Stazio la gente ancor di là mi noma: cantai di Tebe, e poi del grande Achille;
Valerio Rafaelle, në një studim kritiko – estetik të
Divina Commedia, konstaton se ngjarjen e Kont Ugolinit në veprën Ferri (kënga
XXXII), Dante Alighieri e ka huazuar nga episodi mizor i Tideo dhe Melanipo, të
përshkruar nga Publio Papini Staci në Tebaide, në librin III, vargu 733. [8]Gjithashtu
Dante Alighieri, përshkrimin e dy flakëve të shpirtave të Odiseas dhe të
Diomede në këngën XXVI të Ferrit, e ka huazuar nga Publio Papini Staci në Tebaide,
ku rrëfen fundin e dy vëllezërve Eteokle dhe të Poliniçe, djemtë e mbretit Edip,
që digjen me flakë, larg nga njeri nga tjetri, si shprehet Staci edhe të vdekur
shpirtrat e tyre nuk gjetën paqe.[2, 8]
Origjina
ilire e Publio Papini Staci i Riu dhe bota ilire në veprat e tij.
Origjinën ilire të poetit Publius Papinius Statius i
Riu, e deklaroistudiuesi francez P .L. Cormiliolle, i cili ka përkthyer në
frengjisht “Thebaide”, të botuarnë ”Oeuvres
de Stace - Veprat e Stasit”, Société Libre des Sciences, Lettres et Arts de
Paris. Tome 1, 1783. (Ribotuar në vitin 1820).[1, 9]
P. L. Cormiliolle, në parathënien e botimit frengjisht
shkruan “Në shekullin I pas Krishtit, u shquan poetët ilirë Publius Papinus
Statius – Plaku, i cili njihej si mjeshtër i retorikës si gramatik dhe poet, si
dhe i biri Publius Papinus Statius i Riu dhe ai poet i shquar, eksponent i
poezisë epike në periudhën flavia”.[9]Për këtë zbulim i jemi
mirënjohës studjuesit francez P.L. Cormiliolle, i cili hapi një dritare të re të
historisë sëletërsisë dhe tëkulturës ilire.
Në ndryshim me të gjithë historianët, shkrimtarët dhe
poetët e antikitetit romak, të cilët e përmendin Ilirinë vetem për rrethana
lufte, apo si rrugëkalimi,Publio Papini Staci nëveprat e tij, e trajton Ilirinë
si vendin e tij dhe ilirët si njerëzit e tij. Në Tebaide Ai shkruan:
Illiricus
...
Nunc
gentem immeritam (origjinali ne latinisht)[1]
Ed
ora la gente mia (perkthimi ne italisht nga Erasmo di Valvasone [2])
Dhe
tani njerezit e mi.
Si shihet, Publio Papini Staci, i referohet ilirëve,
duke përdorur të njejtën shprehje si themi ne sot për familjarët dhe kushërinjtë:
“keta jane njerezit e mi”.
Në veprat e tij Staci shpesh përmend vende dhe emra
ilire si Shpella e Syrras (Syrras mbreti i parë i mbretërisë ilire), lisat e
Kaonisë, tempulline Dodonës, Lisat e Dodonës, lisat e Selles, fiset ilire
Mollose, fushat e Ilirisë, ashtu si tregon dhemitet e lashta për genezën e ilirëve.
Në poemën epike Tebaide, Publio Papini Staci shkruan: “Le fatidiche piante di
Dodona in Epiro, eravi un bosco di querce, entro la quale si dice fossevi un
tempio dedicato a Giove. Le piante di questo bosco davano le risposte a chi
domandava quasi fossero tanti oracoli” (Perkthimi ne italishten e vjeter” [5,6,7]
– Pemët fatdhënëse të Dodonës në Epir, ishin në një pyll dushku, në brendësi të
cilit dikur ishte një tempull i dedikuar Zeusit. Pemët e këtij pylli iu jepnin përgjigjie
atyre që i bënin pyetje dhe aty ishin shumë orakuj”.
Në poemënepike Tebaide, Publius Papini Stacipërmend shpesh
tempullin e Dodonës, vende dhe fise ilir dhe natyrisht kjo nuk është
rastësi, por ishte thirrja e gjakut, e origjinës së tij nga këto troje.
Nëvargjet në vazhdim shprehet qartë terreni, bota
ilire, fiset ilire, shpirti ilir.
O
Jupiter i fuqishëm!
Ti
i dhe zogjeve fluturues privilegjin
të
drejtojnë pa mëdyshje veprimet tona,
të
parashikojnë të ardhmen,
nga
ata marrim orakuj të sigurtë.
Jeta
e ka përligjur besimin e etërve tanë!
Shpella
e Syrrhas,
Lisat
e Kaonisë,
që
si thonë, profetizojnë në emrin tënd,
në
vendin ku banojnë Mollosët.
Në vargun ku flet për “Zogjtë fluturues”, Publius Staci
i Riu, bën lojë fjalësh, sepse??????? – Peleiai, ne
dialektin epiriot do të thotëplaka, ndërsa në gjuhen helene do të thote
"pëllumba". Si kuptohet në gjuhën iliro-epirote, janë
dy fjalë të ndryshme, por që ngjajnë në shqipëtim, andaj autorët e vjetër heleno-romakë
i ngatërronin, duke i marrë si njëfjalë e vetme. Këtë loje fjalësh e vazhdoi
Statius i Ri në poemën Thebaidekur i referohet Plakave priftëresha të Tempullit
Dodona. Për kuptimin e ndryshëmtë këtyre dy fjalëve janë shprehur shumë autorë
antike, si e spiegon Abate Sallier. [9]
Abate Sallier në botimin “Accademia delle
Inscrizioni”, vëllimi V me kujtime shkruan:“Rezulton se te Esikio, Eustasio dhe
Pausania, fjala ??????? - Peleiai në dialektin e popujve të Epirit do të thotë
plaka, ndërsa në pjesën e Greqisë do të thotë pëllumba. Ky kuptim i dyfishtë,
ndikoj që Homeri të thotë se pëllumbat e furnizonin Zeusin me Ambrosia
(???????? - ushqimi dhe pijet që i blatoheshin Hyjnive); ndërsa e verteta
ishte, se disa prifteresha plaka, kishin detyrë të pergatisnin mishrat, ose
ofertate tjera, dhe sakrifikimet për Giove (Zeusin) në Epir. Në se Homeri do ta
kishte ditur këtë fjalë Epirote, sigurisht do t’i kishte zgjuar mendimin, se
ato ishin Plakat prifteresha shërbëtorëte Zeusit”. [9]
Kjo ngatërresëu krijua sepse besohej se pëllumbat e egër dhe shqiponja (zogu i shenjtë i Zeusit), ishin të dhe me rol në shpalljen e orakujve, sepse konsideroheshin si mediator mes të gjallëve dhe tëvdekurve.
Duke iu referuar Homerit në Iliada[10]
dhe idhullit të tij Virgjilit në Eneida[11], Publio Papini Staci, në
poemën Akileide, përmend Akilin, i cili i dërgon një përshendetje Zeusit të
Dodonës:
O zot, mbret i Dodonës pellazgjike
Që banon në ato vende të largëta
Dhe sundon Dodonën dimërkeqe
Rreth teje banojnë Sellet
Fatdhënësit këmbëzbathur, që flejnë në tokë...
Në kohën e Homerit nuk ekzistonte tempulli,
por ishin lisat e Dodonës, që parathonin fatin e njerëzve. Tempulli i Dodonës u
ndërtua në shekullin IV para K,si e përmendin Euripidi në veprën “Melenippo”, dhe
Herodoti, që tregon për orakullin e Dodonës dhe priftereshat Promeneia dhe
Timareta. Hesiodi në poemën Karmina dhe Straboni (libri VII f. 19), përmendin
qytetin Sella si vendin e tempullit të Dodonës, ashtu si thekson dhe Publio
Papini Staci.[2]Aristidh Kola
dhe Dhimitër Pilika, duke iu referuar Herodotit theksojnë se Dodona në kohët parahelenike
ishte tempulli Thesprotëve, andaj dhe shkrimtarët helenë të tragjedisë e quajnë
Dodonën Thesprote. [12, 13]
Staci thotë se fiset Selles baonin pranë Dodonës, disa
thonë se banonin në jug të Apollonise, ndersa Perikli Konomi i saktëson ne veri
të qytetit te Beratit. [14] Iteresant është
përmendja e Selles nga historiani romak Marcus Annaeus Lucanius në veprën ”Pharsale”, botuar në vitin 62
pas K, i cili gjatë përshkrimit të epopesëtë Çezarit kundër Pomeput, na jep një
dëshmi të vagullt për vendndodhjen e Selles, jo si emër qyteti, por si emër
fisi, duke shkruar: “Thesprotët
rendën bashkë me Dryopët: Sellët braktisën Kaoninë dhe lisat e
vjetër, sepse nuk shpallnin më orakuj. [15, 16]
Një aspekt i veçantë, që evokonpërkatësinë genikeilire
të Publio Papini Staci,është fakti i trajtimit të origjinëstëilirëve, të cilët
i quan “njerëzite mi”. Origjinën e ilirëve e trajton me legjendën të lidhur me
mitin e Kadmo dhe Harmonisë (Kandavia). Në Tebaide, nëlibrinVIII, duke filluar
nga faqia 1824,Staci trajton mitin e shndërrimit në gjarpërinj të Kadmo dhe
Harmonisë:
Divae
Veneris quod figlia longum reptat,
et
Illiricus ejectat virus in herbas
Nunc
gentem immeritam
Kadmo, i biri i mbretit Agenore në Tiro dhe Telefassa,
themeluesi i qytetit grek Teba, ishte nisur në kërkim të motrës Europa, që e
kishte rrëmbyer Zeusi. Kur arrijti në ishullin e Samothraka, Kadmo njohu dhe u
dashurua me Harmoninë (Kandavia) e bija e Marsit me Aferditën. Këtë rrethanë e
shfrytëzoi Zeusi, i cili i propozoi Kadmos martesën me Kandavian, me kusht të
ndërpriste kërkimet për motrën Europa. Kadmo pranoi dhe u martua me Kandavian.Në
dasëm e tyre, Zeusi i dërgoi 12 hyjnitë e Olimpit. [17].
Nga martesa e Kadmos
me Kandavian, lindën katër vajza dhe një djalë, ndërsa në moshë të avancuar u
lindi dhe Iliri.Kur Dionisi e shkatërroi Samothrakën, Kadmo së bashku me
Kandavian dhe me femijët, shkuan të jetojnë me fiset e Enkelejve, që atë kohë
ishin në luftë me fqinjët. Gjatë lutjeve në tempull, orakulli u tha enkelejve,
se me Kadmon dhe Kandavian do ta fitonin luftën dhe atëhere populli e emëroi
komandant të ushtrise dhe pas fitores, Kadmo u bë sovrani i Enkelejve dhe në
nderim të bashkëshortes së tij, vargmalet në veriperëndim të trojeve të mbretërisë,
i quajtën me emërin Kandavia. [17, 18]Pas vdekjes Kadmo dhe Kandavia u shndërruan
në gjarpërinj.Me këtë legjendë, spjegohet përse ilirët e nderonin kultin e
gjarpërit. Asi kohe,Iliri u bë mbreti mitik i fiseve ilire të liburnëve, me
kryeqendër Rizoni (Risinium), ndërsa djali i vogël Dyrrachi, u bë mbreti i
Durrësit (Epidamnos). [19]
Ovidi tregon një tjetër varjant të kësaj
legjende. Kadmo dhe Kandavia, e bija e Aferditës me Hermes, të lodhur nga
peripecitë dhe fatkeqësitë në fisin e tyre, e braktisën Tebën dhe shkuan të
jetojnë në Beoci dhe më pas në Iliri. Në ditët e fundit të jetës, Kadmo kërkoi
të trasformohej në gjarpër, ashtu si e kishte parathënë orakulli Febo, kur
Kadmo vrau kuçedrën. Kandavia nuk u nda nga bashkëshorti dhe ajo u shndërrua në
gjarpër dhe të dy së bashku shkuan të jetonin në thellësi të pyjeve të Ilirisë.
[20]
Historia e dy poetëve ilir? Publius Papinus Statius
Publio Papini Staci, at dhe bir, nuk është unikale, pasi ka dhe shumë ilir? të
tjer? krijues, shkrimtarë, poetë, arkitektë etj, por ende kanë mbetur të
fshehur nën prepotencën e kulturës romake, që i ka absorbuar duke ua përvehtësuar
vlerat e larta në krijimtarinë artistike dhe letrare të atyre ilirëve të shquar
në shekujt e largët të antikitetit.
Bibliografia:
Lutfi Alia. Dixit
2. Shkrimet dhe shkollat ne gjuhën shqipe. Botim MB Printing Durres. 2017
02. Erasmo di Valvasone. La Thebaide di Statio. In Venetia. 1570, 18 - 47
Appresso Francesco de Franceschi Senese.
02. Le opere di Publio Papino Stazio. Tebaide. Sylviae. Achilleide. La
traduzione e note da varii.
Venezia. 1840. Dalla Tipografia di Giuseppe Antonelli
ED. f. 1100 – 1850
03. Decimo Giunio Giovenale. Satirae. Venetis 1536, in aedibus haeredum Aldi et Andrea socieri.
Satirae VII, f. 80 - 86
04. Bonino Mombrisio. Della Tebaide. Milano 1478. F. 12 - 18
05. Giulio Lisati. Saggio
di traduzione in ottava rima del libro VII della Tebaide di Stazio.
Ediz. 1923, ribotim ne anglisht 2002 dhe Editore Nabu
Press 2012, f. 16 - 20
06. Cornelio Bentivoglio. La Tebaide di Stazio. Edizione UTET,
Torini 1928, vol 2, 268 - 280
07. Neck A. F. Relique di Cherilo Samio. Lipsia 1817, cap. IX, p. 67
08. Valerio Raffaelle. Stazio nella Divina Commedia. Studio critico-estetico. Arezzo.
Tipografia del XX sec. 1901
08. Cormiliolle P. L. ”Oeuvres de Stace - Veprat e Stasit”, botim i Société Libre des
Sciences,
Lettres et Arts de Paris. Ediz. Hardouine 1783 Tome 3.
f. 8 – 30
09. Biografia Universale Antica e Moderna. Abate Sallier. Accademia delle Iscrizioni e
belle lettere.
Volume L. 1729, p. 349 Venezia. Presso Gio.
Batista Missiaglia.
10. Homeri. Iliada. Kenga XVI, f. 295. Botim Buzuku, Prishtine 2006
11. Virgilio Eneide. Nella stamperia della
Biblioteca Ambrosiana, Milano 1752.
12. Aristidh Kola. Arvanitasit. Tirane, 2002, f. 330
13. Dhimiter Pilika. Pellazget, origjina e jonë e mohuar. Tiranë 2005, f. 160 – 161
14. Perikli Ikonomi. Tomori dhe Dodona pellazgjike. Botim “Bota shqiptare”, Tiranë 2008,
f. 13 - 20
15. Marti B. M, “La structure de La Pharsale”, in Entretiens sur l’Antiquité classique, tom XV, Lucain,
Genève, 1968, f 21 - 40.
16Marcus Annaeus Lucanus. ”Pharsalia”, Roma, 1469 f. 23
17. La leggenda di Dardano: Rivista Aufidus.
Università di Bari; CNR 2000.
18. Roberto Calasso. Le
nozze di Cadmo ed Armonia. Milano, 1991.
19. Karl
Patsch. Iliret.
1923. Përkthim i Karl Gurakuqi ne vitin 1925.
20. Publio Ovidio Nasone.Metamorphoses: 1471. Editio princeps Bologna IV, 562 – 603