Gëzim Llojdia: Të gjitha kohët e Orikut

TE GJITHA KOHET E ORIKUT        

Nga Gëzim Llojdia

Orikumi

Një urë që nuk ndan dete,por një përrua për tu hedhur në Orikum dhe ndërsa je mes dilemës aty për në Llogara dmth në të majt ose drejt  xhades së perendimit të përflakur.Orikumi ishte bashkia e vendit me resurse turistike më të mëdha,V dhe tash etutje tutje  i bashkngjitete bashkisë Vlorë,madje kjo e fundit mund të quhet fare  e vogël përpara parajsës Orikum i gjithë bregu jugor dhe lokalet me ndricim vezullonjëse i përkasin kësaj bashkie.I gjithë deti dhe plazhet ,tokat dhe ndërtimet i përkasin sërish kësaj bashkie.Ndërtesa e të cilës është në qëndër të qytetit të vogël që po zgjerohet shumë shpejt.Lagjia e parë e qytetit ka qënë e rusëve që mbritën aty në kohën e miqësisë ,ndërsa në Pashaliman në rrënojat e sotme të Orikut ishin rezidencat e marinës kur në bregdet u shfaqën shpendë uji prej metali gjigand me vrojtues.Ishin të famshmet dhe të vetmet e këtij lloji që kur historia e vendit njihte rëndësin e tyre.Vetë rusët ndërtuan banesat prej druri në Orikum,ndërsa në bazë punët oficerët rus filluan të drejtonin shpendët sëbashku me oficerët shqiptarë.Po të dalësh aty ku sot janë shkëmbinjtë   e gdhendur të orikut dhe tejposhtë teatri i një kohë hershmërie është siç e përshkruan Kadare.I gjithë gjiu i mbyllur është në një forme tepsie,ndërsa deti duket gri,bregu shkëmbor i karaburunit dhe hija gri e tij. j.Ardhja në këtë vend të bënën të kujtosh një copë historie me rusët.Ikja e nëndetësve apo sic tregojnë në kohën e regjimity ardhja e një nnëndetese ruse fshehurazi.E gjithë flota flinte ditën ne diell.Mirëpo si ka kapuar ne mezokanal kur atje pergjonin dragaminat.thuhet se ka qënë një ushtar shërbimi që ka parë dhe ka raportuar apo ka pyetur më qartazi,ka gjë nëndetese ne gji dhe përgjigja ka qënën mohuese,atherëq është parë se një shpend ujor i stërmadh kishte hyrë befasisht në gjirrin e Vlorës.Ndërsa trimërit që tregohen si ja punuan janë si dyfekë pas dasme.Do të ishte mir,ë që ndërsa ata shpendë i hëngëri ndryshku  njera prej tyre të ishte një ndonjë muze edhe të natyrës ,kjo jo për nostalgji por për të treguyar një periudhë kohore të një sistemi .Pashalimai sot është bazë ushatarke dhe brenda tij gjëndet edhe qyteti i Orikut.Të jetosh në  gjirrin e Vlorës do të thotë të jesh në “prerin e mbretit”.

Laguna e Orikumit

Laguna e Orikumit një ndër dy lagunat e gjirit të Vlorës po shkon gradualisht drejt origjinës sësaj ,kënetizimi i një hapsire ujore që u bonifikua në vitet e socializmit.

Qyteti aktual i Orikumit thuhet në një studim të kyrer nga kjo bashki , është  ndërtuar dhe banuar në mes të viteve 1945-1961.

Laguna e Orikumit ,shtrihet ne fundin jugor te gjirit te Dukatit  shkruhet në:( Ruajtja e ligatinave dhe ekosistemevebregdetare ne rajonin e Mesdheut,plan Menaxhimi Kompleksi:LlogoraRreza e Kanalit Dukat, Orikum, Tragjas, Radhime,Karaburun,Drafti perfundimtar Dhjetor, 2004)dhe eshte e lidhur me detin me ane te nje kanali.Ne ditet e sotme kane mbetur vetem 130 ha te lagunes se meparshme te madhe Orikumit (PashaLiman). 25 vjet mepare si rezultat i disa punimeve kulluese dhe ndertimit te nje argjinature u thane rreth 400 ha te lagunes se meparshme.Ne te njejten kohe shpyllezimet intensive kane ndryshuar ne menyre drastike karakterin e zones. Sasia e reshjeve gjithashtu eshte ulur.Shume prej tokave bujqesore aktualisht janebraktisur ose perdorenkullotje jo intensive Rrjedhimisht, vegjetacioni natyror kapushtuar pjese te konsiderueshme te tokave te meparshme te kultivuara dhe te pyjeve.Rrjedha e ujit te fresket ne lagune si dheuje kembimi midis detit dhe lagunes eshte reduktuar. Kjo ka ndryshuar hidrologjine e lagunes.Pjesa bregdetare e Lugines se Dukatit, ka një origjinë  aluvionale me nje siperfaqe te perafert prej 1000 ha. Kjo eshte zona, ku eshte e vendosur laguna e Orikumit,130 ha.Cdo qeveria prej viteve‘90 e ka vendosur në prioritet e saj.Programet duke eshpallur zonë të mbrojtur nuk kanë dhënë rezultat.Asnjë masë nuk është marë për mbrojtjen nga kënetizimi i lagunës.

Sipërfaqja e lagunës së Orikumit normalisht është 105 Ha,thuhet në studimi:Përmirësimi i Mbulimit dhe Efikasitetit të Menaxhimit të Zonave të Mbrojtura Detare dhe Bregdetare (Studim Socio-Ekonomik ) Zona e Mbrojtur Detare dhe Bregdetare ( ZMDB)  Karaburun – Sazan, dhe mund të shkojë 115 Ha kur niveli i ujit në lagunë është i lartë e ndikuar nga kushtet klimaterike. Mesatarisht thellësia e  lagunës shkon nga2.8 në  ne 3.0 metër.

Oriko një emërtim i lashtë për Orikumin

Oriko një emërtim i lashtë për Orikumin. Një qytet i lashtë në bregdetin shqiptar,më saktësisht një skelë. Një port i rëndësishëm i Adriatikut, ku anijet, ishte bazë për të Sipas traditës,shkruan Alberto Gitti, Enciklopedia italiane (1935) ajo u themelua nga Eubeesit,  të cilët , pas kthimit të tij nga Troja, u vendosën atje nga një stuhi, sipas Pliny, megjithatë, ishte një koloni .Pikë e rëndësishme strategjike për komunikime midis Greqisë dhe Italisë, ishte shpesh në fushën e veprimit të luftërave të mëdha, të tilla romake-ilire, të parë dhe të tretë, maqedonase dhe sidomos lufta civile midis Cezarit dhe Pompeut. Gjatë dimrit të 48 të. C. ka vuajtur shumë dëme. Ishte një koloni romake gjatë perandorisë dhe u restauruar nga Atticus Herodit. Në shekullin e tretë.  Ka prere monedhën shkruan Pr.DR M.Korkuti.Luajti një rol të rëndësishëm në luftërat maqedonase (ndër të tjera u pushtua në vitin 214 pes nga Philip V i Maqedonisë) dhe, më vonë, gjatë luftërave civile. Në vitin 49 pes, ushtria e Pompeit, i cili kishte vendosur,në Orik  ju dorëzua Cezarit pa luftë i cili, nga Brindisi, zbarkoi më shumë për Paleste, kreu një manovër nëpër malet e Akrokeraunia. Julius Caesar 3 korrik 100 pes -15 mars 44 mars Pr. Krishti tmori pa luftë Orikun dhe marshoi drejt Apolonisë.Gaius Julius Caesar ishte një gjeneral romak, burrë shteti , konsull dhe autor i dukshëm i prozës Latine. Ai luajti një rol vendimtar në ngjarjet që çuan në dështimin e Republikës Romake dhe rritja e Perandorisë Romake. Ardhja e Cezarit në Orik lidhet me tre toponime vendase:”Qafa e Cezarit”,”Rrugët e bardha të Cezarit”,”Varri u ushtarit të Cezarit”.

Një zbulim i shquar gëlqeror ndodhet brenda malet Acroceraunian

Në 1936 shkruan K.Francisë, L.Cardini gjithashtu bëri një ekskursion në gadishullin e Karaburunit, duke përfshirë edhe shpellat e Ravena, të regjistruar në detaje .Fletoret e tij tregojnë se ai udhëtoi gjerësisht në zonën midis Sarandës dhe Vlorës dhe ishte ende në vijim të informacionit, që ishin raportuar të atij nëntë vjet më parë. Gjatë këtyre dhjetë ditëve të fundit në Shqipëri, Cardini zbuloi site si sipërfaqja paleolitit në Xarra; shpellat e Himarës dhe Shën Marina dhe shkëmbinjtë e Kanalit Një muaj më vonë, Cardini  me padurim kalojë rezultatet e ekspeditës së tij.

D. Mustilli:Strehim në shkëmb. Një nga faqet më të shquar të  Cardinit është zbulimi i  eshpellës parahistorike në drejtim të depozitave arkeologjike ishte tek   shkëmbinjtë, një zbulim i shquar gëlqeror,që  ndodhet brenda maleve  Acroceraunian, me pamje  gjirin e Vlorës:"Në Capa Petrusit nuk është një shpellë e cila quan kanal i vogël, por ku ka fragmente tenxhere në sipërfaqen ........ Një hendek  të kryer në afërsi të fytyrës shkëmb zbuloi se stratigrafia vijim është e këtill vijon shënimi ... Si një tërësi, artefakte nga pjesa e poshtme e depozitimit, edhe pse të pakta për shkak të madhësisë së vogël të kanalit, japin dëshmi të sigurt të  pranisë së një industrie të epokës neolitike.

Vendi, i cili paraqet një sipërfaqe jashtëzakonisht të madhe të eksploruar premton të jetë në gjendje për të nxjerr një bollëk të materialit të sigurt  të shtresuar dhe interesante, [IPU: Luigi Cardini, 1939] Gërmimet sistematike ".Në qershor të vitit 2001, si rezultat i informacionit të përftuar nga banorët e qytetit modern të Orikumit, përshkrimin e Kanalit ishte vendosur në veri-lindje përball, shpateve  të   malit. Pas arritjes skajin perëndimor të fushës Dukat dhe zonën e njohur si Rrëza  e Kanalit, shpati veri-lindje përballet me Malin e Kanalit, nga ku shkëmbi i madh ishte qartazi i dukshme nga poshtë, përmbante brenda një dalje  me gur gëlqeror të shquar .Pasi në strehimin në shkëmb, ne kemi ekzaminuar planin Cardini  dhe ishin në gjendje të lidhen atë menjëherë në funksion para nesh, e tillë ishte saktësia e vizatimit. Tipari më i dallueshëm në tokë ishte bllok i madh i  rënë (4a), i  vendosur në frontin e dalje, i  cili kishte errësuar një pjesë e madhe të  sipërfaqes së tokës dhe depozitave të strehimit  në shkëmb. Prapa shkëmbit, ku kishte gërmuar Cardini së pari ka një  hendek (5a),  dhe u shfaq strehimi aktual. Ky përbëhej nga  pjesë e rreme e konsiderueshme në fytyrën e  shkëmbit  që përmban zgavrën më të madh (1), dëmtimit të dhëmbëve dhe të dy të vogla 'Tuneli', (2) dhe (3). Në fundin jug-lindor të strehim në shkëmb ishte më e vogël, dalja e  izoluar (6), që Cardini kishte shpresuar për të shqyrtuar më në detaje në një datë të mëvonshme dhe pas kësaj, dalje të ulët (7), dhe një tjetër bllok  i shkëputur (4b) - vendi i kanalit të vogël .Strehimi në shkëmb përballur në lindje, me një pamje spektakolare të fushës Dukat dhe lumit Gjimares më poshtë, si dhe Pasha Limani, Gjirin e Vlorës dhe gadishulli i Karaburunit. Cardini kishte referuar si Shpella Kanalit dhe gjatë vizitës së tij atje në 7 qershor 1939, ai ka gërmuar dy llogore të vogla që zbuloi prova të veprimtarisë epokës neolitike në vendin:'Një llogore e kryer në afërsi të fytyrës shkëmb zbuloi Stratigrafia e mëposhtme:- 20 cm e tokës thellësi me pleh në sipërfaqen, shenjat e zjarreve të fundit dhe një fragmente të qeramikës të  disa kohëve të fundit.- 10 cm të verdhë, një tokë argjilore, gurë, në bazë të të cilit ishte një brisk i bukur i stralli bardhë, 6 cm të gjatë dhe 2 cm e gjerë.- 30 cm e tokës thellësi me gurë të shpeshta, shenjat e vatrat dhe  qeramikë,të fërkuar disa atipike stralli thekon dhe kockat e kafshëve shtëpiake. Më poshtë është [IPU: ekstrakt Cardini fletore, 7 qershor 1939] themel të pandryshuar '.Cardini përsëri propozoi një fushatë të ardhmen e gërmimeve që u penguar edhe nga shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore:"Si një tërësi, artefakte nga pjesa e poshtme e depozitimit, edhe pse të pakta për shkak të madhësisë së vogël të kanalit gjykimit, për të siguruar dëshmi të sigurt e pranisë së një industri epokës neolitike. Vendi, i cili paraqet një sipërfaqe jashtëzakonisht të madhe dhe explorable, premton të jetë në gjendje për të blerë një bollëk të materialit të sigurt stratifikuar dhe interesante, si një rezultat i gërmimeve sistematike. Çdo gërmim duhet të kryhet në dimër, ose në fillim të pranverës, megjithatë, për shkak të afërsisë së ngushtë së faqes së kënetës Pasha Limani, një nga vendet më të keq në Shqipëri për malaries '[IPU: ekstrakt Cardini fletore, 7 qershor 1939].Gjatë vizitës sonë të shkurtër për të Kanalit kemi bërë një ekzaminim paraprak të sipërfaqen e tokës për të kërkuar dy llogore të gërmuara nga Cardini gjykim dhe për çdo material arkeologjik. Zona ishte e mbuluar kryesisht me bar dhembeturina, por në vende depozitat e holla jashtë për të zbuluar themelet gëlqeror, e daljeve  pushimeve . Ne nuk kemi gjetur dëshmi të materialit eneolitike, edhe pse në shpatet poshtë tarraca e e strehim në shkëmb është shënuar  epoka e Hekurit dhe qeramikë  e vonë antike, si dhe një koleksion mbresëlënëse e mjeteve n (Francis, 2001). Si përfundim Cardini ka konstatuar se strehimi në shkemb në Kanalit duket se kanë shumë potencial arkeologjikë.

Me S.Zenelin, ushtarakun më të lartë të bazës së Pashalimanit, me humor e quajmë:” Mujo Bermema”,komandanti i bazës detare,vizitojmë parkun arkeologjik të cilin  e kisha drejtuar ,pesë vite më parë.Udha është ajo, që kemi lënë,pak cakëll dhe barishte,godinat e ushtrisë ende të lëmërisin dhe ca  bunkerë që ishin menduar ti lyenim për ti bërë  të vizitueshëm dhe për  shfaqur një lloj fantazme të kohës,fytyrën e ushtrisë së diktaturës.Fiku i egër u rrëzua pesë vite më parë me rrapëllim, ,kishin bërë tre stola,bari ishte kositur dhe udha, që hapëm për në lagunë vijonte të ishte prezente.Agim Haxhiraj,Novruz Barjami dhe ky djaloshi  i Cipajve nipi i poetit pilurjot Lefter, meritonin fjalën që monumnetet  paskan ende zot kur mediumet e sotme të mbysin me poteren e tyre se  gjithcka po shëmbet.Në Orik,kurrsesi nuk ngjet kështu.

Kompleksi i banesave j-l në Orik doli në dritësim në vitin 2009 nga punonjës e ZMPA Amantia-Orikum. I njohur por ekzistenca e tyre nuk shfaqej nga vegjetacioni 10 vjeçar që kishte krijuar një pyll të madh të dendur madje me Google earth fytyra e kompleksit të banesave shënonte ca njolla gri të bardhë,ndonëse pamja ulej e objektivit ulet deri në disa këmbë lartësi. Përjashta këtij kompleksi ishin vetëm 3,objekte godina ,shkëmb i gdhendur në formë banese,gjysmë,sepse dihet që struktura tjetër e tij mund të ketë qenë me dru,u shprehen specialistët zviceranë që gërmuan një vit më parë në Palokastër. Rreth muajit shkurt në ditët-ikjet e tij dhe në muajt mars,prill filloi pastrimi i godinave .Ishte një territor,që zinte rreth 2500 m 50×50 m ku vegjetacioni përbehej nga xina,drizë,ferrë,dhe bimse shkurroje deri në 1.5-2m. Ky territor duhet të ketë pasur një pastrim diku pas viteve në 1990. Pastrimi synonte të hapte zonën e cila u zonifikua nga pamjet e google earth duke shënuar me pika të verdha në hartën satelitore zonë ku do të përfshinte pastrimin e bimësisë. Pastrimi i vegjetacionit ishte i vështirë duke ditur edhe shkallën madhe të rrezikshmërisë që kjo zonë në vitin 1997 ka mbartur material luftarak për shkakun e bazës së Pashalimanit. Ky kompleks u vu në pah pas pastrimit të territorit në vitin 2009. Përbënë një pjesë të arkitekturës urbanistikës së qytetit. Aktualisht sipërfaqja është 2500m .Gjithsejtë janë 11 komplekse me 2-3 godina.Të gjithë të pastruar  si duhet mirëmbajtur një monument dhe gjurmët e gërmimevev të ekspeditës shqiptaro-zvicerane.E kam ndjekur me vëmëndje këtë pjesë të kësaj pune  që gjetëm atje ,pune e cila nisi kur drejtoja këtë park arkeologjik në vitin 2008.A do të vijojë më ekspedita zvicerane e universitetit të Gjenevës,një përgjigje dyshuese ende nuk dihet, por duhet kërkuar të rikthehet ndoshta për gjurmët në lagunë,apo ndërtimet që gjenden atje,dy foto të bëra nën ujë tregojnë.Një park, që mirëmbahet në prag të sezonit është tregues për ardhje të turistëve në stinën e tyre. Me gazetaren Marieta Markuri,shkojmë te nëndetsja 105 .Është “mohikania e fundit” e një historie luftrake të shekullit të shkuar. Në gjirin e Vlorës në vitet ‘60 nëndetëset gjëmonin brenda gjirit.Te posblloku,ushtari merr targën e automobilit,dalim nga baza detare themeluar që nga kohët e  Cezarit dhe bëjmë rrugën e kthimit.