Kujtim Mateli: Mundësia e tretë e Këlcyrës

Mundësia e tretë e Këlcyrës.

Nga Kujtim Mateli

Në historinë e Shqipërisë, Këlcyra është një nga qytetet me jetëgjatësinë më të madhe. Kalaja antike e shënon atë në disa shekuj para Krishtit, por ndoshta është nga të rrallat kala që ka qenë e banuar nga antikiteti deri në shekullin XIX, pra një periudhë më se dymijëvjeçare. Jetëgjatësinë Këlcyrës ia ka shtuar rëndësia që ka patur ky qytet në raport me qendrat e tjera të banuara. Është në kryqëzimin e rrugëve perëndim-lindje, por gjithashtu dhe në kryqëzimin e rrugëve veri-jug. Përmendet në kohën e Bizantit me emrin Klisura. Ishte nga të paktët qytete që kishte një kala dhe në këto dokumente përmendet krahas Kaninës, Skreparit (kala në rrethin e Skraparit) dhe Timorit (kala në rrëzë të malit Tomor).  Në kohën e pushtimit Osman, sipas ndarjes administrative të trojeve shqiptare të vitit 1431, Këlcyra shënohet si qendër e Vilajetit për Shqipërinë e Poshtme që përfshinte hapësirën nga Berati deri në gjirin e Artës. Bashkë me Këlcyrën përfshihej dhe territori në të djathtë të Vjosës që njihet gjeografikikisht si Lugina e Mesme e Vjosës dhe që përfshinte rreth 30 fshatra që i përkasin në kohën e sotme rrethit të Tepelenës, ndërsa në antikitet është njohur me emrin Atintania. Përfshirja e Antintanisë bashkë me Këlcyrën do të thotë që banorët e Luginës së Mesme dhe të Sipërme të Vjosës, pra tepelanasit e sotëm në të djathtë të Vjosës dhe përmetarët, të përbënin qendrën e Vilajetit. Ky organizim i Perandorisë Osmane nuk pati jetëgjatësi, sepse Këlcyra, atëhere e vendosur në shpat të malit, nuk plotësonte kushtet për vendosjen e administratës dhe të garnizoneve ushtarake. Janina, në këtë këndvështrim, plotësonte kushte më të mira për një qendër Vilajeti. Megjithatë, kjo ka qenë mundësia e parë e Këlcyrës për t`u bërë epiqendra e Shqipërisë së Poshtme, siç thirrej Vilajeti i Janinës në kohën e pushtimit osman.

Mundësia e dytë e Këlcyrës ka qenë viti 1920. Ky vit e gjen Këlcyrën (vazhdonte ende të shkruhej në dokumentet zyrtare Klisura) nënprefekturë që varej nga Prefektura e Gjirokastrës.  Kështu më 26 mars të vitit 1920, Nënprefektura e Këlcyrës i raporton Prefektit të Gjirokastrës  mbi lëvizjen e 150 xhandarëve në drejtim të fshatrave që ndodheshin rrëzë malit Nemërçkë. Nënprefektura e Këlcyrës  ka një korespodencë të vazhdueshme me prefekturën e Gjirokastrës. Kjo korespodencë është edhe midis Zyrës së Policisë Këlcyrë me Nënprefekturën e Këlcyrës, siç është korespodenca e datës 4 maj 1920 e në vijim. (Burimi: Arkivi Qëndror i Shtetit Nënprefektura e Përmetit, dosja nr.16, viti 1922).

Siç duket, as këtë herë Këlcyra nuk i përmbushi kushtet për të qenë qendra kryesore në Luginën e Sipërme të Vjosës, sepse pas një viti nënprefektura vendoset në qytetin e Përmetit.

Ndarja e re administrative për zgjedhjet vendore të qershorit të vitit 2015, i ka dhënë Këlcyrës të njënjtën peshë që ka dhe qyteti i Përmetit. I gjithë rrethi i Përmetit ndahet në dy njësi administrative me peshë gati të barabartë: në atë me qendër Këlcyrën dhe në atë me qendër Përmetin. Të dy këto qendra nuk do të shërbejnë për ta ndarë Luginën e Sipërme të Vjosës në dy njësi etnografike. Pra, të kemi një identitet përmetar dhe një këlcyrjot. Ajo që unë quaj mundësi të tretë të Këlcyrës është që do të ketë nga buxheti i shtetit një fond të krahasueshëm me qytetin e Përmetit apo dhe atë të Tepelenës për shkak të peshës së barabartë që ka Këlcyra me këto qytete. Deri në ditët e sotme, Këlcyra ka qenë e diskriminuar nga vëmendja që kanë treguar ndaj saj qeveritë shqiptare. Investimet në qytetin e Këlcyrës kanë qenë disa herë më të vogla se ato të qyteteve të tjera që kanë qenë të privilegjuara në raport me Këlcyrën. Ndryshe nga shumë qytete të tjera, Këlcyra ka burime të konsiderueshme që do t`i sigurojnë të ardhura, nëse do t`u kushtohet vëmendje dhe do të administrohen mirë.

Fushat e luginës së Dëshnicës, ajo e Këlcyrës dhe e Velçishtit, janë nga më pjelloret në Luginën e Mesme dhe të Sipërme të Vjosës. Përshkrohet nga dy lumenj: Vjosa dhe Dëshnica si degë lumore e Vjosës. Ka dy male me kullota të pasura për blegtorinë: Trebeshinën dhe një segment të Dhëmbelit. Vend me vreshta e blloqe dru frutorësh në krahun e majtë të lumit Dëshnica deri në Piskovë. Kanë qenë këto veçori që territori i Këlcyrës ka qenë i banuar që në kohët më të hershme. Në territorin e saj ndodhen tri kala antike në distancë të afërta me njëra-tjetrën: ajo e Këlcyrës, e Kuqarit dhe e Limarit. Të tri këto kala, të datuara në shekujt IV-III para Krishtit, tregojnë se në këtë hapësirë, kishte tre qytete, të cilat tregojnë për shkallën e lartë të zhvillimit të kësaj zone. Cilët ishin këta qytete në antikitet? Cilado krahinë e Shqipërisë apo dhe më gjerë do të ishte me fat që të ishte shenjuar nga tre kala antike. Në kohën e sotme do të thotë më tepër vizitorë, më tepër interesim, më tepër të ardhura. Po cila është gjendja e tyre reale? Të tri kalatë janë të braktisura. Asnjë interesim. Asnjë vizitor.

Në vitin 2011, pas një studimi 10-vjeçar mbi autorët e antikitetit, arrita në përfundimin se kalaja antike e Këlcyrës ishte Dodona e famshme e antikitetit e cila rrezatonte përtej brigjeve të Mesdheut dhe sillte vizitorë nga veriu Danubit. Një konkluzion i tillë vërtet është befasues, kur dihet që bota akademike shqiptare dhe ajo e huaj e pranojnë Dodonën sipas Karapanos në luginën e Carakovistës, në jugperëndim të Janinës, ndërsa Rilindasit tanë e shenjuan atë në Tomorin e Beratit, e cila mbeti një hipotezë edhe me studimin serioz të Perikli Ikonomit.

Po autorët e antikitetit, me përshkrimet e tyre, nuk të çojnë as në Dodonën e Janinës, as në Tomor të Beratit. Dodona e Karapanos, në jugperëndim të Janinës nuk plotëson asnjë kusht nga to që thonë autorët e vjetër.

Kushti i parë: Autorët e vjetër thonë se Dodona ndodhet në veri të Epirit, Dodona e Janinës ndodhet në mes të Epirit.

Kushti i dytë: Orakulli i Dodonës ndodhej ndanë lumit me emrin Dodon ose quhej edhe lumi i Selinjve. Në luginën e Carakovistës nuk ekziston lumi.

Kushti i tretë: Dodona ndodhet në shpat të malit. Në luginën e Carakovistës jo vetëm që nuk është në shpat të malit, të malit Uliçka, i pretenduar si Tomari i lashtësisë, po as në rrëzë të tij, ajo ndodhet në krahun tjetër të luginës, në kodrat e Kozmirasë.

Ishin këto dëshmi të cilat bënë që Zoto Mollosi, një nga dijetarët më të shquar të shekullit XIX, ta kundërshtonte ashpër vendosjen e Dodonës në luginën e Carakovistës duke thënë:

“Këto që thotë z. Karapano, nuk kënaqin asnjë shkrimtar të ri grek, përveçse disa shkrimtarëve të huaj sipërfaqësorë që nuk e vizituan ndonjëherë këtë vend e nuk e studiuan truallin e Epirit” duke i dhënë kështu një goditje të fuqishme Karapanos dhe Akademisë Franceze që njohu studimin e Karapanos si një vlerë shkencore.

Po edhe ata që e pranuan Dodonën në luginën e Carakovistës, pasi krahasuan dëshmitë e autorëve të antikitetit me luginën e Carakovistës, arritën në përfundimin se kjo luginë nuk përputhej me thëniet e tyre. Atëhere dolën në konluzionin se autorët e antikitetit ishin konfuz, “të dykuptimtë dhe të paqartë siç ishin edhe përgjigjet e orakullit”. Megjithatë, Dodona mbeti në Janinë, edhe pse e dyshimtë, sepse studiuesit e deritanishëm nuk arritën dot që të gjenin vendndodhjen e vërtetë të Dodonës që është në Dëshnicë të Përmetit.

Pas botimit të studimit “ Dodona ndodhet në Dëshnicë të Përmetit I” Tiranë 2011, vendndodhja e vërtetë e Dodonës që është në rrethinat e Këlcyrës, u bë më se e qartë. Po ç`ndodhi? Në vend që të përkrahej nga institucionet shkencore, u kundërshtua prej tyre, një kundërshtim i një lloji të veçantë, nga vetë kreu i sotëm i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë: “Këto që dëgjojmë e shohim sot se do të ngrihet një monument tjetër i pavarësisë në Tiranë më duken si ato dilentantizmat e atyre që Dodonën antike 1500-vjeçare duan ta çojnë në Kalanë e Këlcyrës. Me këtë dua t’ju them se edhe ngritja e Monumentit të Pavarësisë në Tiranë është një dilentatizëm”. (Gazeta “Shqiptarja.com”, datë 19 prill 2012).

* Shënim: Me rastin e 100-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, qeveria shqiptare donte që të ngrinte dhe një momument tjetër të Pavarësisë në Tiranë. Ky veprim i qeverisë shqiptare u kundërshtua nga forcat politike në Shqipëri. Kundërshtim pati dhe nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë dhe konkretisht nga nënkryetari i saj në atë kohë z. Muzafer Korkuti. Po këtë kundërshtim që mbështetej dhe nga opinioni publik, z. Korkuti e lidh dhe me Tempullin e Dodonës, i cili duhej kundërshtuar për të mos lëvizur nga Carakovista e Janinës për në Këlcyrë të Përmetit.

Për vetë rëndësinë që ka Dodona për hapësirën ballkanike dhe atë europiane, institucioni shkencor më i rëndësishëm në vend, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, duhet të kthente një përgjigje shkencore përse Dodona nuk ndodhet në Këlcyrë. Dodonën në Këlcyrë nuk e shpiem ne, Dodona ndodhet tek kalaja antike e Këlcyrës. Tek kalaja antike e kanë vendosur autorët e antikitetit, pothuaj të gjitha dëshmitë e tyre e vendosin në veri të Epirit, në tokën e Molosisë. Këtë kufi e shënon Lugina e Sipërme e Vjosës dhe gjithë topografia e Dodonës përputhet në mënyrë perfekte me Këlcyrën.

Paaftësinë për të kundërshtuar Dodonën në Këlcyrë e vëren dhe tek kjo deklaratë e akademik Korkurtit: “Siç përmenda më sipër rastin e tempullit të Dodonës, që disa thonë se është në mal të Tomorit apo në Këlcyrë. Jo. Dodona është atje ku thotë se e ka parë me sytë e tij Ismail Qemali, që është shënuar në albumin e Kristo Frashërit”. (Gazeta “Shqiptarja.com”, datë 19 prill 2012).

Është e pakuptueshme shprehja se Dodona është atje ku thotë se e ka parë me sytë e tij Ismail Qemali. Si mund të shikonte Ismail Qemali se cilit qytet i përkiste një vend i shenjtë apo qytet, i cili ndodhej nën rrënoja?  Të përdoresh këtë shprehje të Ismail Qemalit, të bërë 150 vjet më parë, si serum për të mbajtur në këmbë një tezë tashmë të rrëzuar, do të thotë se institucioni shkencor më i rëndësishëm në Shqipëri, ndodhet në gjendje kome. Po nëse institucionet shkencore në Shqipëri paguhen dhe nuk kanë bërë asgjë serioze në këto 20 vitet e fundit, fajin nuk e kanë ata vetë, por shteti dhe qeveria shqiptare që duhet t`i vinte në lëvizje nëpërmjet reformave, ku puna e secilit të matej nga produkti që ata vazhdojnë të japin dhe jo çfarë kanë dhënë 25 vite më parë. Cfarë ka thënë Ismail Qemali?

“Dhjetë vjet më vonë, një mision shkencor francez, që kishte ardhur në Janinë deklaroi se çdo kërkim për faltoren e Dodonës në këtë rajon, ishte i kotë. Unë atëhere ndodhesha në Vlorë, me një shokun tim të fëmijërisë, Kostandin Karapanon, të cilit i besova përshtypjet e mia lidhur me rrënojat e Melingosit. Karapano që ishte plot inisiativë, filloi pak kohë më vonë gërmimet dhe zbuloi faltoren dhe një sasi thesarësh arkeologjik të një vlere të jashtëzakonshme” (Kristo Frashëri, “Album, Ismail Qemali”, Tiranë 2012, fq 22)

Ismail Qemali e thotë qartë: “ i tregova shokut tim të fëmijërisë, Karapanos, në lidhje me rrënojat e Melingosit” Kjo është një bisedë tavoline, bisedë të cilën ai e ka hedhur në kujtimet e tij, si çdo kujtim tjetër të jetës së tij. Ai vetë nuk po pretendon se ka zbuluar Dodonën, thjesht ka folur me mikun e tij në lidhje me të.

Megjithatë, deklaratat e akademik Korkutit se “Dodona nuk mund të çohet në Këlcyrë” apo “është atje ku e ka parë me sytë e tij Ismail Qemali” po pranohen si një lloj çertifikimi që Akademia e Shkencave e Shqipërisë i bëri Dodonës së Karapanos në luginën e Carakovistës. Tirana akademike që e kishte pranuar në heshtje Dodonën në jugperëndim të Janinës, me deklaratën e saj të vitit 2012, u bë pjesë e rëndësishme e segmentit Athinë-Paris që ishte shenjuar qysh në vitin 1878.  Tashmë, trekëndëshi i sapo krijuar Athinë-Paris-Tiranë, në dukje është më i fortë se segmenti i mëparshëm.

Pas krijimit të kësaj figure të re gjeometrike, ka një heshtje të plotë nga institucionet shkencore në vendin tonë.  E gjithë kjo heshtje konvertohet në mungesë interesimi për banorët e Këlcyrës dhe mungesë investimesh për këtë rajon. Ç`do të thotë të zbulohet vendndodhja e vërtetë e Dodonës?  Që kalaja antike e Këlcyrës dhe qyteti i vjetër poshtë saj të kthehen që qendrën arkeologjike më të rëndësishme të Ballkanit dhe Këlcyra të bëhet kryeqendra e botës antike. Do të shkojë në vendin e vet dinjiteti i shqiptarëve, sepse do t`i japin vlerën reale identitetit të tyre. Nga pikëpamja ekonomike do të thotë që ai shpat mali të kthehet në një minierë ari. Mirëqënie e punësim për shumë nga banorët e Këlcyrës. Tri qendrat antike mund të vizitohen dhe në gjendjen që janë duke i lidhur me rrugë. Mbase kalaja antike e Këlcyrës, në shpat të malit, ku është e vështirë të shkojnë makinat,  mund të kërkojë një tjetër mjet transporti të vizitorëve siç është teleferiku. Jo më kot Homeri i shekullit të VIII para Krishtit, i kushtoi vargjet: “O Zeus, mbret i Dodonës pellazgjike, që rron larg e kujdesesh për Dodonën dimërkeqe” apo “ ...në Dodonë ku dimri bën me borë dhe akuj”. Ky vend nuk mund të jetë tjetër, veçse ajo kala antike atje, në shpat të malit.

Mbase një interesim publik i vetë banorëve të Këlcyrës, interesim që do ta injektojnë dhe tek të zgjedhurit vendorë të qershorit të këtij viti duke u kërkuar kandidatëve që të përfshijnë në projektet e tyre këto kala antike, do të shërbejë si shtysë për të ecur më tej. Këlcyra nuk do të jetë më ai qyteti i vogël që priste financime nga qeveria, por kryeqendra arkeologjike e Ballkanit, me vizitorë të shumtë në të katër stinët e vitit. Atë që nuk bëri dot Perandoria Osmane për ta bërë Këlcyrën qendër të Vilajetit për Shqipërinë e Poshtme dhe që sot do të kishte afërsisht përmasat dhe rëndësinë e qytetit të Janinës, do ta bëjnë bijtë e Këlcyrës. Nuk do të jetë e largët dita, kur Këlcyra do të shënohet në hartat e botës si Kryeqendra e Qytetërimit të Ballkanit. Kjo e vërtetë erdhi me vështirësi dhe po me vështirësi do të instalohet. Po guximi dhe mençuria nuk u ka munguar bijve të Këlcyrës që të triumfojnë dhe mbi marrëveshje akademike false si ajo e trekëndëshit Athinë-Paris-Tiranë. Mbase historia kështu e desh që të rridhnin gjërat.