Meçan Hoxha: Dautizmi shqiptar

Ditari i Daut Hoxh?s  dhe Dautizmi shqiptar

Nga Meçan Hoxha

Daut Hoxha ?sht? n?nkryetar i klubit t? shkrimtar?ve dhe artist?ve t? Durr?sit. I lindur n? nj? familje t? respektuar e me kontribute atdhetarie, nd?rtoi jet?n e vet dhe dha ndihmes? po n? k?t? qytet.

Dauti me natyr?n e tij gazmore dhe bardh?sin? e mosh?s madhore, me thjesht?sin? dhe dashurin? p?r njer?zit, l?shon mbi ta fjal? mir?sie, sikur t? ishin st?rkala ujvare me freski t? p?rhershme. Aq shum? fjal? t? ?mbla shp?rndan ky plak i urt? e zem?rbardh? n? mjediset ku ndodhet sa, shpesh, e kalon normalitetin dhe s’ia marrin p?r serioze. Duket se b?n pjes? n? ata, p?r t? cil?t Aristoteli thoshte se, shum? njer?z parap?lqejn? t? japin m? shum? dashuri se t? marrin. K?t? sjellje prekin dhe shijojn? njer?zit e sot?m nga ky qytetar, nga m? t? njohurit n? Durr?s. Por, jeta nuk ka qen? aq p?rk?dhel?se p?r t?. P?r t? mbijetuar, Dautit i ?sht? dashur t? punoj? q? f?mij?, kur ishte vet?m 11 vjeç, e t? ec? n? rrug?n e jet?s, duke p?rballuar t? gjitha v?shtir?sit? e koh?s. Me d?shir? e kurajo p?r t? ecur p?rpara, mundi t? mbaroj? shkoll?n 7-vjeçare e at? t? mesme t? p?rgjithshme n? qytetin e lindjes, si dhe t? mesmen teknike n? Politeknikumin “7 Nentori” n? Tiran?. M? pas, studioi e u diplomua n? Institutin e Lart? Pedagogjik n? Shkod?r, n? deg?n Histori-Gjeografi, diplomim ky q? i siguroi nj? vend pune si m?sues dhe nj? status m? t? respektuar n? shoq?ri. Rrjedhoj? e zot?sis? s? trguar n? pun?n m?simore-pedagogjike, ?sht? vler?suar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor me medaljen “Naim Frash?ri” dhe me urdhrin “P?r trim?ri civile”. E megjithat?, asnj?her? nuk u gjet i plot?suar, i qet? e i lumtur. Duke e njohur jet?n, q? nga kampet e internimit e deri n? auditoret shkencore t? universitetit, i pajisur me zgjuarsi t? admirueshme dhe me vullnet t? pashtersh?m, e p?rjetoi at? m? mir? se koleg?t e bashk?moshatar?t q? e nis?n direkt nga bankat e fakulteteve. Kjo ndikoi q? t? ket?, p?rher?, nj? shikim m? t? qart? e largpam?s p?r veten, familjen, shoq?rin? dhe vendin. Ndryshimi politik dhe ekonomik i Shqip?ris? nuk sinkronizonte me d?shirat dhe ?ndrrat e tij. Nuk e p?lqeu shtetin e diktatur?s s? proletariatit dhe sistemin socialist, si rrug? zhvillimi. ?ndrra e tij ishte socialdemokracia per?ndimore dhe orientimi i vendit nga modeli i shteteve t? zhvilluara kapitaliste. Mendoi gjithmon?, se ideologjia marksiste-leniniste ishte rruga e gabuar q? po aplikohej n? Shqip?ri nga PP dhe Enver Hoxha. Modeli Stalinist i drejtimit t? ekonomis? i drith?ronte shpirtin dhe ?nd?rronte sahatin, kur do t? merrte fund kjo gj?m? e ky mallkim. I ngarkuar deri n? dhembje me realitetin q? e rrethonte, e n? pamund?si p?r t? shp?rthyer e shpalosur q?ndrimin e tij ndryshe, u angazhua n? nj? krijimtari letrare q? e fshehu nga t? gjith?. Nuk kishte kujt t’i zinte bes?, kur e dinte se nuk do ta falnin. Bot?n e tij shpirt?rore t? trazuar e shfryu dhe e arkivoi n? letra. Sot, ai ?sht? krenar se mundi t’i rezistoj? koh?s, t? manovroj? e t? ec? n?p?r t?, po dhe t’u tregoj? brezave, n? radh? t? par? f?mij?ve, nip?rve e mbesave, po dhe m? gjer?, kush do t? ket? rastin ta lexoj?, q? t? m?sojn? se nga erdh?n. Nuk ka qen? i vet?m Dauti n? k?t? rrug?tim. N? parath?nien e librit t? tij “Lulet e Nat?s”, poeti Primo Shllaku shprehet: “…k?to vargje, n? nj? far m?nyre, jan? shprehje e Poezis? s?  Heshtjes. Ato, jan? jo vet?m pengu e trishtimi, por edhe z?ri e klithma e saj. Ishte pik?risht kjo arsyeja, pse aso kohe, heshtja u b? Kisha ime e poezit? e mia Altari i saj, ku un? vija p?r çdo nat? vazot me Lulet e mia t? Nat?s. K?to vjersha, t? cilat jan? shk?putur nga nj? v?llim i plot? e m? i gj?r?, nuk e kan? par? kurr? drit?n e diellit…”. Edhe poeti Vasil Qesari, ngjash?m, flet p?r vete: “…k?to krijime t? miat, m? s? shumti kan? q?n? t? lindura Nat?n, n? muzgun e dit?ve pa diell, n? pezmin e jet?s s? trishtuar e pa shpresa, n? v?shtrimet tona p?r t? par? m? tej e q? pengoheshin nga horizontet e “klonuara” me tela me gjemba.” Ja, dhe Daut Hoxha: “Sot do t? merrem me sistemimin e sh?nimeve t? shkruara n?p?r flet?, do t’i hedh ato n? nj? bllok. P?r t’i ruajtur k?to sh?nime kam siguruar nj? vend t? fsheht?. Kemi nj? bodrum n?n dysheme. Aty n? nj? teneqe djathi kam siguruar ato letrat e sh?nimeve. Duhet b?r? kujdes, se t? pi e zeza me gjith? familje e farefis. Burgje e internime. P?r k?to sh?nime nuk di asnjeri. Sh?nimet i kam b?r? nat?n.” Ndodhte k?shtu, sepse siç shprehet studiuesi e kritiku Kadri Tarelli “…shoq?ria jon? n? periudh?n e diktatur?s, ndonse dukej e lir?, d?nohej po t? shprehte qoft? dhe nj? pak?naq?si t? vog?l.”

- Gjat? k?saj kohe,- shprehet autori, n? dit?n e par?, q? filloi t? mbaj? ditar, -  nisa t? shkruaja skica e poezi… N?se i kthehem gjithçkaje q? kam kaluar n? jet?n time t? rinis? s? par?, mendimeve p?r koh?n q? po kalojm?, n? k?t? sistem politik diktatorial, ky ”lib?r” do t? ishte i pari i im rr?fimtar dhe me gjith? rreziqet dhe v?shtir?sit?, do t? shkruhet nj? dit?. Titulli i tij “Nat? n? stuhi” ?sht? kuptimplot?, se e till? ?sht? diktatura komuniste.

Krijimtaria e Daut Hoxh?s i ka prekur t? gjitha zhanret e letrave: poezin?, tregimin, novel?n, romanin, studimet dhe n? fund nj? ditar, q? ?sht? vet? jeta e tij e mbajtur sh?nim dit? m? dit?. Kjo krijimtari pasqyron jet?n e v?shtir? n? kantjere pune si n? kampin e Bedenit, t? Vlashukut, Varribopit, n? Kantierin Detar, nd?rmarrjen “Ura”, n? kanalin Peqin-Kavaj?, at? t? Myzeqes?, n? Dajt etj. Shkruan p?r jet?n ushtarake e studentore, ndalet n? gjendjen e v?shtir? ekonomike e sociale t? qytetit e t? fshatit, e p?r t? gjitha k?to b?n p?rgjegj?s politik?n dhe politikan?t e koh?s, e mbi t? gjith?, Enver Hoxh?n, q? nuk e ka honepsur asnj?her?.

Me nj? krijimtari t? bollshme, prej 35 tregimesh, 2 novelash, 3 romanesh, 1 studim, 150 poezi dhe ditarin e jet?s, autori gdhend personazhe e karaktere me tipare q? pasqyrojn? me realiz?m  koh?n dhe njeriun n? at? koh?. Gjen n? ta t? mir? e t? ligj, t? ndersh?m e t? pa ndersh?m, t? aft? e t? paaft?; t? gjith?, sipas tij, n? nj? sistem t? gabuar. N?  k?t? krijimtari nuk mungojn? respekti dhe dashuria e pakufi p?r pun?tor?t, p?r nx?n?sit dhe prind?rit e tyre, p?r sukseset e f?mij?ve t? t? njohurve, p?r koleg?t, p?r artin e kultur?n, p?r shkenc?n e sidomos, p?r Luft?n Antifashiste e njer?zit q? e b?n? at? Luft?. P?r  at? epope ka shkruar dhe nj? lib?r m? vete, romanin me titull: ”Ishte koh? lufte”.

Njeri inteligjent, me k?rkesa t? natyrshme p?r t? jetuar denj?sisht dhe me pretendime p?r nj? t? ardhme m? t? mir?, i mbarsur me pozitivitet, gjen veten n? krijimtrin? letrare, me synimin dhe q?llimin e mir? q? t? b?j?  diçka p?r t? sjell? ndryshimin e ?nd?rruar n? shoq?ri. N? vjershat e tij gjen, p?rher?, nj? mesazh t? fshehur, nj? thirrje p?r ndryshim. Alegoria shoq?ron, pothuajse, t? gjith? titujt e tyre. Ndjenja e bukur e dashuris? ?sht? limfa q? i ushqen ato. Ajo bashk?jeton me Dautin. Pavar?sisht nga cil?sia e vargut dhe temporitmi i k?tyre vjershave, dashuria q? gatuan autori n? to ?sht? forc? q? sjell g?zim, hare, entuziaz?m  familjar e shoq?ror, frym?zon t? ardhme.

N? tregimet, novelat dhe romanet ?sht? pasqyruar jeta lakuriq, ashtu siç ka qen?, me kushte t? v?shtira n? kampet e pun?s, varf?ri t? tejskajshme n? qytet e fshat, luft?n e klasave, shkat?rruese t? jet?s s? individ?ve e t? familjeve, survejimet q? t? nxinin jet?n etj. V?mendje tregohet p?r njer?zit human? e t? angazhuar p?r progres. Ka tregime q? s’t? hiqen nga mendja, p?r nga bukuria estetike dhe mesazhet shoq?rore si: Takimi i papritur, Gjaku, Nj? ndodhi n? rrug?, Venedika etj. E gjith? kjo krijimtari nuk e pa drit?n e botimit para vitit 1990. Kjo u b? e mundur vet?m  pas r?nies s? diktatur?s.

K?to gj?ra i p?rmenda telegrafisht, se nuk do t? trajtoj t?r? krijimtarin? e Dautit si poet, shkrimtar e studiues, po do t? ndalem n? nj?rin nga librat m? serioz?, ditarin e jet?s s? tij, titulluar: “Na e vran? ?ndrr?n”. Ky lib?r origjinal ?sht? nj? vep?r historiko-letrare, politike e sociale me ndikim te lexuesi. Ndodh k?shtu, sepse lexuesi, bashk?koh?s i ngjarjeve t? fiksuara n? ditar, gjen veten. Aty gjejn? veten shum? njer?z, q? kur fillonin t? gjykonin e deri sa vdisnin. Myrteza Baboçi ishte vet?m 14 vjeç, kur shp?rndau disa fletushka kund?r pushtetit q? nuk i p?lqente. E arrestuan dhe e rrit?n n? paraburgim, sa mbushi mosh?n p?r t’u gjykuar dhe e d?nuan me 5 vite burg. Dhe k?, Myrtezain, q? n? fisin e tij kishte 4 d?shmor? t? r?n? p?r çlirimin e atdheut dhe p?r nj? Shqip?ri demokratike! Riza Braçi ishte 85 vjeç, kur e d?nuan me 5 vite burg, se kishte shprehur pak?naq?si, duke r?nkuar, ndaj masave q? po merrte pushteti i ri i dal? nga Lufta. Dhe k?, Rizain, q? kishte luftuar me çet?n e tij p?r Pavar?sin? e Shqip?ris? e m? pas, bashk? me Sali Butk?n e Themistokli G?rmenjin p?r t? mbrojtur trojet shqiptare nga pushtuesit grek? e kund?r italian?ve n? Vlor? m? 1920. Atij, q? kishte q?n? kryetar i k?shillit antifashist nacional çlirimtar t? fshatit, e atij, q? kishte pasur djalin partizan n? k?t?  Luft?!

N? k?t? ditar lexuesi gjen bibliotek?n e koh?s t? sistemuar e t? arkivuar n? m?nyr? t? p?rzgjedhur dhe me stil t? admiruesh?m, çfar? ka ndodhur p?r 36 vjet (1953-1989) n? Shqip?ri, e veçan?risht n? Durr?s, formatuar n? rreth 400 faqe e me rreth 1000 dit?sh?nime t? p?rzgjedhura. Raporti midis veprimtarive personale e familjare me ato shoq?rore e shtet?rore ?sht? n? favor t? k?tyre t? fundit. Substrakti durr?sak dominon gjith? ngjarjet dhe personazhet e fiksuar n? ditar, ndaj me t? drejt? kritiku i mir?njohur, Fatmir Minguli, e quan “…nj? ditar konstruktiv, ku gjithçka flet p?r nj? em?r: Durr?sin”.  Aty gjenden q? nga ngjarjet m? t? g?zuara, si lindja e djalit e deri tek ato m? t? dhimb?shmet, si vdekja e vajz?s. Jan? fiksuar dit?t shlodh?se t? pushimeve t? ver?s dhe t? dielat e aksioneve t? bezdisshme, mbr?mjet dhe vall?zimet e bukura rinore e net?t e pagjumta t? zboreve t? imponuara nga marr?zit? e luft?rave imagjinare. Gjen n? ditar t?r? jet?n e Dautit q? prej adoleshenc?s e deri te mosha madhore, duke pasqyruar t? gjith? hapat e hedhur n? jet? dhe rritjen e personalitetit t? tij. M? 28 Gusht t? vitit 1957 autori ka shkruar: “Ah ditar, shpirti im, leht?simi i dhembjes, mjeti i kujtes?s dhe largimi i harres?s! Nes?r po, nes?r do t? m? duhet. Do t? vij? nj? dit? e bukur, do t? zgjohem nj? dit? nga nj? ?nd?rr e tmerrshme me ujq?r e kuçedra. Beso dhe shpreso.”

Vend t? vaçant? z?n? familja, gruaja, f?mij?t, ushqimi, strehimi e gjith? ngjarjet q? p?rmbushin jet?n e nj? familjeje, si: g?zimet, hidh?rimet, fejesat, dasmat, dit?lindjet, festat, sidomos ajo e Vitit t? Ri, marr?dh?niet me shok?t e miqt? etj. Nj? kalvar i v?rtet? vuajtjesh, plot sorollatje ?sht? fiksuar p?r mund?simin e strehimit, kur, pavar?sisht se trash?gonte  sip?rfaqe t? bollshme banimi, nuk e p?rfitoi at? asnj?her?. Po nuk jan? vet?m k?to. N? ditar sh?nohen, analizohen e qortohen zhvillime t? r?nd?sishme komb?tare dhe nd?rkomb?tare, q? lidheshin me fatet e vendit dhe popullit ton?. P?r k?t? lloj krijimtarie Prof.dr. Rexhep Qose thot?: “Kujtimet dhe ditar?t jan? lloj letrar, n? t? v?rtet? letrar- shkencor i rrall? n? let?rsin? e tradit?s son?…Ky ?sht? nj? lloj letrar-shkencor q? nxitet, q? frym?zohet prej ngjarjeve, prej veprimtarive, prej t? b?rave e b?mave, prej politikave dhe ideologjive, prej t? arriturave a d?shtimeve, prej fitoreve a disfatave q? luajn? rol t? vaçant? n? jet?n shoq?rore e politike.”

Dhe jo vet?m kaq. Ato jan? krestomaci burimore p?r studime q? kan? nevoj? t? dokumentohen me t? v?rtetat e p?rjetuara e sh?nuara motamo. K?to vlejn? p?r çdo ditar, nd?rsa p?r ditarin e Dautit e t? tjer? t? k?saj kategorie q? rrezikonin jet?n e autorit, k?rkohet nj? k?ndv?shtrim e vler?sim i vaçant?. Ky ditar ngjan me ler?sin? e burgut, p?r t? cil?n Fatos Lubonja shprehet: “Vepr?n (Ploja e mbrame) e kopjova n? letra cigareje q? u fut?n n? kurrizin e nj? fjalori dhe u ngjit?n. K?shtu u ruajt?n”.

N? k?t? ditar, thuajse p?r çdo vit sh?nohen e komentohen ngjarje t? r?nd?sishme lokale e komb?tare. Viti i Ri, 11 Janari, 7 e 8 Marsi, 1 Maji, 5 Maji, 1 Qershori, 10 Korriku,;  7, 8, 28 e 29 N?ntori e kongreset e Partis?, vizitat e delegacioneve t? huaja e tonat n? vende t? tjera, vendimet e qeveris?, q?ndrimi ndaj besimeve fetare, aksionet dhe nismat revolucionare, jan? ngjarjet m? t? komentuara e m? t? p?rs?ritura, ndonj?her? edhe t? panevojshme. P?r çdo rast autori shpalos q?ndrimin e tij opozitar me realitetin ekonomiko-social, politik dhe ideologjik q? hasej n? realitetin shqiptar. N? komentet p?r k?to ngjarje, ai shpreh pak?naq?sin? e vazhdueshme p?r mjerimin ekonomik t? popullit e t? vendit, p?r propagand?n mashtruese t? shtetit dhe t? organizmave t? tij, p?r izolimin e Shqip?ris? nga vendet e zhvilluara per?ndimore dhe p?r hapjen drejt vendeve t? Lindjes e atyre t? bot?s s? tret?, derisa u izolua plot?sisht, duke u kthyer n? nj? burg p?r t? gjith?. N? analizat q? b?n p?r ngjarjet madhore t? historis? dhe t? marr?dh?nieve t? shtetit ton? me bot?n, tregon nivel t? mir? t? formimit t? tij teorik si dhe konseguenc? opozitare.  Pas çdo analize e komenti shpreh pak?naq?sin? dhe revolt?n individuale. N? dat?n 26 mars t? vitit 1961, veç t? tjerash, shkruan: “Jetesa ?sht? shum? e shtrenjt?, por s’guxon njeri t? flas?, t? shfaq? mendim. Jo, kurr? jo, se deklarohesh armik i popullit e i Partis?. Po punohet me barkun bosh apo me buk? e gjiz?. 50% e m? shum? pun?tor? t? parkut ton? nuk han? tani n? mens?, ngaq? nuk jan? n? gjendje ta paguajn? at?. A jetohet k?shtu? Kurrsesi jo. E quaj veten komunist, por, po qe se komunizmi ?sht? ky, t? punosh me barkun bosh, at?her? deklaroj se jam kund?r, bot?risht”

Kjo politik? sfilit?se p?r popullin, vrastare p?r lirin? dhe t? drejtat e njeriut, jo vet?m nuk solli begati, po e çoi vendin n? kufijt? ekstrem t? mbijetes?s. ?sht? nj? koh? kur pak?naq?sia ndaj gjendjes dhe k?rkesa p?r ndryshim p?rfshiu shumic?n e popullsis? aktive, sidomos nga radh?t e inteligjenc?s dhe fshatar?sis?. K?to q?ndrime ishin aq t? p?rhapura, saq? u kthyen n? nj? fenomen shoq?ror. Th?n? ndryshe, s’b?hej fjal? p?r nj? Daut, po p?r mij?ra daut?. Ndaj, ky ditar, m? jep rastin q?, k?te fenomen ta quaj Dautizmi shqiptar, duke i shtuar nje fjal? t? re fjalorit t? gjuh?s shqipe.

Dauti nuk e krijoi Dautizmin, ai e mbajti sh?nim, p?r t? na treguar se si ekzistoi si fenomen.Njer?zit, si ai, nuk e duronin dhe nuk e pranonin ate gjendje, po nuk mund ta kundershtonin, ndaj u bene pjes? e nj? statusi t? caktuar q? u kthye n? fenomen. Heroi i ditarit nuk ?sht? personazh, ?sht? person; nuk ?sht? i formatuar nga imagjinata e krijimtaris?, ?sht? i natyrsh?m e i v?rtet?, por ngjashm?ria e tij me pafund?sisht si ai, e kthen at?, jo vet?m n? personazh, po n? fenomen. Ky fenomen ?sht? pjell? e diktatur?s. Lindi n? diktatur?, si nevoj? p?r ta p?rmbysur at? e mbeti latent nga pamund?sia p?r ta mundur. Dautizmi ?sht? frik? e imponuar nga diktatura e q? p?rmes saj mban veten. N? tipin e shtetit t? diktatur?s s? proletariatit ishin t? kopsitura m? s? miri kontrolli dhe nd?shkimi p?r çdo reagim. Kjo b?ri q? t? krijohet nj? kategori shoq?rore, q? Sali Berisha, n? nj? intervist? televizive dh?n? gazetarit Berat Buzhala m? 23 mars 2017, e quajti konformiste, ku ai rreshtonte dhe veten.  N? k?t? intervist?, ish presidenti i Shqip?ris? u shpreh: “Neveria ime p?r veten ishte gjithnj? e m? e madhe, sepse un? konformohesha dhe doja t? dilja nga ky konformiz?m. N?se intelektual?t nuk do t? konformoheshin, un? mendoj se diktaturat nuk mund t? kishin jet? t? gjat?”.  Dhe m? pas, kur pyetet p?r Ismail Kadaren?, vazhdon: “T? gjith? kan? q?n? konformist?. N? diktatur? kishte dy gj?ra: jasht? konformizmit  vendin e kishe n? burg ose internim”.

Konformizmi ?sht? prirje p?r t’iu p?rshtatur sa p?r sy e faqe q?llimeve, synimeve e interesave t? m? t? fort?ve; sjellje e veprime q? b?hen sa p?r t? q?n? brenda, p?rshtatje dhe mb?shtetje e t? pad?shiruar?s ose, siç shprehet populli: “T’i thuash derrit daj?”. Duksh?m, Dautizmi e p?rfshin dhe konformizmin. K?tu duhet b?r? dallimi midis konformizmit n? p?rgjith?si dhe konformizmit politik, pasi, vet?m konformizmi politik ?sht? pjes? e k?tij fenomeni,  ku, m? s? shumti, protagonist? jan? ntelektual?t dhe punonj?sit e administrat?s.

Ky fenomen nuk gjendej n? krijimtarin? legale dhe let?rsin? e botuar, por gjendej kudo n? jet?n e p?rditshme: n? rrug?, klube, hotele, institucione, familje, n? fshatra e qytete.  Ishte opozicion i fsheht?, jo i hapur, por shum? i p?rhapur..  Ai nuk p?rfaq?son disident?t, t? p?rndjekurit, sabotator?t, t? d?nuarit, t? burgosurit, t? internuarit e t? arratisurit, por,ama,  ka nj? shtrirje e p?rfaq?sim shum? e m? shum? se aq. Ditari nuk na flet p?r b?ma t? m?dha. Ai ?sht? ditar p?r ngjarje t? thjeshta nga nj? njeri i thjesht?, i zakonsh?m, si t? gjith?. Edhe vuajtjet i p?rjeton si t? gjith?, por b?n diçka ndryshe, mban sh?nim mendimin e tij ndryshe. Aty ?sht? pasqyruar dhe arkivuar jeta shqiptare, dit? pas dite, p?r 30 vjet?.  Autori del para nesh nj? tip i vetburgosur, me tiparet e njeriut t? koh?s n? diktatur?, paraqitur ashtu siç ishte, pa asnj? zbukurim. M? 27 Korrik t? vitit 1953 Dauti shkruan: “…jeta ngandonj?her? qenka nj? hiç, nj? hiç i madh. I b?j vetes pyetjen: Ç’ ndryshim kam un? nga t? burgosurit?. Hiçgj?, vet?m se un? kam liri civile…” Atyre q? u duket i vog?l formati i ditarit t? Dautit p?r t? p?rfaq?suar nj? fenomen t? k?tyre p?rmasave, u kujtoj Pushkinin e para dy shekujve, kur e ka quajtur ”mod? demode” manin? p?r t? k?rkuar dhe gjetur gjithkund gjeni apo njer?z t? jasht?zakonsh?m.

Tiparet e Dautizmit jan?: mospajtimi dhe revolta, vet?çensura dhe vet?burgosja, konformizmi politik, frika dhe mungesa e aksionit. Shpresa! Shpresa nuk humbi asnj?her?, po u ruajt n? mendje e n? zem?r, u mbajt sh?nim n? flet? t? zverdhura, u fsheh  n? bodrume e u muros n? mure, me bindjen se nj? dit? do t? mb?rrij? e ardhmja e d?shiruar. Jan? t? shumt? krijuesit, shkrimtar?, poet?, piktor?, muzikant? e artist? t? fushave t? tjera q? i afishuan krijimet e tyre, vet?m pas r?nies s? diktatur?s. Tipik ?sht? shembulli i shkrimtarit dhe poetit t? talentuar Vaso  Papaj me romanin e tij “Dim?r mes dimrash”. Vasoja e shkroi fshehurazi, n? copa letre, e formatoi n? roman dhe e murosi, me shpres? se do t? vinte nj? dit? ta çmuroste. Ndofta nuk do t? vinte ajo dit? n? gjallje t? tij, po besimi ishte i pal?kundur se t? tjer?, pasardh?s, do ta b?nin k?t?. Dhe ja q? u b?. Sot, ai roman, qarkullon n? duart e lexuesve t? shumt?. E nj?jta p?rvoj? e i nj?jti fat edhe p?r ditarin e Dautit. E shkroi fshehurazi n? copa letre, fletore e blloqe, i vendosi n? nj? teneqe djathi dhe i burgosi n? bodrumin q? kishte sht?pia, me shpres? se nj? dit? do t? d?shmonte, se ç’ka ngjar? me t? e me brezin e tij.

Dautizmi, si fenomen, ishte dhe mbeti latent; u shfaq e u b? i duksh?m vet?m pas r?nies s? diktatur?s. Ai nuk dukej, nuk prekej, nuk nd?gjohej. Ka mbetur gjithnj?, i tutur, i fshehur, i vet?çensuruar se, sapo t? shfaqej, s’ishte m? i till?, po i burgosur me disa vite burg p?r veprimtari armiq?sore, siç shprehet p?r k?t? ditar shkrimtari Bardhyl Agasi: “Ishin sh?nime q?, po t? zbuloheshin, qoft? me disa rreshta, autori do t? kishte fatin e mjaft martir?ve t? tjer?, q? u p?rpoq?n p?r liri dhe demokraci. Ky fenomen  ishte si llav? vullkanike, q? p?rgatiste shp?rthimin p?r p?rmbysje. Piktori e poeti Lek Pervizi, q? e kaloi jet?n kampeve t? internimit, n? nj? intervist?, botuar n? revista “Ars”(Maj,2005), ?sht? shprehur: “N? k?t? heshtje varri, vlonte shpirti i krijimtaris?. Shkruheshin n? let?r e n? mure, vargje e poema, tregime e romane, kang? e vizatime. E kur dikush kapesh me k?to “vepra”, paga ishte e p?rbind?shme.”

?shte pozitiv apo negativ ky fenomen? T? dyja i ka. Ai ?sht? produkt i diktatur?s dhe bashk?jeton me t?. Dautizmi d?shmon m? s? miri th?nien brilante t? ishpresidentit t? Çekosllovakis?, Vaclav Havel, se n? diktatur? ishim t? gjith? bashk?vuajt?s e bashk?fajtor?. Diktatura nuk toleronte asnj? lloj kund?rshtie, ama, edhe ky fenomen ia zgjaste jet?n. Duke mbetur si luft? e fsheht?, individuale dhe e paorganizuar, formatoi dyzimin e personalitetit e t? sjelljes n? pun? e n? shoq?ri, p?r t? mbijetuar me taktika hipokrite, pa q?n? hipokrit. E dukshmja nuk mund t? jetonte, ajo jetoi vet?m e fshehur n? mendje, n? ?nd?rr, n? shpres?. Edhe kur u shkrua, qe e detyruar t? zverdhej e t? p?rp?litej bodrumeve. N? t?r? flet?t e ditarit, Daut Hoxha, gulçon me dhembje, q? vepron ndryshe nga sa shkruan. Por, vet?m ashtu, mund t’i shp?tonte nd?shkimit e t? sigurohej mbijetesa p?r vete, p?r f?mij?t, p?r familjen e p?r at? t? ardhme q?, patjet?r,  ishte m? e pranueshme se burgu e internimi. Nd?rkoh?, njeriu digjte brenda vetes dhembjen e shkat?rrimit t? karakterit e t? personalitetit. N? dat?n 4 n?ntor t? vitit 1963, veç t? tjerash, Dauti ka shkruar n? ditar: “Jam hipokrit, ndryshe flas e ndryshe mendoj. U flas nx?n?sve p?r jet?n e bukur, p?r t? ardhmen e ndritur, kurse un? vet?, nuk po e shoh at?, nuk po e ndiej at?”.

Kjo sjellje kishte nj? p?rhapje t? gj?r?. Ajo ishte rrjedhoj? e p?rjetimit t? asaj gjendjeje morale e shpirt?rore, q? diktonte politika dhe shteti n? diktatur?. ?sht? v?shtir? t? p?rjashtosh njeri me mend, p?rderisa nuk u p?rjashtua nga ky fenomen, as Mehmet Shehu, kryeministri e udh?heq?si politik m? jetgjat? n? at? sistem. Ja pse s’t? habit aspak intervista e Muho Asllanit, dat? 17 maj 2017, gjithashtu udh?heq?s politik e byroist i asaj kohe: “Edhe pse u zgjodha n? vitin 1981, kur kjo pun? kishte marr? fund, prap? duhet t? kisha ngritur z?rin. Mund t? haja burgun, ndoshta dhe plumbin, por duhet t? flisja”. Shihet qart? q? dhe ky udh?heq?s i lart?, me deklarat?n e tij t? sinqert?, tregon se ka qen? i p?rfshir? n? k?t? fenomen. Edhe epitafi i Drit?ro Agollit, xheç d?shmon p?r Dautizmin, “…T? mira b?ri pak, gjersa jetoi/ M? shum? mund t? b?nte, po s’e lan?”. Fatos Tarifa, nj? nga studiuesit m? n? z? t? koh?s son?, n? trajtes?n: “Socializmi, diktatura e Partis? dhe legjitimiteti”, thekson se: “…apatia dhe inaktiviteti i atyre q? nuk ishin n? favor t? sistemit komunist, ose q? e kund?rshtonin at? heshturazi, kontribuoi n? mbijetes?n e atij sistemi po aq sa dhe mb?shtetja aktive e atyre komunist?ve q? i ishin p?rkushtuar me devocion ç?shtjes”.

Nga ana tjet?r, Dautizmi, duke u kthyer n? fenomen shoq?ror, b?ri q? kund?rshtia e mbarsur t? rritej e t? fryhej, derisa plasi. E th?n? troç, i k?puti prangat. Ata q? duhej t? flisnin, se nuk durohej m?, shp?rthyen, ngrit?n z?rin e protest?s dhe soll?n ndryshimin. Ishte ky fenomen q? tronditi miopin? e grahmave t? fundit t? rezistenc?s, duke grisur fytyr?n e dyt? e duke u shfaqur si vetvetja. Ishin ata q? braktis?n t? shkuar?n e dhunshme e t? d?mshme dhe mb?shtet?n t? ardhmen e lir? e demokratike, realizuan ?ndrr?n e tyre. T? par?t q? u hodh?n n? aksion ishin student?t dhe intelektual?t, shtresat me t? ndjeshme e m? t? ditura. Nd?r ta ishte dhe autori i ditarit “Na e vran? ?ndrr?n”, q? veç aksionit demokratik, si protesta e mitingje, braktisja e PP dhe angazhimi n? PSD, dha ndihmes? dhe me shkrime e botime p?r k?t? t? ardhme t? ?nd?rruar e t? vrar? p?r gjysm? shekulli. Flet p?r k?t? studimi “Socialdemokracia-ideali q? frym?zoi reformimin”, libra t? tjer? q? koha u mund?soi botimin, shkrime t? shumta publicistike e s? fundi, nxjerr nga qelia ditarin “Na e vran? ?ndrr?n”, titull q? e ka fiksuar me dhembje e shpirt t? vrar?, q? m? 18 tetor t? vitit 1967, kur ka shkruar: “Mjer? ne! Sa ?ndrra na vran?. M? kujtohen mbr?mjet e rinis?, bisedat n? dit?t e para pas çlirimit. T? gjith? ?nd?rronim p?r nj? jet? demokratike e qytetare. Po tani?”

Me k?t? veprimtari Dauti ?sht? krenar p?r ndihmes?n q? i jep shoq?ris? shqiptare n? emancipimin politik t? saj. Po edhe shoq?ria i ?sht?  mir?njoh?se dhe e ka vler?suar at? q?  la  t? fiksuar n? ditar,  koh?n e v?shtir?, q? polli aq shum? dhembje, siç ishte edhe Dautizmi. Bashkia e qytetit t? Durr?sit e ka nderuar me titullin “Mir?njohje e Qytetit” me motivacionin: “P?r kontributin e shquar q? ka dh?n? si shkrimtar n? pasqyrimin me objektivitet t? realitetit dhe ndryshimeve ekonomiko-shoq?rore n? t?r?si”

Megjith?se ?sht? e dhembshme, duhet t? pranojm? se ky fenomen, edhe sot n? postdiktatur?, imponohet nga terrori e trysnia psikologjike e neodiktatur?s. Shum? nga ata q? njohin Dautin apo t? ngjash?m me t?, nuk pranojn? dyfytyr?sin? e tyre. Edhe n?se pranojn? fenomenin, nuk pranojn? njer?zit q? e p?rfaq?sojn? at?. E v?n? n? dyshim ditarin e tij dhe nuk justifikojn? kund?rtit? e tij me sistemin, pasi ai ishte an?tar i PP dhe sekretar i nj? organizate-baz? t? PP. T? çudisin me pyetjen: “Pse, ç’t? keqe pa Dauti nga sistemi? Apo tani q? u p?rmbys, shfaqet si trim q? gjoja s’e paska dashur asnj?her?! Ky skepticiz?m nuk ?sht? vet?m qesharak, por dhe i d?msh?m. I thot? fenomenit, se s’ke pasur t? drejt? t? ekzistosh. Po edhe n?se ke ekzistuar ne s’t? pranojm?. Edhe un? kam t? tjera k?ndv?shtrime e vler?sime p?r shum? ç?shtje t? trajtuara n? k?t? ditar, po nuk e zhb?j dot fenomenin. Ai ka ekzistuar. Mohimi shpreh mjerim politik, cmir?, egoiz?m, munges? formimi intelektual dhe ?sht? shum? i d?msh?m e frenues p?r progresin ton? aq t? nevojsh?m.

Ky fenomen ka q?n? dhe vazhdon t? jet? ng?rç n? emancipimin e shoq?ris? son?. Kap?rcimi i tij gjeneron m? shum? dinjitet, kurajo civile, solidaritet, humaniz?m e respekt p?r individin. Na mbron nga autoritarizmi, dhuna e terrori, garanton liri e demokraci p?r individin, si domosdoshm?ri p?r lirin? dhe demokracin? e shoq?ris?.

Shkrimtari, kritiku dhe publicisti Agim Baçi, n? shkrimin: “Diktatura, paradokset q? na vijn? nga heshtja”, midis t? tjerash trajton me obligim qytetar se  pyetjet “Pse duhet ta di?, dhe “Pse duhet ta rr?fej?”, jan? alarmi p?r t? gjith? ne, se duhet t? zgjohemi e  t? p?rballemi me at? q? u b? keq, shum? keq. Dhe kjo, jo p?r nd?shkimin ndaj atyre q? e b?n?, por si m?sim ndaj atyre q? do t? vijn?. Ndryshe, frika ndaj s? shkuar?s do t? shtoj? pasigurin? ndaj s? nes?rmes.”

Nuk duhet diskutuar personaliteti i dyzuar i Dautit, po trysnia q? ushtronte dktatura mbi individin, mjerimi q? shkaktonte mungesa e liris?.

Shoq?ria njer?zore ka nevoj? p?r kujtesa t? tilla. Papa Gjon Pali, gjat? vizit?s n? Shqip?ri n? prill t? vitit 1993, u shpreh: “Drama q? kemi p?rjetuar ?sht? shum? e r?nd?sishme p?r t? mos u harruar as nga Shqip?ria e as nga Europa. Kujtesa ?sht? nj? hap i pashmangsh?m p?r t? nd?rtuar t? ardhmen duke mos p?rs?ritur gabimet e s? shkuar?s”.

Theksojm? se Dautizmi ?sht? tregues i nj? patriotizmi t? lart?. Njohja dhe vler?simi analitik i tij ndihmon shoq?rin? postdiktatur?, kur demokracia ?sht? e brisht? dhe autoritarizmi e ve n? rrezik.