Kulturë
Vilson Culaj: Nue Oroshi - Principata e Artës
E enjte, 14.11.2019, 08:13 PM
NJË APOLOGJI HISTORIKE DHE SHQYRTIM I SHKURTËR PËR LIBRIN HISTORIOGRAFIK-STUDIMOR "PRINCIPATA E ARTËS" I AUTORIT NDUE OROSHI
Botoi Shoqata "Trojet e Arbërit" LB
, Prizren, 2018
Shkruan: Vilson
Culaj
Mesjeta është një "pëlhurë e errët"
për një masë të madhe njerëzish, brezash por edhe për disa kombe. Është luksi i
ndonjë historiani apo lexuesi të pasionuar që mund të shoh dritë në atë
hapësirë të errët dhe në atë fije drite ta përçojë përmes kronikave tek lexuesi
i sotëm gjurmën historike, i cili (LEXUESI) distancën kohore dhe mungesën e
fakteve e ka armikun më të madh. Është pikërisht ai lloj lexuesi, i cili faktet
historike dhe informacionet "E HIRTA" jo rrallë i ka të përceptuara
përmes miteve e legjendave, gojëdhënave, keqinterpretimeve të zbehura e të
zhveshura nga brumi autentik e histografik.
Këtë gjakim studimor besoj se është përpjekur
dhe ka arritur t’ia arrijë qëllimit edhe studiuesi i pasionuar Mrs. Ndue
Oroshi.
Ky libër në shikim të parë duket modest (118 faqe), por ka një
karakteristikë të veçantë. Kondenzimi tematik, qasja, përpunimi dhe shqyrtimi
studimor, METODA E HULUMTMIT SHKENCOR, pasioni, metoda komperative historike,
analiza dhe sinteza e bëjnë të veçantë. Ky libër, i cili falë hulumtimit dhe
literaturës së bollshme pasqyron jetën, organizimin shoqëror, ekonomik,
kulturor , politik, etnik dhe religjioz të kësaj principate mesjetare, e cila
ishte ndër modelet bërthamë të shtetformimit edhe për principatat tjera
arbërore të Mesjetës pas daljes nga kthetrat sllave, bizantine e greke, si
pasoje e Skizmës së madhe të vitit 1054.
Në epiqendër të këtij libri burimor, historik dhe të sintetizuar
mjeshtërisht qëndron figura e Gjin Bua Shpatës, i cili me dinamikën e tij të
jetës prej princi trim e vizionar, arriti të shkëlqejë në shumë dimensione si
ato të unifikimit, e gjakimit për
pavarësimin e kësaj principate. Shtyrtohet në këtë libër edhe qasja diplomatike
e krerëve të kësaj principate në raport me principatat tjera shqiptare si dhe
popujve tjerë ballkanik, si një refleksion i një organizimi të fortë politik.
Në këtë libër, autori Oroshi shqyrton edhe për prirjen dhe aftësinë e këtij
princi për të krijuar Aleanca me shtetet tjera të gadishullit, por edhe sensi i
këmbëngultësisë së këtij princi (Gjin Bua Shpata) në rastet kur cenohej
dinjiteti dhe territori i kësaj principate mesjetare me qendër në Artë, e cila
Principatë lulëzimin e saj më të madh territorial e arriti (sipas Kronikave)
nga malet e Labërisë e gjer përtej gjirit të Ambrokisë, pa e përfshirë qytetin
e Janinës. .
Metodologjia shkencore që përdor autori Oroshi në zbardhjen e fakteve
historike është për t'u admiruar, sepse përmes dendësisë së fakteve dhe një
sintetizimi racional të temës bosht, lexuesi i afirmuar mund të përfitojë
informacion të bollshëm e konkret, si një lloj harte historiografike, si një
lloj tipologjie për sytë e veshët tanë të etur në gjakim për t'i njohur rrënjët
e paraardhësve tanë.
Pas një leximi e shqyrtimi vertikal të materies në fjalë, këtë libër lirshëm
mund ta quajmë edhe një kronikë historike që në brumin shkencor e arkivor e
arrin lulëzimin e tij mbarështrues e sintetizues, falë pasionit këmbëngulës të
autorit Ndue Oroshi. Është kohë udhëkryqesh për popujt ballkanik, flet
heshturazi nënteksti studimor i autorit Oroshi, por intuita e tij shkencore nuk
e lë pa trazimin e tij të bukur: "Dua të jap diçka nga vetja për të
kaluarën tonë të ndritur e të trazuar, të rrëmbyer e herë-herë e molisur dhe e
dezorientuar". Gama studimore e autorit Oroshi e ndjek linjen e saj të
natyrshme, ku nga periudha në periudhë, kronika në kronikë, reflektohet e pasqyrohet kronologjia historike nga
lulëzimi princor e deri tek dështimi arkaik. Autori Oroshi është objektiv e jo
subjektiv në analizat e tij studimore. Aty ipen të dhëna interesante për këtë
principatë të artë, e konsoliduar dhe e lavdishme në vepra, por edhe e errët në
dështime.
Një libër studimor është e natyrshme të ketë ndërndarjet e saj për shkak të
strukturës dhe kompleksivitetit të temës bosht që shqyrton në tërësinë e saj.
Këtë rrjedhojë e ka aplikuar edhe autori Ndue Oroshi, i cili në ciklin e III
– të librit reflekton përmes argumentesh arkivore e literaturës së bollshme
për kronikat e kohës. Autori shtjellon e paqyron për aktin e "ndarjes së
Principatës së Gjin Bua Shpatës "në mes të vëllezërve dhe pasardhësve të tij, ndarje e cila i kishte
pasojat e saj në konstelacionin e përgjithshëm etno psikologjik, kulturor,
fetar, politik, ideologjik dhe integrues të principatës, duke ngërthyer aty
edhe tkurrjen territoriale, e cila tkurrje në fakt solli edhe tkurrje
shpirtërore tek superstruktura e kësaj principate me famë. Rasti më miop është
lidhja e aleancës më turqit nga ana e Pal Zguro Shpatës, i cili thënë në mënyrë
metaforike, ua dhuroi Kështjellën e Gjirokastrës armiqve shekullorë të popullit
shqiptar për pak privilegj e qeverisje lakmitare. Kronisti Karl Toko, edhepse
armik i shqiptarëve, është tepër objektiv në shqyrtimet dhe analizat e tij, ku
shpërfaq brishtësinë qeverisëse të shqiptarëve, miopinë dhe servilizmin
ngushtuar e fiksuar në margjinat e një mentaliteti princor që asgjë nuk mund të
nuhas e shijoi përtej egos së saj.
Kreu i IV-të i këtij libri studimor "Rënia e
Principatës së Artës" ipen shkaqet të cilat quan në rënjen e kësaj
principate, sepse ndërhyrjet ideologjike, fetare, teokratike, karrieriste e të
tjera, pastaj përçarja, etja për pushtet, koloboracionizmi me pushtetin turk,
miopia ideore, komplotet, lakmia mes pasardhësve, dhe mungesa e një fryme
bashkëpunimi, sollën situatën historike që çoi deri në rënjen e kësaj
principate.
Në kreun V-të të këtij libri
"Marrëdhëniet Religjioze" në mënyrë telegrafike shqyrtohen të dhëna
historike për orientimet dhe përcaktimet e feudalëve shqiptarë në kuptimin e
hierarkisë kishtare, sepse dihet botërisht se fati historik i kishës shqiptare
ndër shekuj, që nga Skizma e Madhe e vitit 1054, është ballafaquar e përplasur
në orientimet e dominimet në mes të kishës katolike të Romës dhe asaj uniate
greko- Bizantine. Autori Oroshi në këtë pikë është i kujdesshëm, edhepse ka
shfrytëzuar një literaturë të bollshme për shqyrtimin shkencor. Ai lë opsionin
e hapur kulturor e integrues të shqiptarëve, si vetëdije kolektive, pa anuar
nga premisat subjektive apo ideologjike. Autori Oroshi në këtë pikë është i çliruar nga ngarkesa
fiktive historike, dhe në dritën e njohjes dhe faktografisë gjakon t'ua servojë
lexuesve gjendjen faktike – historike të principatave shqiptare, më theks të
veçantë atë të Artës, në këtë shekull të errët, siç do ta quante Paskali.
Në kreun e VI-të të këtij libri "Zhvillimi
Kulturor", autori Oroshi reflekton lidhur me raportin kulturor, tregtar,
bashkëpunimin me qendrat civilizuese
evropiane të kësaj principate, por edhe për zhvillimet kulturore e fetare të
principatës, e cila në rrjedhën e shekujve la gjurmë të pashlyera në
historiografinë shqiptare. Duhet përmendur këtu koleksionin e Kodikeve, si:
Kodiku i Vlorës i shekulit X, Kodiku i Përmetit i shekullit XIV, por edhe për
përçasjet e tjera letrare e artistike, ikonogafike të kësaj principate.
Në kreun e VII-të "Mergata
shtegetimet dhe ngulitjet" jepen të dhëna për autoktoninë arbërore të
fiseve që e përbënin Principatën e Artës, faktorizimin e tyre politik e
demografik, ushtarak, kulturor, përballë
fuqisë së Bizantit deri në ngritjen e tyre në faktor regjional. Ky libër i parë për Principatën e Artës tregon qartë se
arbërorët në këto vise ku ishte vendosur Shteti i Principatës së Artës, ishin
banorë autoktonë që kishin jetuar me shekuj në këto troje të Arbërisë sonë.
Ky libër i strukturuar e konceptuar mirë si metodologji e qasje studimore
është një lloj Silabusi Historik, apo një lloj Apologjie, në portën e së cilës
mund të frymëzohen dhe t'i hapin horizontet studimore edhe shumë krijues e
studiues tjerë. Thënë thjeshtë, principatat shqiptare të Mesjetës ishin si disa
lloj ishujsh të mërguar në raport me kronikat dhe dinamikën e jetës evropiane,
por mbi të gjitha edhe ato të frymëzuara nga hapat e rrjedhat e kohës u munduan
që t'i krijojnë vetes prestigjin e fisnikërisë e bujarisë mesjetare,
mbijetesës, dinjitetit, rendit ligjor e qytetar, dhe në një formë u bënë bazë
për themelimin e shtetit komb për shqiptarët.
Ky libër i autorit Oroshi është një dritare më shumë drejt shekujve të
errët e pa informacion të Mesjetës, në shërbim të ndriçimit të historiografisë
shqiptare. Është një Orakull drite mbi
horizontet e kohërave për lavdinë e lirinë tonë të mohuar ndër shekuj.
Thënë thjeshtë, Principatat Arbërore ishin hapi i vogël drejt hapit të madh
e të pakthyeshëm drejt shtetformimit dhe
etnisë sonë.