Habia e Arkeologjise, Levizje ne Zanafilla

Shkenca e arkeologjise kerkon gjenezen e botes, te qyteterimeve dhe te artit, eshte thelbi per rikrijim .Arkeologjia si te gjitha disiplinat shkencore ka evoluar. Ajo ka nje histori te veten, ne mos nje "arkeologji" te sajen. Ketu trajtohet procesi i evolucionit te mendimit, i vepres se njerezve, qe kane realizuar nje hap ose shume hapa zhvillimin e mendimeve te tyre, si dhe se fundi, te teknikave te perdorura, te cilat edhe ato gjithashtu jane perpunuar nga njerezit. Kemi pra nje dimensionim te vertete te sendeve: shikojme arkeologjine me syte e historianeve.

Gjithashtu mund te thuhet se arkeologjia formohet nga emrat. Qe nga antikiteti ne fakt njeriu ka pasur tendencen t'i ktheje syte drejt te kaluares se tij, per te gjetur atje modele, per t'u qetesuar per te ardhmen e tij, per te gjetur baza te forta, mbi te cilat te ndertoje mendimet e tij, ose ndermarrjet e tij.

Era e Antikiteteve

Homeri (shekulli i lX p.e.s.) kengetari i pavdekshem i perendive, eshte marre gjithashtu dhe me njerezit. Vertete qe Homeri, i madhi ndermjet arkeologeve, eshte lexuar dhe rilexuar perhere nga keta te fundit, qe prej tij nxjerrin akoma njoftime. Ne kete kuptim edhe Bibla mbetet per te gjithe ata, qe interesohen per te kaluaren e Lindjes se Mesme nje liber historik i vertete.

...
Tukididi (470 401 p. e. s.) na pershkruan ne nje menyre kaq te sakte, marinen, arkitekturen dhe objektet e kohes se tij, sa qe njeriu mund te ndertohet, duke e numuruar ate ndermjet te pareve ne disiplinen arkeologjike. Herodoti, kryesisht si udhetar, vlen me qs. ate te citohet, m. p. ne tregimet se ka shume gjera jo te verteta. Aristoteli (384 322) na ka dhene bazat e nje klasifikimi metodik.

Pausania (shek. ll e. s.) me i riu nga greket e vjeter ne vepren e tij "Pershkrimi i Greqise" ua jep te dhena shume verteta mbi momentet dhe pikturen greke qe ekzistonte akoma, shek. ll te e. s. Ksenofani (429 335 ) me "Anabasa" e tij, Straboni me "Gjeografine" ne mos bejne veper te vertete arkeologu, jane informatore serioze.

Latinet gjithashtu preokupoheshin per t'u hedhur nga e kaluara. Vitruvi ne vepren e tij "Arkitektura" shume referenca ne veprat klasike, ashtu si dhe Plini i Vjeter (27 49) ne "Historia e Natyres" ndersa Ciceroni dhe Adriani kenaqen qe jane admirues te medhenj te antikitetit grek...
...
Sponi (1647 1685), nje mjek nga Lioni, merrej me arkeologji si amator i shkruante si per te kerkuar falje per pasionin e tij: "Antikitetet jane letrat e mia te bixhozit". Ai botoi veprat "Udhetime ne Itali, Dalmaci, Greqi e Levant" sebashku me Velher e me vone "Miscellanea eruditae antiquatis" ku per here te pare kemi nje fare prove per te klasifikuar antikitetin ne nje menyre llogjike. Antikuari i mbretit Luigji i XlV, Pol Luker (1664 1737) udheton ne Lindjen e Mesme me qellim qe te sjelle objekte, monedha dhe kopje mbishkrimesh te vjetra, ndersa prifti Bernard de Montfoko (1655 1741) beri nje pune qe duhet uruar me vepren "Antikitete te paraqitura e te shpjeguara me figura", veper ne 15 volume e publikuar ne v. 1719.

Jysie me 1623 interesohet per fosilet dhe Lafitoo provon t'i klasifikoje ato. Me 1636 Beatus de Bota i cili studionte gurin strall te punuar, mohoi qe ata te jene "gure rrufeje" ashtu sic nuk mund t'ju atribuoheshin qenieve njerezore (kjo sipas idese se njeriut te Papes, Moreatit), por pohoi qe guret e strallit te punuar jane vullnet i transformuar ne gur. Kjo provokoi nje polemike te zjarrte ne ate kohe.

Ne shek. e XVlll pasioni per antikitetin filloi te interesoje publiku. Ndikimet, teorite ishin te shumta, te pasistemuara, te fekonduara me gabimet por te gjitha te inspiruara nga nje qellim i lavderueshem qe synonte te provoje se arti i te vjeterve kishin arritur kulmet artistike dhe qe puna me e mire do te ishte te imitoheshin kryeveprat e antikitetit e gjithe vendet e Evropes filluan rradhazi te interesohen per antikitetet dhe sic do te pershkruhet me vone, filluan te luajne rolin e grabitesit per te mbushur muzete e tyre me objektet me te vlefshme antike.
...
Shekulli XVlll eshte vertete shekulli i grabitjeve, por dhe i gjetjeve, ne saje te interesimit qe po tregohej per "guret e vjeter" shume persona qe hidhej pak drite mbi te kaluaren, per te cilen duhet te themi, njerezit dinin pak gje me teper sic thoshte bibla dhe autoret klasike greko romake. Deshira per udhetime gjithashtu u rrit, dhe ne saje te relacioneve.

Mesjeta shikonte me dyshim sendet dhe monumentet e se kaluares "pagane" u tregua megjithate serioze per kulturen latine. Ne shek. e X Heraklius shkruante per "De elaboribus et artibus Romarum". Dy shekuj me vone, interesimi per Romen dhe qyteterimin e saj ringjall me "Sehedula diversarum" te Theofilit dhe "Mirabilia urbis Romae".

...
Por jane italianet ato qe te paret do te provojne ta konsiderojne shkencen e antikitetit ne vleren e saj te vertete. Kola de Rienza (1310 1351) pat menduar te unifikonte komunet italiane duke marre per baze teorine e antikitetit romak. Pothuaj ne te njejten kohe nje fiorentin Filippo Villani, kerkon origjinen e qytetit te tij: "Liber de origine civitatis Fiorentinae" me vone Lorenco Ghiberti (1380 1455) skulptor i portave veriore dhe lindore te Florencias shkruan "Komentar mbi artin antik", kurse nje tregtar Kiriaku i Ankones (1391 1452) udhetar i madh raporton nga udhetimet e tij ne detin Mesdhe te dhena te shumta, vizatime dhe kopje te teksteve te vjeter.

Ky thesar fatkeqesisht u shkaterrua ne 1514 gjate nje zjarri ne biblioteken e Sforcave ne Sezaro. Marko Polo, tregtar tjeter e udhepershkrues na ka dhene informata, te cilat megjithese jo arkeologjike jane disa here te cmueshme. Leonard da Vinci, kjo mendje universale heton mbi fosilet, gjithashtu dhe Bernard Palisi u inspirua prej tij ne studimin mbi qeramikat. Geisurne ne 1565 shkruan mbi "Lojerat e natyres".

...
Fillimi i shek. XVl vjen me Gorgio Vasari (1511 1574) i cili jep nje repertuar bibliografik te pashtershem te jetes artistike te kohes se tij. Shekulli i XVl qe i i kushtohet humanizmit nuk e perbuz megjithate artin. Holandezi Gruten (1550 1627) boton kerkimet e tij epigrafike "Inscriptiones antiqua e totius orbis", romani me 1603, Nikolla Klod de Fabri zoteria i Peiresces, keshilltar parlamentar i d'Aix, pervec se importoi ne Evrope macet angora ndermori me agjentet e tij ne Smirna nje korespondence voluminoze, qe deshmon kuriozitetin e tij te palodhur per ploblemet antike.

Pershkrimi i vendeve te largeta, i dokeve dhe zakoneve te tyre, i monumenteve te tyre i pasionoi mendjet me te shquara. Ne Athine Noetel, markez, i derguar ne v. 1670 si Ambasador prane Portes se Larte, koleksioner i regjur, vizaton me artistet e suites se tij skulpturat e Partenonit ne 1674 te reja diplomatike te lidhura me vendet e largeta, njohja e botes po pasurohej.

Dolen atehere shume tregime udhetimi, akoma te mahniteshme plot cudira, por qe tregojne per nje deshire te madhe per te pasuruar njohurite. Diplomatet, tregtaret shoqerohen me artiste te ngarkuar per te vizituar per ta, momentet, veprat e artit, mbishkrimet dhe kostumet.

Vete udhetaret sjellin medalione, monedha si abati Bertolemeu i cili i specializuar ne gjuhet e vjetra (1716 1795), solli ne Itali koleksion te antikiteteve per kabinetin e medaljeve te Parisit dhe shkruajti vepren e shquar "Udhetimi i te riut Anasasis", ose si Konti Shuasel Gufije (1752 1819), diplomat, i cili qe i pari qe germoi ne qytetin e Trojes dhe deri nje muze ne Luver me koleksionet e tij. Ai i tregon fushatat "antikuarit" ne vepren e tij "Udhetim piktoresk ne Greqi".

...
Publikimet shtohen. Stjuart dhe Revett publikojne ndermjet viteve 1762 dhe 1816 "Antiquities of Athens" ne dy volume, Chandler, vepren e tij "The ruins of Palmyra" (1737) dhe "The ruins of Balbeck" 1739.
Ne Londer krijohet ne 1733 nje "Society of the diletant" e para e ketij lloji per zhvillimin e arkeologjise. Ne Itali jemi ne fillimin e germimeve te Pompeit dhe Herkulanit. Emanueli i Lorences, princi Elbef, me 1719, me vone Karli i lll i Burboneve, mbret i Napolit, germojne galeri ne gjirin vullkanik (tuf) qe mbulonte qytetet per te marre vepra arti.

U duken njerez te pajisur deri diku me mendje shkencetari, te cilet filluan te provojne te vene pak rregull nepermjet gjithe ketyre rremujlleqeve. Serutes de Aguskur, u instalua ne Rome me 1799, beri germime dhe publikoi vepren e tij te shquar "Historia e Artit sipas monumenteve qe prej shek. lV deri ne shek. XVl".

...
Konti Salys (1692 1765) diplomat ne Kostandinopoje dhe kritik arti gjithashtu vizitoi Trojen dhe i dergoi shume memuare akademise se mbishkrimeve dhe letrave te bukura dhe publikoi nje "Permbledhje te antikiteteve egjyptiane, etruske, greke dhe gale". Pothuajse ne te njejten kohe me 1737 Giovani Bottari shkruan "Sulpture et piture saere, estratte da i cimiteri di Roma". Ennio Auirino Visconti (1751 1808) publikoi ne Paris "Ikonografia e vjeter" pastaj Vinkelmann (1718 1768) bibliotekari i Vatikanit shkroi "Geschichte des Kunst der Alterenns" dhe nje "Histori te artit te romakeve" qe u duartrokit nxehtesisht dhe nje "Histori te artit te Romakeve" qe u duartrokit nxehtesisht nga Gete. Sic shihet deri vone arkeologjia konfondohej me historine e artit.

Arkeologjia si shkolle

Termi arkeologji akoma nuk eshte percaktuar shume mire. Akoma ne fund te shek. XlX Litore ne fjalorin e tij te termave antike i dha kete percaktim "Ai qe merret me studimin e antikiteteve amator i artit antik...". Se fundi ne fillim te shek. XlX Luigji Lauri, ruajtes i Muzeut te Titujve (oficereve) ne Florence filloi te merret me etruskologji Fovel i beri dhurate Luvrit disa metope te vjedhura ne Portenon.

Ne ate kohe kjo nuk konsiderohej vjedhje per "kontribut per shkencen". Eshte e vertete se disa vepra ne saje te ketyre "humanizmave shkencore" munden te shpetojne nga shkaterrimi, por shume monumente mbeten te cfiguruar. Greqia terhiqte shume njerez. Figal (1811 1812) bashke me Fon Stakelbergun vjedhin ne ish Egine. Lord Eglin vjedh Akropolin e Athines ne dobi te British Muzeum.

Por nje prej ekspeditave te para me qellime shkencore te verteta qe ajo qe shoqeroi Napoleon Bonopartin ne Egjipt dhe lejoi Francua Shampolionin te zbuloje gurin e famshem te Rosetit qe u deshifrua me 14 shtator 1822. Te gjithe mendjet e ndritura te kohes preokupohen ose interesohen tashme per arkeologjine.

Tani ne Rusi V.N. Tatishev hartoi ne 1739 "Instruksionet per germimet" dhe Lomonosovi ne 1763 mbasi germoi varre skithesh shkroi nje "Histori te Rusise vjeter" te pajisur me hartat e para arkeologjike. Kur veprat e artit nuk i pervetesonin i blinin. Ne 1821 Riviera ambasadori i Frances ne Kostandinopoje bleu me anen e Viskontit te Marcelys Venusin e Milosit.

...
Shkollat arkeologjike po krijoheshin, me 1846 formohet shkolla franceze ne Athine me 1828 ne Rome, shoqeria gjermane veriore transformohet me institut te korrespondences arkeologjike ne te njejten kohe qe nje mision francez studion tempujt e Olimpit dhe publikon raportin e tij te titulluar "Ekspedita shkencore ne More". Qe prej kesaj kohe deshira per antikitetin jo vetem greko latine por gjithashtu dhe per ato egjiptiane u rrit. Publikimet behen te panumerta. Secili kerkon te beje nje veper personale te zbuloje me cdo cmim dicka duke perbuzur ndershmerine me elementare shkencore.

Fushatat e germimeve te quajtura "ekspedita" ne ate kohe kjo ishte e vertete, vinin njera mbas tjetres dhe emrat e zbuluesve kishin favorin e faqes se pare. Secili punonte per llogari te tij, ose te vendit te vet, shpesh duke mos hezituar te grabise fqinjin. Arkeologjia ne shek. XlX eshte aventure, lavdi nganjehere. Aty bashkohej kerkimi shkencor me konkurrencen nderkombetare dhe spiunazhin.

Qeverite benin njefare lufte te vogel, per te patur privilegjin e nje zbulimi sensansional. Mbas kaqe kohesh, sot kjo na duket nje loje femijesh. E megjithate keta qe vepronin keshtu ishin zoterinj shume serioze me rendigota "Shkencetare te degjuar".

Kjo frenezi shkencore qe bente nga udhetari me i parendesishem nje njeri te ndershem te pushtuar nga "cthurja morale" vinte ne suaze arkeologjine e vjeter. Sukseset shtoheshin cdo vit. Burkardi, qe zbuloi Petran ne 1812, Rishard Lepsiys ne 1843 1845 eksploroi Nubine dhe Egjiptin. Tesieri vizatoi momentet kritike dhe te Lindjes se aferme (1833 1840), Flaudin e Kost ato se Iranin, ndersa Botta, konsulli francez ne Ninive e pastaj Viator Plas germoi Babilonine, Niniven, Horsadadin ne 1840 duke konkurruar nga Lajerd.

Germime beheshin dhe ne Algjeri perpara pushtimit francez 1840. Filloi gjithashtu studimi i siteve (vendbanimeve qytezave) te Evropes Qendrore dhe te Rusise. Prosper Merieme (1803 1870) publikoi raporte te inspektimeve, shume te rendesishem per njohjen dhe konservimin e monumenteve ne France. Arsis de Kom themeloi shkollen franceze te arkeologjise. Konti Uaror (1824 1884) themeloi shoqerine arkeologjike te Moskes, Zabolini krijoi muzeun e historise moskovite.

Gjenerali Stoffel ne kohen e Napoleonit 111, zbuloi kampin rromale te Jel Cezarit, Teilor eksploroi Indine dhe perkoi disa site megalitike. Canon Greeuvvell ekzaminoi dhe Palestinen, pastaj ne 1860 Ernest Renan germoi dhe publikoi Misioni i Finikise. Perrot shkon ne Galate, Hezey ne Maqedoni, Shlimani ben zbulimin e bujshem te Trojes, Mikene dhe Tirinth me 1870. Ne 1874 dolen ne drite pikturat e Altamires.

Gjermanet germojne ne Olimp dhe Pergam, francezet ne Delos, ne Egje dhe Delf, ne Suze (Dielafo ne 1884, anglezet ne Naukratis, austriaket ne Efes. Amerikanet duan dhe ata te kene pjesen e tyre ne Korinth. FurtWangler botoi ne 1839 vepren "Kryevepra te plastikes greke". Ne 1888 Gorodsov pershendetet ne Rusi si arkeologu me i madh.

Ne fund te shek. XlX vazhdojne germimet ne Troje dhe zbulimet e qyteteve minoike te Kretes nga Artur Evans. Me 1901 Strigovski publikoi ne Laipsig vepren e tij te famshme: "Orient oder Rom", me vone ne Delf Replat "anastilosen" e thesareve te Athinasve dhe Flinders Petrie publikoi vepren "Methods and archeology" me 1904. Vepra te tjera me prova per interpretime shkencore vazhdojne te botohen, ajo e doktor Can Giffen dhe ajo e doktor Gerhard Berseu.
...
Njerezit fillojne te kuptojne arkeologjine dhe te konsiderojne ate jo si kalim te kendshem por si nje shkence te vertete qe ka disiplinat e saja. Shekulli XX eshte ai i zhvillimit te vertete te kesaj shkence qe megjithese disi e thate, vazhdon te apasionoje publikun, qe behet akoma me i ndjeshem per romantizmin e te kaluares antike.