Bardhyl Maliqi: Shtatë ditë para apo pas vdekjes

SHTATË DITË para APO pas VDEKJES

Nga Dr. Bardhyl Maliqi

Krijuesi poliedrik Mexhid Mehmeti, ndër të tjera është edhe laureat i çmimit “Hivzi Sulejmani” nga LSHK, për veprën më të mirë në prozë, romanin e tij të parë “Shtatë ditë pas vdekjes”. Ky roman, ashtu si edhe romanet simotra të shkrimtarëve  shqiptarë dhe botërorë që kanë trajtuar, në kohë, hapira dhe rrafshe diakronike të ndryshme temën e vdekjes, qysh nga “Frymë të vdekura” të Nikollaj Gogolit, gjer te “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”të Ismail Kadaresë. Ose vepra po me ketë temë, por që i shmangen emrit të mortjes me eufemizmin shpirti si p.sh: “Shpirti” (Trupi vdes, shpirti kthehet) të Brian L. Weiss apo romani “Udhëtimi i fundit” i Kostandin Voglit etj.

Me qindra filozofë, teologë, shkrimtarë dhe shkencëtarë në mbarë botën, përfshi këtu të 5 mijëvjeçarët e ekzistencës së shkrimit, i janë referuar vdekjes si fund i natyrshëm i jetës, si ekzistencë tjetër fizike apo vetëm shpirtërore, si jetë në një tjetër dimension, si pamundësi apo domosdoshmëri. Po përmend disa emra, por pa qëndruar në pikëpamjet, pasi kjo do të dilte jashtë qëllimit të këtij shkrimi.

Mitet, Librat e shenjtë, Faraonët, “Epi i Gilgameshit”, Homeri dhe Hesiodi, Zarathustra dhe Moisiu, Krishti, Muhameti dhe Buda, Sokrati dhe Platoni, Aristoteli dhe Zenoni, Pitagora apo Dante Aligeri e qindra të tjerë i janë drejtuar Tejjetës apo vdekjes në forma, rrugë e mënyra të ndryshme: përmes bindjes së verbër, dyshimit apo argumentimit, refuzimit dhe braktisjes. Ne shpesh nuk e ftillojmë dot nëse pas autorit, filozofit apo mitit qëndron bindja apo alegoria, e vërteta apo dyshimi. Ne e dimë p.sh se Dante Aligeri ishte njeri i ditur, se besonte te ekzistenca hyjnore, se vepra e tij megjithatë është alegorike. Arsyeja është e thjeshtë, edhe Dantja, megjithëse njeriu më i ditur i epokës, nuk e kishte përvojën e vdekjes. Pra vepra e tij është alegorike.

Por le të kthehemi tek vepra e Mexhidit. Nuk është e qartë nëse titulli i këtij romani emblematik të autorit Mexhid Mehmeti është si në kopertinë “Shtatë ditë pas vdekjes” apo sipas përmbajtjes themelore të romanit “Shtatë ditë para vdekjes”? Ndryshimi nuk qëndron tek ndajfoljet e vendit dhe të kohës pas dhe para, por shumë më tepër se kaq. Pse? Mbase sepse megjëithë faktin që vdekja si koncept themelor filozofik, psikologjik, social, ekonomik, juridik, fetar, jetësor apo pasuror zë shumë faqe në literaturën fetare dhe kanunore, në të vërtetë është një dukuri e pastudiuar  mirë. Kjo ka një arsye themelore. Ashtu si thamë për Danten, librat, pavarësisht nga vjetërsia dhe lloji, i kanë shkruar njerëzit, mirëpo asnjeri nuk e ka pasur dhe nuk e ka eksperiencën postmortum, ndaj në të gjithë këtë literaturë, përfshi edhe librin e Mexhidit, apo eseistikën time, nuk jepet asgjë nga vdekja me përjashtim të aluzioneve mungesore nga përvojat e jetës. P.sh ekzistenca jonë në formën e hijes, që shikon, dëgjon, ka ndjesi , por nuk shprehet dot, nuk mban dot asnjë lloj qëndrimi, për faktin e thjeshtë se nuk ekziston.”...Ka shtatë ditë që nuk gjendem në mesin e të gjallëve, edhe pse si hije jam kthyer mes tyre!Pluhuri m’i verbon sytë...Kam etje....etje!”[1]

Një nga anatemat kryesore të autorit është ajo me Xhebrailin (Gabrielin), apo Gabriolin siç e shkruan shkrimtari, emri i këtij meleku (engjëlli), shpesh dhe krye ëngjëlli, i cili përmendet në tekstet e shenjta të besimit mysliman, Kurani dhe hadithet e profetit Muhamed, burimet e besimit hebre dhe atij të krishterë në formën Gabriel, që në shumë aspekte ka të njëjtat atribute dhe funksione me melekun Xhebrail. Ashtu siç parashtrohet edhe në rastet e emrave të dy melekëve të tjerë Mikail dhe Azrail, edhe emri Xhebrail mban prapashtesën "il" që është forma arabe e emrit "el (oh)" që në hebraisht do të thotë zot, perëndi. Pjesa tjetër e emrit, xhibr, në hebraisht është në formën "geber" që do të thotë "i fuqishëm". Kuptimi etimologjik i fjalës do të ishte “fuqia e Zotit". Të dyja këto fjalë pranohen me burim nga gjuhët antike, më saktë nga gjuha suriane apo ajo keldane. Në formën Gabriel ajo është përfshirë në gjuhët antike greke dhe latine. Ironia qëndron në faktin se ky kryeëngjëll anatemohet si djalli në faqet e romanit, pasi veprimet e tij nuk janë në sinkron me ato të personazhit kryesor, por shpesh në kundërvenie.

Është momenti kur vdes kryepersonazhi, që do të jetë edhe protagonisti kryesor i këtij libri. Është hera e fundit që e sheh këtë botë nga vështrimi i të gjallit. Dhe për pak çaste e sheh gjithçka nga pikëvështrimi i të vdekurit.  Që në atë çast para tij  shfaqet kryedjalli. “Në një çast pashë sesi mbi kokën time zgurdullonte sytë Gabrioli...I poshtri, thashë me vete, paska ardhur të bindet në vërtetësinë e vdeksjes sime! Qen qeni, shtiret si ëngjëll. Lë përshtypjen se e ka goditur vdekja ime, se iu dhimbskam pa masë, kurse në të vërtetë është gjarpër me shtatë kokë dhe po t’ia heqësh të shtatat, i dalin shtatëmbëdhjetë të tjera. U ndjeva i lumtur se po shkoja në botën tjetër. Atje ku ndoshta nuk do t’i gjeja gabriolët...”[2]

Një pyetje e drejtpërdrejtë do të ishte ajo që e gjen përgjigjen në faqet e mëpastajme të librit. Cilët janënë të vërtetë gabrolët? Pa asnjë hezitim: Gabriolët janë ëngjejt e shndërruar në diaj: kryetarët e partive, politikanët, deputetët dhe gjithfarë pushtetarësh qëndrorë apo lokalë. Kjo është konstantja. Këtë Personazhi kryesor e thotë disa herë.Fillon në kryeherë kështu dhe si e tillë vazhdon gjer në fund të veprës, e thënë ndryshe është kënaqësia e vdekjes përballë shëmbëlltyrash të tilla që ta helmojnë jetën dhe ta vështirësojnë ekzistencën.  Në të kundërt, përse do të donin njerëzit të iknin nga kjo botë? Tej në theqafje, veç sa më larg saj!

“Përse t’i verboj ata sy, pëpara se të shakullepsem në baltën e trupit tim për dy dashuritë e mia të përnjëhershme?! Vetëm satanai ka vështrime të tilla Jo, ndoshta edhe Gabrioli?! Ai farë personazhi im që aq shumë i shëmbëllen Danjollit të Qosjes ...Përse tërë ato përpjekje gabriolësh e zvarranikësh për të ma përdhosur fytyrën, poezinë...për të m’i zhduku nga mendja tempujt, heronjtë, luftërat...?”[3]

Personalisht unë e besoj shkrimtarin si njeri dhe si autor i kësaj vepre letrare. Si njeri edhe unë si ai e kam provuar ekzistencën në zgrip të jetës. E kam parë vdekjen me sy, e kem ndier ikjen nga kjo botë dhe ndjesinë e çuditshme se shoh dhe dëgjoj gjithçka, por nuk mund tëreagoj për asgjë, asnjë çast. Kam provuar ta shkruaj  këtë përvojë, por ndryshe, nga pozitat e të gjallit, që e pa vdekjen me sy.  Ndryshe vepron Mexhidi, ndaj vepra e tij përbën një veçanësi në raport me veprat e tjera të prozës sonë. Te një kryevepër jona, te “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” të Kadaresë flitet për vdekjen dhe për të vdekurit, por prej të gjallëve ama. Asgjëkund nuk veprojnë apo flasin të vdekurit. Kjo ndodh tek “Udhëtimi i fundit” i K. Voglit, por me tjetër objeksion dhe fizionomi.

Kryepersonazhi i romanit “Shtatë ditë pas vdekjes”, shikon, flet dhe vepron, ka ndjesi gjatë gjithë veprës, por duke qenë hije, duke mos u ndjerë prej të tjerëve ai nuk mund të veprojë. Por kumtin e transmeton bukur mirë ama, se kumti është merita kryesore e romancierit, pa të zere se nuk e ke shkruar veprën. Unë e kam të qartë, qoftë edhe nga përvoja vetiake, qoftë nga jeta e të tjerëve se janë lakejtë e pushtetit, gabrielët politikë që ta vështirësojnë ekzistencën. Është kjo arsyeja pse njeriu dëgjon apo sheh ligjërata, copra fjalish, mendime të çoroditura nga toka deri në Kashtën e Kumtrit. Gabriolët çorodisn gjithçka.

Gjithçka, por jo dashurinë. Atë mund ta kushtëzojnë, por jo ta çorodisin. Vetëm se në dashuri ne jemi pengu i zgjedhjeve tona. Mbase kjo është edhe domethënia e gruas në shtratin e dhomës dhe të shembëlltyrës apo hijes së tjetrës në pasqyrën e kujtimit, në ëndërrim apo në rrugë, kudo ku ndjesitë tona kryqëzohet zakonisht, ashtu siç ndodh me personazhin kryesor të kësaj vepre.

Hija ime prej lugati ( qoftëlarg) duhej të ikte sërish nga kishte ardhur, duhej ta linte ngrohtësinë e dashurisë familjare dhe të kthehej në dheun e ftohtë….Të kthehej në mbretërinë e krimbave dhe të përjetësisë vdekatare…… o zot, po të mos kthehesha me kohë mund të përtërihej ajo farë traditë antike e kenotafeve, siç u thoshnin dikur grekët e vjetër varrezave të zbrazëta, që i bënin për të afërmit e tyre të pagjetur…..Vallë, a do ta kisha me vështirë se para shtatë ditësh kur vdiqa? Apo ndoshta edhe s’kam vdekur ende! Kushedi…..”[4] fq 23-24

Nga ky citim i gjatë dalim në disa përfundime që kanë të bëjnë me perceptimin njerëzor të jetës në tokë, të ngrohtësisë dhe dashurisë familjare në raport kundërshtije të drejtpërdrejtë me hijet tona prej lugati, me largimin në dheun e ftohtë dhe në mbretërinë e vdekjes. Nuk mendoj se ky është shkas për të kujtuar kenotafet e grekërve të vjetër pasi këto varreza të zbrazëta bëhen edhe sot për të afërmit e pagjetur nga vrasjet në luftra, nga pushkatimet apo nga fatkeqësitë natyrore si termetet, vullkanet apo tsunamet, ndërsa pjesa e fundit e citimit na bën të kujtojme, jo vetëm titullin e librit, por edhe emërtimin e këtij shkrimi (Shtatë ditë para apo pas vdekjes).

“Kujtoj se nuk është e tepërt t’iu rrëfej se gjatë tërë jetës kam rrojtur vertikalisht. Madje as gabriolët, që shpesh më zinin rrugën duke më venë pusi e prita skutave të ndryshme të jetës, nuk ia arritën të më përkulnin e të më shtrinin për tokë. Me menyrën e ecjes vertikalisht kisha arritur t’i bindja,jo vetëm gabriolët tejpërtej kurrizit tim të drejtë kisha një shufer çeliku…… Shi për këtë edhe vdekja ime mbase do të ketë qenë e drejtë. Vertikale…. Më brengos vetëm periudha shtatë ditëshe që nga dita e vdekjes e këndej sepse përkundër shpirtit tim kryeneç, trupi do të më jetë shtrirë! Edhe percjellja e kufomës në rrugën e përmotshme do të jetë bërë e shtrirë! O, Zot edhe do të jem varrosur ashtu siç nuk kam dëshiruar kurrë: i shtrirë horizontalisht…. Bah, kjo ndoshta edhe është arsyeja e kthimit tim midis të gjallëve!”[5]

Ne kemi folur edhe gjetiu për mënyrën  e ecjes dhe preferencën e vdekjes vertikale të protagonistit të romanit, për sfidën ndaj gabriolëve dhe zvarranikëve gjithfarësh, por këtu na del edhe një nga motivet kryesore të kthimit të tij në botën e të gjallëve. Sfida ndaj të qenit shtrirë, horizontal, i barabartë me të tjerët, në kohën kur në jetë ai ka pasur një lloj dinjiteti që të tjerët e quajnë kryeneçësi. Pra nuk është vetëm dashuria e pa realizuar me vajzën që tani i sjell trendafila tek varri në pamundesi për t’u martuar dikur me të, pasi ajo e zbuloi botën e tij kur ishte një adoleshente e hajthshme, ndërsa ai burrë i pjekur, i martuar dhe me fëmijë.

“Se kush mund të pyesë pse të jem kthyer në mesin e të gjallëve mu pas shtatë ditësh? Përse atëherë java ka vetëm shtatë ditë e jo dhjetë? Perse femija shkon në shkollë pas shtatë vitesh e jo pas dhjetë vitesh? Përse nëpër përralla, balada, legjenda etj, përmenden shtatë kodra, shtatë male, shtatë dete, shtatë qiej, shtatë vëllezër, shtatë motra, shtatë shkurtabiqë…? Përse ylberi I ka shtatë ngjyra?- do të isha përgjigjur me pyetje unë! A do ta këm me vështirë tash të ndahem nga të gjallët, apo atëherë kur vdiqa!; ah, atëherë kur vdiqa…

Autori i është qasur argumentimit të titullit të romanit “Shtatë ditë pas vdekjes”. I është referuar numrit shtatë në rrafshin jetësor dhe folklorik, por nuk ka argumentuar aspektin shkencor, apo atë fetar të formimit të botës prej Bigbongut, apo Perëndisë në shtatë ditë. Mbase edhe pse nuk janë fort bindëse dhe të argumentuara, pra nuk janë shkencore por hipotetike. Megjithatë ky vështrim eseistik i autorit për titullin e veprës së vet jo vetëm që është i bukur, por dhe na ndihmon ta kuptojme atë.

“Arkivoli me të cilin ishte përcjellur kufoma ime paskësh qënë i mbuluar me flamurin tonë kombëtar. Çudi si nuk e paskësha vërejtur këtë gjë edhe pse në varrimet e sotme është me shumë rëndësi, nuk më bëri aq përshtypje, ndoshta para madhështisë të vdekjes i humbka vlera patriotizmit. Megjithatë me erdhi mire që me paskëshin mbuluar me flamurin kombëtar së paku për inat të Gabriolit dhe të gabriolëve të tjerë, fundja e kam merituar një gjë të tillë”.[6]

Krahas përshkrimit të ceremonive të sotme mortore, simbolikës të flamurëve dhe të fjalimeve  këtu me të drejtë dhe me kurajo autori na krijon bindjen se shovinizmi, patriotizmi, nacionalizmi  dhe gjithë izmat e tjera të sotme nuk janë asgjë para madhështië së vdekjes, pasi vdekja nuk pyet për to, ashtu si nuk pyet edhe për gabriolët apo shkaktarët e tjerë të saj. Vdekja nga pikpamja dialektike është nje domosdoshmeri, jo vetëm shkencërisht por dhe në pikëvështrimin human, një domosdoshmëri që i jep kuptim jetës dhe vlerave të saj.  Në këtë aspekt edhe monumentet apo memorialet absurde të Ahmet Zogut apo të Mitat Frashërit në Tiranën e sotme çvlersohen ashu si çvleresohen në sytë e opinionit dhe veshët e dëgjuesve edhe flamurët dhe vleresimet bombastike të ngjashme me ato të kohes së diktaturës.

Aty ku autori permend se dikush vë perditë lule mbi varrin e protagonistit dhe shtron hipotezat në se  ishte bashkëshortja, vajza apo ndonje kalimtar i rastit, por nuk mund ta thoshin saktesisht se kush qe, veçse e pranonin me një farë gezimi që tingellonte natyrshem për anëtarët e familjes, “mirpo tek bashkëshortja ime kishte shkaktuar shqetësim. Vallë kush ishte personi që vinte lule tek varri i ish të dashurit të saj? Ja kishte shtruar pyetjen vetes. Edhe në këtë rast xhelozia kishte shtrirë krahët e mbretërisë së saj… ishin perhapur fjalët: një fantazmë në formë femre çdo natë venka lule të freskëta mbi varrin tim, hijen e asaj fantazme mund ta merrja me mend vetëm unë… me kujtohet premtimi që më pati dhëne dikur: “ne se nuk mundem të të pushtoj të gjallë, do të pushtoj të vdekur”?! [7]

Ndjesitë njerezore në përgjithësi të të gjallëve, por në këtë roman dhe ato të të vdekurve në raport me të gjallët, apo të të gjallëve në raport me të vdekurit, ndërthuren natyrshem dhe janë pjesë e strukturës romanore dhe rrëfimit të autorit, të cilat zëvendesojnë natyrshëm mungesën e një subjekti të mirëfilltë si tek librat e tjere, pra edhe gëzimi njerezor për lulet e fresketa mbi varre që është shprehje e respektit të të gjallëve për të vdekurit, nuk mund të jenë të vetmet ndjesi, që shkaktojnë tek të gjallët, pasi edhe xhelozitë apo hakmarrjet primitive të njerëzve të sotëm ndaj varrezave dhe varreve të veçanta janë të tilla që të habisin me skajet e ligësisë të shpirtit njerëzor, që në të vërtetë nuk mund të quhet shpirt, si: thyerje e varreve, vjedhja e luleve dhe zbukurimeve, ndryshimi i identiteteve, mbulimi i varrezave apo gërmimi i tyre për të mohuar apo tjetërsuar ekzistencën e të parëve, që na kujton rastin e varrezave te çifuteve të Selanikut, kur do të ndërtohej Universiteti. Akt që e demaskon publikisht nobelisti grek Niko Kazanzaqis në veprën e tij. Po ashtu veprimet e grekëve në varrezat çame, të serbeve në ato shqiptare dhe boshnjake etj. Pra hijet e fantazmave që shetisin natën mbi varre nuk janë vetëm ato që çojnç vetëm lule, por edhe ato që i shërbejnë në një mijë mënyra vdeksjes. Rasti për t’i kuptuar dhe për t’i vlerësuar të gjitha këto na jepet me leximin e kësaj vepre. Dhe me tej. Pse jo të mos i miratojmë veprimet tona shtetërore që i krijojne hapsira shovinizmit për të ngritur pretendime territorial, pasi në Shqipërinë e Jugut varrezat e grekërve te ardhur si pushtues të interpretohen si varre autoktone. Këtu është shkelur parimi kryesor i marrdhënieve midis popujve a i Reciprocitetit. Ne nuk kemi të drejtë të vemi në varrezat e të parëve tanë në Filat, Pargë apo Paramithi për të venë një tufe lule tek njerezit e fisit, të lindur dhe të vdekur atje në mënyrë të natyrshme ose të vrarë nga barbarët, ndërsa grekët paskan të drejtë të ndërtojnë varreza, të venë lule, të shpalosin flamurët dhe fjalimet e pushtuesve grekë në Shqipëri.

Në faqen Fq 44 kap. IX përshkruhet gjendja e kufomës së protagonistit prej vetë atij: bosi i dheut që e vriste në supe, varri i ngushtë ku s’mund të ktheheshe, që e bënin shiun të mireseardhur, megjithë kalbjen e shpejtë të qefinit që e mbulonte, kundërmimi i kufomës që nuk lejonte të ndihej as era e luleve që i sillte Mrika tek varri. Hamendësimi për zbulimin e këtij varri në kohë të tjera, vlerat e tij arkeologjike, gjeneralitetet, viti, vendi dhe koha kur është gjetur kafka dhe natyrisht emri dhe mbiemri i atij që e kishte zbuluar, por jo edhe emri i personit të varrosur në të. Kjo është në të vërtetë një lloj proteste e dhimbshme dhe therëse ndaj pseudoshkencës që mistifikon gënjeshtrën dhe fshin të vërtetën. Në këtë kuptim reinkarmimi mbetet ëndërr e të gjallëve sa për të përballur me mirë vdekjen dhe sado ironike të jetë jeta mes gabirollëve dhe lakejve të tjerë të pushtetit mbretëria e vdekjes është më e trishtueshme dhe më e keqe.

Në kapitullin X të veprës në ditën e shtatë pas vdekjes shkruhet gjerësisht për fletoren e shënimeve kur protagonisti ishte gjallë. Tani fletorja ndodhet në duart e të vdekurit, lexohet dhe përjetohet prej tij, ku shënimet në formë palimpsesti na tërheqin vëmendjen në aspektin psikologjik dhe filozofik. Mënyra e shprehjeve përmes pohimit dhe mohimit në të gjitha shënimet ruan pikërisht këtë strukturë. P.sh: “ne që jemi këtu edhe pse nuk jemi… ne që jemi gjetiu edhe pse nuk jemi atje, ne që jemi këtu…. Po nuk jemi as këtu, sepse këtu askush nuk mbetet pa vdekur…”[8] janë tipike për këte kapitull dhe të vecanta në aspektin strukturor të tekstit. Më poshtë autori përmes protagonistit përshkruan në të vërtetë biografinë e tij, marrjen e diplomës universitare ndër këmbëzat e gabriolëve, mungesën e punësimit të përhershëm, punet e përkohshme si mlsues, profesor, përkthyes dhe publicist ndër përpjekjet mbinjerëzore për të qëndruar me kurrizin drejt, për të mos u bërë gjellë e servilizmit, as mëkatar i pamëkat. Ingranazhet e shpifjes shpesh e tjetërsojnë njeriun, ose e bëjnë të vemendshëm ndaj pafytyrësisë të kësaj bote dhe sfidues ndaj saj ose një zvarranik që sa herë duan ja presin bishtin, e shpallin tradhëtar, spiun, me biografi të prishur, e detyrojnë të konfrontohet edhe fizikisht, të armiqësohet me të gjithë botën dhe të preferojë me mirë vdekjen se sa këtë lloj jete. Ndaj autori e përfundon këtë pjesë rrëfimi me dhprehjen “me vdekjen time do të ketë një shkallë me pak për t’u ngritur në piedestalin e pushtetit të tyre të rremë…”[9]

Çvendosja e aksionit romanesk në kapitullin  XII në dritën galaktike dhe në pikat magjike të Kashtës së Kumtrit, ku formesohen fjalë të pakuptueshme, të shoqëruara nga zëra të çuditshem që ndjehen, por nuk kuptohen pa e ditur origjinën e tyre dhe as mënyrën se si deshifrohen, një problem ky që sqarohet nga pikpamja përmbajtësore me kuptimin e këtyre fjaleve në shqip “ra ylli në një zabel. Ndaji yjet, ndaji yjet”. Kemi ndërkëmbimin e përjetësisë me përkohësinë e ëndrrës me zhgjëndrrën, e jetës me vdekjen, opinionet e njerëzve të ditur apo shkrimtarëve, por pa dalë dot në një përfundim, pasi kurthi i përhershëm është kryqëzimi  në mote dhe hapësira të ndryshme, të jetës me vdekjen, ku çvlerësohen edhe përjetimet, lulet dhe bukuria dhe ku mund të degjosh brenda vetes vetëm zërin e nënës:“ O, bir, nuk do të shoh kurrë më”!

Pronësija e të vdekurit në dy metra dhe në të vertetë është e përkohshme, pasi varrmihësit e përhershëm tjetërsojnë dhe çbëjnë gjithçka. Kjo na sjell ndërmend përmes kësaj mënyre rrëfimi dhe përmendjes së toponimeve të Mollës së Kuqe apo Karpateve tjetërsimin e trojeve të gjithë gadishullit Ballkanik. Ne e dimë mjaft mirë se deri në shekullin e gjashtë para erës sonë Gadishulli kishte si banorë të përhershëm Ilirët, Elenet dhe Maqedonët. Kjo e ben protagonistin ti verë hejbet në shpinë për të baresur nëpër boë dhe për t’u ndjerë as i gjallë e as i vdekur, për ta parë botën me sytë që nuk shohin më e megjithatë për të ndjerë etje të vazhdueshme. Këtu përcillet edhe një lloj ankthi për t’u takuar me fantazmën, një ankth i ngjashem me atë të Kostandinit e ngritur nga varri për të sjelle të motrën duke mbajtur fjalën e dhënë.

Apologjia e dashurisë së vonuar në të vërtetë është me se njerëzore. Pse pak prej nesh të gjallëve kanë patur rast të takojnë dashuritë e vonuara, e megjithatë kanë rendur pas grave dhe fëmijëve që nuk kanë asnjë faj në këtë rast, e kur ne pasagjerët e këtyre dashurive na duhet t’u mbushim mendjen të dashurave të martohen me tjetërkënd. Një shok që e pat lexuar këtë libër më thotë një ditë se edhe unë këtë fat kam patur. Dashurinë e vërtetë e takova tepër vonë, ndaj kam mbetur si protagonist i këtij libri shpirt-thyer pranë trupit të arrës ku kemi shënuar inicialet tona. Kjo na bën gjithashtu të hamendësojmë në faktin se kemi vdekur para shtatë ditësh, se po vdësim tani apo megjithëse të vdekur nuk do të vdesim kurrë! Këtu nuk flitet për ringjallje, po për jetën përtej varrit, gjithmonë në mënyrë hipotetike, ashtu siç ndodh edhe tek dhjetra autorë të tjerë që ngarkojnë të vdekurit me pengjet e të gjallëve dhe na bëjnë që shpesh të mendojmë se dashuria jonë ndaj të gjallëve e tejkalon fuqinë e vdekjes.

Këtu nuk është fjala për të vërteta shkencore, pasi dihet që nga vdekja nuk ka as kthim, as ritrupëzim, as tjetërsim dhe as metamorfizim si në librat e fesë, në mite dhe në folklor. Truket mashtruese nuk janë mjetet  e arsenaleve magjike të shkrimtarit, pasi vepra letrare e shkruar me zjarrin e shpirtit dhe ankthin e zhgënjimit transmetohet si shumë e besueshme dhe njerëzore dhe qellimi i saj nuk është që njerëzit të ndjejnë humnerën dhe as t’u nënshtrohen zvarranikëve të pushtetit. Në këtë kuptim dilemat provokuese mes jetës dhe vdekjes në të vërtetë janë vetëm një mjet për ta përjetuar si të gjallë mjedisin letrar të tekstit, pasi kjo vepër përveç leximit si akt mekanik, përveç mendimit si akt botëkuptimor ka edhe përjetimin si akt shpirtëror. Këto janë mjetet që përdor shkrimtari për ta shkundulluar trurin dhe shpirtin e lexuesit.

Një problem tjetër që shtrohet në këtë vepër është përpjekja mbinjerezore e protagonistit për ngjitjen e rrugës së përbaltur, pasi nuk ka ku të kapet se gabriolët ua kanë prerë degët pemeve duke na kallur në shpirt përveç zhgënjimit nga jeta edhe dëshirën për hakmarrje. Zotërimin e pushtetit për t’u bërë   kafshues i kundërshtarëve. Edhe kjo ndjesi përcillet në mënyre të besueshme pasi nga përvoja jetësore e dimë mirë se kur të tjerët na e sjellin në majë të hundës në e dëshirojmë hakmarrjen, por një varg faktorësh që kanë të bëjnë me personalitetin, edukimin dhe familjen na pengojnë për të vepruar si ata.

Në aspektin shkencor dyshimi është motorri që e lëviz kërkimin përpara, në se ky dyshim do mungonte njeriu nuk mund të arrinte zbulimet e sotme tekniko-shkencore dhe as aspiratën për të pushtuar “Kozmosin”. Ky roman ka përngjasim në lidhje me këtë motor kërkimi me shkencën “Deshira për liri në të vërtetë është vetëm dëshira për të mashtruar; nën maskën e dëshirës për liri, zbulojmë dëshirën e vërtetë për të roberuar… Lideret politikë nuk i duan njerëzit, ata duan qe nga njerëzit të bëjnë instrumente”[10], kjo do ta tjetërsojë njeriun dhe metaforikisht do ta detyrojë të bëjë vetvrasje. Ndaj mendimi se t’i japesh njeriut pak pushtet do të shohesh se është ne gjendje ta keqpërdorë, ndërsa i gjithë pushteti e bën tiran[11] është një dilemë e madhe, pasi heronjtë e revolucioneve zakonisht kanë përfunduar në antirevolucionarë. Kjo në aspektin historik mund të argumentohet me shembuj dhe fakte konkrete prej sejcilit. Është e dhimbshme por e vërtetë. Prandaj mendimi se për të arritur në Jug duhet të udhëtojmë larg në Veri që tingëllon si paradoks provohet nga jeta se nuk është dhe aq paradoksal. Le të marrim një shembull: Kolombi u nis drejt Perendimit për të shkuar në Indi, pra në Lindje dhe në mes rruge krejtë rastë sisht zbuloi Amerikën! Kush fshihet pas personazhit K të “Procesit” të Kafkës? Në një farë mënyre me qindra, mbase edhe ne.

Romani mbyllet me alegorinë e protestes se bishtit të këputur të zhapiut që përpëlitet dhembshëm edhe pasi të ketë dhënë shpirt. Në fq 107 të kapitullit XX autori thotë: “bishti i zhapiut përpëlitet jo për të mbijetuar apo për të mbetur gjallë si unë… ai është ritual që i paraprin vdekjes.” Supozimet dhe pandehmat e ndarjes se shpirtit nga trupi i cili në torzon e vet, brenda trungut mban jetën, nuk është gjë tjetër vetem se tallja e autorit me bestytnitë. Ndërsa pëllumbeshat shpirtbardha, të ngjashme me Mrikën janë vetëm një ngushellim për jetën që iku, ndaj dallimi mes dramës dhe historisë është dallimi mes trillimit dhe të vërtetës. Kuptohet jo te vërtetës se shkruar nga politikanët, por të vërtetës së patjetërsueshme.

Fletorja e shënimeve, dialogu me zërat kozmikë, shkrimet në hapsira qiellore, veprimi real dhe veprimi multidimensional, qëndrimi mes gruas dhe të dashurës, femra që e do dhe femra që e përndjek, miqtë dhe gabriolët, meditimet dhe përsiatjet, dialogët imagjinarë dhe hapsirat e okupuara të mendimit, vdekjejeta dhe jetëvdekja janë dimensionet ndërvepruese, që realizojnë skalitjen e tipreve kryesore të personazhit. Ndërdija dhe arealja, vetëdija dhe realja kapërthehen me njera tjetrën duke i shërbyer integrimit të personazhit në disa realitete të ëndrrës dhe zhgjendrës. Si shije e dashurisë apo “zhdukje në mbretërinë e krimbave dhe të përjetësisë vdekatare”, siç thotë autori.

Autori brenda subjektit romanor dhe personazhi fluid gërshetohen aq mirë sa edhe lexuesi e ndjen se ky roman nuk është si i stisur me material të jashtëm duke venë në dispozicion vetëm ca fjalë prej shkrimtari, por i përjetuar organikisht, se pa e kaluar vetë këtë gjendje as nuk mund ta imagjinosh, pa le ta shkruash e ta bësh lexuesin ta përjetojë si gjendje vetiake. Kjo është mënyra e vërtetë dhe mbase e vetme e të shkruarit të letërsisë së arrirë.

I shtriri horizontalisht është i përkuluri përtej reales, vdekatari i zakonshëm, i nënshtruari. I nguluri vertikalisht është personazhi etik, ai që ia vlen ta admirosh dhe t’i shembëllesh. Personazhi ynë nuk ringjallet si Kostandini, ai s’ka amanetin e besës apo pengun e fjalës së dhënë për të transmetuar, por të vërtetat e zakonshme dhe universale të njeriut, vdekatarit të zakonshëm të kësaj bote. Ne sipas Biblës jemi pluhuri që bëhemi pluhur, por edhe tej letërsisë teiste të tiillë jemi. Po të parodizonim ca vargje nga një poezi e Kadaresë (Kënga e ushtarëve të vjetër) do të thonim: “Nga vdekja vijmë, / drejt vdekjes shkojmë, / në vdekje ne na shkoi kjo jetë, / gjithnjë drejt vdeksjes shtegëtojmë, / siç shtegëtojnë në qiell retë...”.

Ëndërra e autorit për personazhin etik, për vdekjen verikale, për shembëllimin e monumentit apo përmendores, janë ëndrrat e çdo njeriu të ndershëm, jo të atij që ëndërron përjetësinë. Autori e di mirë se jeta dhe vdekja janë dy procese që lindin njeri-tjetrin, sado që kjo duket paradoksale, është një e vërtetë e thjeshtë. Kështu duhet kuptuar dhe referenca hyrëse e veprës, me prejardhje nga gjuha e popullit:“Lum kush jeton pas vdekjes, / mjerë kush vdes për së gjalli!” [12]