Begzad Baliu: Gustav Majer dhe albanologjia

Begzad Baliu

Gustav Majer dhe albanologjia
(Pjese nga libri)

Nga Begzad Baliu, Prishtinë

Kontributi i studiuesve gjermanë për studimet albanologjike

Shkolla gjermane, që ka arritjet më të suksesshme në fushë të albanologjisë dhe njëri prej studiuesve më të shquar nga kjo shkollë, Gustav Majeri, janë të lidhura ngushtë me fillimet e albanologjisë, me studimet e saj më të rëndësishme në të gjitha kohërat, me themelimin e albanologjisë si shkencë, dhe me shkallën më të lartë të studimeve të saj në ditët tona.

Mund të thuhet kështu, për shkak se: në shekullin XV, kur gjejmë veprën e parë për gjuhën shqipe ndër të huaj, një Fjalorth, që sado i vogël qoftë, e kemi trashëguar nga një udhëtar gjerman, Arnold von Harff-i[1](1497); për shkak se në shekullin XVI, në mesin e disa veprave të njohura që flasin për gjuhën shqipe dhe shqiptarët, gjendet edhe vepra e një studiuesi gjerman: Konrad von Gesner[2](1555); për shkak se, në shekullin XVII, veç të tjerash, kemi edhe një lutje në gjuhën shqipe, të cilën e ka botuar Andrea Muller[3](1680); për shkak se, në shekullin e XVIII njëri prej filozofëve më të mëdhenj gjermanë dhe evropianë të kohës së tij, Gottfried Wilhelm Leibnitz[4] (1705-1715), është njëri prej popullarizuesve më të mëdhenj të prejardhjes së gjuhës shqipe, madje jo vetëm njëherë dhe në një rasë, por për më se njëzet vjet me radhë, ndërsa i po kësaj kohe është edhe kritiku e filozofi i madh gjerman Johan! Gotfrid Fon Herder[5] (1744-803), si edhe historiani Johan Erih Tunman[6] (1746-1778); për shkak se në shekullin XIX, disa prej studiuesve më të shquar të gjuhësisë evropiane, gjermanët: Johan Christoph Adelung[7] (1809), Christian Gottlieb von Arndt[8] (1818), J. A. G. Schmidt[9] (1822), Johann Severin Vater[10](1822), Karl August Anton Alfons Joseph Ritter von Xylander [11](1835), gjendet edhe studiuesi i madh gjerman Hohann Georg von Hahn[12], i cili vuri bazat materiale dhe shkencore, mbi të cilat u vunë themelet shkencore të albanologjisë. Le të kujtojmë se në gjysmën e parë të shekullit XIX vepron edhe studiuesi i njohur për zonën mesdhetare të Evropës, Jakob Filip Falmerajer[13](1790-1860). Po i kësaj kohe është edhe njëri prej historianëve më të mëdhenj të këtyre dy shekujve, Teodor Mommsen[14] (1817-1903).

Gjithë ky interesim dhe gjithë kjo punë për studimin e gjuhës shqipe edhe është pritur që do të kurorëzohet një ditë me rezultate të reja shkencore në fushë, jo vetëm të albanologjisë si shkencë, që po linte, por edhe në shkallë të ballkanologjisë dhe të indoevropianistikës në përgjithësi. Për të ndodhur kjo nuk është dashur shumë kohë. Vetëm disa dhjetëvjetsha më vonë, pra në gjysmën e dytë të shekullit XIX, ishte studiuesi i madh Franc Boppi[15] dhe më pas Gustav Majeri[16], i cili do t’i vërë bazat e shkencës të albanologjisë. Puna shkencore e studiuesve gjermanë dhe austriakë nuk mbaroi me këtë shkallë të ngritjes së dijes për albanologjinë. Shkencëtarët gjermanë do të shtohen, jo vetëm për nga numri i hulumtuesve, por edhe sipas fushës së interesimit. Le të kujtojmë këtu punën e madhe shkencore që në fillim të shekullit XX e bëri Norbert Jokli[17], angazhimin e madh jo vetëm shkencor, por edhe ! kulturor e kombëtar për shqiptarë të Maksimilian Lambercit[18]; vlerat shkencore të studimeve ilire nga profesori i gjuhësisë krahasimtare Paul Kreçmer[19] (1886-1956), le të kujtojmë këtu profesorin e historisë Hansjorg Frommer[20](1939-), filozofin dhe historianin Peter Robert Franke[21] (1926), studiuesit, nga më të zellshmit në ditët tona: Herman M. Olberg[22], Wilfred Fiedler e Oda Buchholz[23], Norbert Boretzky[24] etj.

Megjithatë, ata që kontributin e studiuesve gjermanë e shikojnë vetëm në një kënd dhe i qasen vetëm nga një anë, nuk harrojnë të thonë se: interesimi i shkollës gjermane për gjuhën shqipe ishte i natyrës politike; se ishte i natyrës së rastit, d.m.th. studiuesit gjermanë ishin marrë me albanologjinë falë pranisë së tyre në trojet shqiptare, e madje edhe kolonitë shqiptare, për aktivitete të caktuara politike, tregtare, usharake etj.; se për studiuesit gjermanë gjuha shqipe ishte vetëm një trampolinë krahasuese me gjuhët e tjera, për të nxjerrë rezultate sa më të sakta në shkallë të gjuhësisë indoevropiane etj. Prandaj, në këtë rast shtrohet nevoja që interesimi i studiuesve gjermanë për gjuhën shqipe, popullin shqiptar dhe për historinë e tij, të trajtohet edhe në aspekte të tjera.

Shkollat gjuhësore dhe albanologjia

Një nga mënyrat për të pasqyruar interesimin e përkushtuar dhe shumë të thellë të studiuesve austro-gjermanë në hulumtimin, studimin dhe botimin e trashëgimisë gjuhësore të shqipes, është edhe vlerësimi i kësaj tradite të studimit në kontekst të studimeve gjuhësore ballkanike dhe evropiane në përgjithësi. Rrjedhimisht, le ta shikojmë këtë proces në vijimsinë e zhvillimit të shkollave gjuhësore dhe të studiuesve më të mëdhenj që, krahas me gjuhët e tjera u morën edhe me gjuhën shqipe, duke shënuar shpesh përmes saj edhe rezultate të larta të tyre Njëri prej këtyre studiuesve është edhe gjuhëtari, ndër më të mëdhenjtë e albanologjisë, Gustav Majeri.

Ndonëse gjatë lashtësisë dhe mesjetës nuk gjejmë gjurmë të studimit të albanologjisë nga të huajt, gjatë periudhës së Rilindjes interesimi i studiuesve të huaj sidomos i studiuesve gjermanë është i madh. Po të paraqitej një pasqyrë e përfshirjes së gjuhës shqipe në këto botime, atëherë ajo do të dukej kështu:

Dijetari dhe udhëtari i dalluar gjerman P. S. Pallas (1741-1911) në veprën e tij “Fjalor i krahasuar i të gjitha gjuhëve dhe të të folmeve”(Evropë, Azi, Amerikë, Afrikë), në të cilin përfshiheshin 276 gjuhë, përfshinte edhe gjuhën shqipe me 270 fjalë; Dijetari gjerman J. K. Adelung (1732-1806), në veprën e tij në katër vëllime “Mitridati ose Gjuha e përgjithshme”, prej pesëqind gjuhësh, përfshin edhe shqipen me lutjen : “Aty ynë që je në qiell”, sado mendimi i tij se shqiptarët janë një mbeturinë e trungut tartar, me të drejtë, nuk u përfill nga shkencëtarët e kohës, nga të gjithë përfaqësuesit kryesorë të gjuhësisë historike-krahasuese, si: Rasmus Rasku, Franc Bopp, J. Grimm, A. Vostokov, V. Humbold, A. Shlajher etj., janë të paktë ata që e kanë lënë mënjanë gjuhën shqipe, si njëra prej gjuhëve kryesore të indoevropeistikës, për arsyetimin e teorisë së tyre. Rasmus Rasku[25] (1787-1832) ishte i pari! që paraqiti mendimin se gjuha shqipe bën pjesë në rrethin e gjuhëve indoevropiane; Franc Bop (1791-1867), për të cilin studiuesit e kohës thonë se është themelues jo vetëm i sanskritologjisë por edhe më gjerë, i metodologjisë historike-krahasuese. Ky studiues i madh i shkollës gjermane vërtetoi përfundimisht karakterin indoevropian të gjuhës shqipe. August Shlajher[26](1821-1868), autor i drurit gjenealogjik të gjuhës indoevropiane, një vend të vaçantë, madje njërin nga më të rëndësishmit e fondit gjuhësor, ia bëri gjuhës shqipe; gjuhën shqipe nuk e harroi as autori i Teorisë së valëve, J. Shmid (1843-1901), i cili në veprën e tij, shqipen e vendosi në rrethin e përbashkët me gjuhët balto-sllave, me njërën anë, dhe me armenishten e trako-frigishten, në anën tjetër; autori i shumë artikujve për veçoritë indoevropi-ane të shqipes, gjermani G. Stieri[27]; W. Meyer –Lübke[28] (1861-1936), autor i një studimi referues ! për elementet latine në gjuhën shqipe, krahas një studimi ! po ashtu shumë të vlerësuar nga studiuesit të mëvonshëm, si A. Thumbi[29](1865-1915), theksuan marrëdhëniet e vjetra të shqipes me gjuhët fqinje, duke e bërë më bindës prejardhjen ilire të gjuhës shqipe; Themeluesi i ballkanistikës, Franc Mikloshiq[30], në studimet e tij krahasuese për gjuhët e Ballkanit nuk e lë anash gjuhën shqipe, përkundrazi, në studimet e tij gjuha shqipe ishte jo vetëm njëra prej gjuhëve të rëndësishme krahasuese, por ai arriti të ndriçojë edhe disa probleme të rëndësishme të brendshme të historisë së gjuhës shqipe.

Gjuha shqipe nuk mbetet prapa, aq më pak harrohet, në studimet e Shkollës të Gramatikanëve të Rinj (Neogramatikanëve). Edhe gjuhët më të mëdha se shqipja ia kanë lakmi nivelit të pranisë së gjuhës shqipe në Gramatikën e Karl Brugmanit[31](1849-1919). Ndonëse Herman Hirt[32], autori i një studimi të rëndësishëm për pozitën gjuhësore të ilirishtes, në fund të shekullit të kaluar ka mbrojtur prejardhjen trake të gjuhës shqipe, studimet tij për gjuhën shqipe janë lakmuese. Kulmin e të arriturave shkencore të shekullit të kaluar e ka rrumbullaksuar me një studim të veçantë[33], pas gjithë atyre studimeve që kishte botuar deri në atë vit dhe para gjithë atyre studimeve që do të vazhdojë t‘i shkruaj edhe më vonë, njëri prej studiuesve më të mëdhenj të gjuhësisë evropiane, Holger Pedersen. Me studimin e tij ai u ka hapur rrugën shumë problemeve shkencore jo vetëm në fushë të fonetikës historike, por përgjithësish! t të gjuhësisë historike shqiptare: fonetikë historike, etimologji etj.

Në shekullin XX mbi Shkollën e Gramatikanëve të Rinj u ngritën edhe tri shkolla të reja, kryesisht si reagim i mangësive të saj. Mirëpo, asnjëra nga këto nuk e lanë pa e përfshirë edhe gjuhën shqipe. Njëri prej përfaqësuesve kryesorë të shkollës Fjalët dhe sendet, H. Shuhardt[34](1842-1928), në studimet e tij jo vetëm theksoi prejardhjen ilire të gjuhës shqipe, por edhe komponenten trake të saj, vlerë kjo të cilën e përcaktuan më vonë dy korifenjt më të mëdhenj të albanologjisë të shekullit XX, Norber Jokli dhe Eqrem Çabej[35].

Më shumë se sa interesimin e studiuesve të Shkollës së Idealizmit Estetik në Gjuhësi, gjuha shqipe e nxiti interesimin e Shkollës së Neolinguistikës italiane (Linguistika areale). Përfaqësuesit e saj më në zë, M. Bartoli[36] (1873-1946), Bonfante[37] dhe Vittore Pizani[38], kanë paraqitur ide origjinale për zhvillime të mbrendshme historike të gjuhës shqipe, për pozitën e gjuhës shqipe në rrethin e gjuhëve indoevropiane, për prejardhjen ilire të gjuhës shqipe etj.

Deri në gjysmën e dytë të shekullit XX studimet gjermane jo vetëm që avancojnë të parat në studimet albanologjike, por edhe në Evropë dhe në shtetet ballkanike në gjuhën gjermane do të shkruhen pjesa më e madhe e studimeve për ballkanistikën në përgjithësi dhe për albanologjinë në veçanti.

Ndonëse më pak, dhe në një shkallë kryesisht krahasimi, gjuha shqipe ishte objekt shqyrtimi edhe i shkollave dhe i drejtimeve, të cilat kishin një numër të vogël përfaqësuesish, të cilat kishin një ndikim më të kufizuar në gjuhësinë e përgjithshme dhe të cilat funksionuan në një kohë të caktuar.

Në krahasim me të gjitha shkollat dhe me drejtimet gjuhësore, shkolla gjermane në shumë aspekte ka nxitur mendime të reja për hulumtimin e gjuhës shqipe, ka vënë themele fillestare për studimet albanologjike, ka caktuar drejtimet themelore të studimeve albanologjike, ka përmbysur teori rrënuese për gjuhën shqipe dhe, shpesh, edhe për çështjen ekzistenciale të popullit shqiptar, ka caktuar kufijtë fundamental të shumë problemeve gjuhësore, historike dhe kulturore të gjuhës shqipe e të popullit shqiptar, dhe më në fund, ka caktuar shkencërisht fatin historik dhe etnokulturor të etnisë shqiptare.

Jeta dhe vepra

Gustav Majer u lind më 25 nëntor 1850 në Gross-Strelitz, krahina e Selizesë së Epërme të Gjermanisë. Ishte bir i një nëpunësi prusian. Mësimet i filloi në Gjimnazin e Opelit dhe i vazhdoi në Universitetin e Breslaut. Tregoi interesim të veçantë për studimin e gjuhëve të lashta: për indishten, sanskritishten, latinishten e në mënyrë të veçantë për greqishten. Në fillim emërohet asistent i gjuhëve të lashta në Gjimnazin e Gotës(1871), por vetëm pas një viti emërohet profesor i universitetit të këtij qyteti. Pas dy vjetësh emërohet profesor i gjuhëve të lashta në Universitetin e Pragës dhe më 1877 emërohet profesor i Gjuhësisë indoevropiane në Universitetin e Gracit, ku i vazhdoi studimet për greqishten e vjetër, turqishten, dhe bëri një punë të madhe sidomos në studimet albanologjike. Rezultat i studimeve të tij në fushë të gjuhëve klasike, në këtë kohë, është studimi «Ndihmesë për teorinë e fjalëformim! it të greqishtes dhe të latinishtes».(1872)

Aktiviteti i tij si mësimdhënës dhe studiues në Universitetin e Gracit, baza e gjerë e dijes shkencore që kishte fituar deri më 1877 dhe metodat e rrepta shkencore që në fushë të gjuhësisë shtroheshin në fund të shekullit XIX, bënë që horizonti studimor i Gustav Majerit të kufizohej në zona më të ngushta gjuhësore. Interesimi i tij për gjuhën greke, e cila në studimet indoevropiane mbahej për gjuhë mis, nuk ishte i rastit, ashtu sikur edhe për gjuhën latine, por as interesimi i tij për gjuhën shqipe nuk mund të thuhet se ishte një rastësi. Shqipja tashmë ishte bërë fushë studimi nga shumë paraardhës të tij, si: Lajbnici, Ksilanderi, Mikloshiqi, Hani, Shuhardi, e ndonjë tjetër filozof, historian, arkeolog a gjuhëtar, dhe kishte zënë vend të qëndrueshëm në familjen e madhe indoevropiane e në bashkësinë gjuhësore të Ballkanit, bashkëthemelues i së cilës do të bëhet edhe vetë Gustav Majeri. Për ne këtu është me in! teres të thuhet se, ndryshe nga studiuesit e mëparshëm (historianë, filozofë, gjuhëtarë, etnografë, arkeologë etj.,), Gustav Majeri me studimet albanologjike nuk do të merret në kontekst krahasues ose të rastit, por edhe me studimet e brendshme të shqipes. Aq më shumë, Majeri do të bëhet mbledhës, botues, studiues dhe sintetizues i folklorit, leksikut, të folmeve, letërsisë së shkruar etj. Një jetë të tërë do t'ia kushtojë albanologjisë, duke u bërë kështu edhe themelues shkencor i saj.

Duke hulumtuar materiale për studimet greke në Itali, Gustav Majeri u interesua edhe për gjuhën, folklorin dhe letërsinë shqiptare, prandaj të njëjtin interesim e vijoi edhe gjatë hulumtimeve të tij shkencore në Greqi. Kështu, dy kolonitë arbëreshe, kolonia e arbëreshëve të Italisë dhe kolonia shqiptare e arbëreshëve të Greqisë, u bënë nxitje e tij për gjuhën, kulturën dhe historinë e tyre, për të cilat do të punojë deri në fund të jetës së tij.[39]

Studiuesit shqiptarë dhe të huaj asnjëherë nuk e kanë vënë në pyetje karakterin thjesht shkencor të interesimeve të tij, mirëpo tash së fundi në një analizë të zgjeruar lidhur me studimet austro-hungareze për shqiptarët, kanë vënë re se interesimi i Gustav Majerit për gjuhën shqipe dhe shqiptarët, pas Kongresit të Berlinit, nuk ka qenë i rastit.[40]

Gustav Majeri në studimet shqiptare

Jeta dhe vepra e Gustav Majerit, edhe një shekull pas vdekjes së tij, ende nuk është bërë objekt studimi në shkallën që ajo e meriton të studiohet. Shënimet, artikujt dhe studimet e deritashme dëshmojnë se themeluesi i albanologjisë, Gustav Majeri, ende nuk është i njohur sa duhet as si personalitet i gjithanshëm, as për bëmat e tij, për popullin shqiptar dhe gjuhën e tij, prandaj është e kuptueshme pse në bibliografinë e tij ende nuk i janë shënuar të gjitha ato elemente themelore, të cilat do ta rrumbullaksonin plotësisht jetën dhe veprën e tij.

Për jetën e tij ende nuk kemi monografi të veçantë, kurse një pjesë e aktivitetit të tij për shqiptarët ende nuk na është e njohur.[41] E megjithatë në artikujt, vështrimet, studimet shkencore dhe paraqitjet vulgare të shkruara për veprën e Majerit dhe temat që lidhen me veprën e tij, autorët shqiptarë apo të huaj, janë përpjekur të paraqesin biografinë e tij jetësore dhe bibliografinë e tij shkencore, lidhjet e tij kulturore, shkencore dhe politike me studiues shqiptarë e të huaj etj.

Po të paraqitej një pasqyrë e përgjithshme e pranisë së Gustav Majerit në letrat shqipe brenda këtij shekulli të fundit, e nxjerrë nga bibliografia e Palok Dakës[42], kjo pasqyrë do të dukej kështu: Calvosa, në një nekrologji për Zef de Radën njofton se gramatika e tij, veç të tjerëve, i kishte tërhequr vëmendjen edhe Gustav Majerit[43]; Gazeta Albania njfton për gjendjen shëndetësore të Majerit pa shpresë se do të mund të shërohet[44]; Kremones, duke u nisur nga vepra e Naim Frashërit «Qerbelaja», paraqet një parashtresë të tij për diskutim lidhur me alfabetetet e shqipes, ndërsa në radhën e alfabeteve më të njohura radhit edhe atë të Gustav Majerit[45]; Bauer, në një notes të tij të botuar në Albania, veç tjerash, njofton edhe për gjendjen shëndetësore të Gustav Majerit[46]; Kalendari i Maleve boton një fotografi dhe shënime për jetën dhe veprën e Gustav Majerit[47]; në gazetën Albania njoftohet për vdekjen e! Gustav Majerit[48]; Asdreni kundërshton mendimin e Sami Frashërit dhe të Majerit lidhur me prejardhjen e etnonimit shqiptar dhe e kërkon këtë fjalë te legjenda e Pirros[49]; Revista Albania e Londrës njofton se Albert Thumbi ka botuar një studim interesant mbi Gustav Majerin[50]; «Kalendari Kombiar» boton një skicë të shkurtër për Gustav Majerin dhe e shoqëron me një fotografi[51]; Bogdan P. Hazdeu, profesor i Universitetit të Bukureshtit dhe anëtar i Akademisë së Shkencave, në një ligjëratë të mbajtur më 25 maj 1901, pikëpamjet e tij për prejardhjen ilire të popullit shqiptar i mbështet edhe te Gustav Majeri[52]; në një mbledhje të prelatëve të Shkodrës, sipas gazetës La Nazione albanese, Ndre Mjedja kishte mbrojtur një sistem alfabetik, i cili nuk ishte tjetër veçse një mutatis mutandis i atij të Brugmanit, Majerit etj[53]; në një letër të tij dërguar Albanisë, paraqet pikëpamjet e tij për alfabetet e shqipes, ndërsa ! për alfabetin e Gustav Majerit ka konsideratë, por me kusht ! që t’ i hiqen karakteret greke, punë të cilën, siç dihet, e bëri Ndre Mjedja[54]; me rastin e vdekjes së Gustav Majerit, Albert Thumbi boton në Albania një artikull me shënime për jetën dhe veprën e tij[55]; Loreochio mban një qëndrim kritik dhe madje favorizues ndaj shqiptarëve për rolin që kishin në zhvillimin e shqipes nëpër kolonitë e ndryshme, përkundrazi sa u përket studiuesve të huaj, në mesin e të cilëve radhit edhe Gustav Majerin, mendon se gjuha shqipe ishte një mjet për ushtrime doktrinash morfologjike e filologjike të krahasuara[56]; Pashko Bardhi, pasi riprodhon dy fragmente të Ungjillit të Shën Lukës në të folmen e Borgo Ericos, njofton se këto fragmente më parë i kishte botuar në dialekte të ndryshme edhe Gustav Majeri[57]; Fletorja e Selanikut Diturija jep shënime për «Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe» dhe e radhit në mesin e nëntë fjalorëve që mund të shërbejnë për mësimin e gjuhës shqipe, siç thuhet! , derisa të botohet një Fjalor i plotë i gjuhës shqipe[58].

Besoj se Anton Zanoni i ka bërë vështrimin më të mirë këtij fjalori në fillim të shekullit XX, duke dhënë edhe vërejtje dhe shpjegime shumë të arsyeshme lidhur me Fjalorin dhe rezultatet e tij[59]. Autori i paidentifikuar deri më tash në «Fjalorin e pseudonimeve, anagrameve e siglave të botuara me pseudonimin H.[60], në gazetën Bashkimi të Shkodrës boton shënime për veprat dhe autorët e huaj që u morën me gjuhën shqipe, duke i dhënë një vend të merituar edhe Gustav Majerit[61]; Lorecchio, duke i kundërshtuar mendimet e xhonturqve, që po e mohonin gjuhën shqipe, flet për lashtësinë e saj, duke iu referuar, mes tjerash, edhe Gustav Majerit, si dhe bën thirrje për një alfabet të përbashkët, duke ftuar kështu edhe një Kongres gjuhësor për arbëreshët e Italisë, me çka, sipas autorit, do të dëshmohej se nuk kishte asgjë kontestuese ndërmjet kongreseve të arbëreshëve të Italisë për gjuhën shqipe dhe Kongresit të Man! astirit[62]. Aleksandër Xhuvani, duke bërë një polemikë me Nolin, lidhur me disa terma fetarë, kritikon edhe disa zgjidhje etimologjike të Gustav Majerit[63]; Kristo Dako në një artikull për gjuhën shqipe sipas dijetarëve të huej, veç tjerash, mbështetet edhe te Gustav Majeri[64]. Pashko Bardhi, duke shkruar për historinë e alfabeteve të shqipes, thotë se për alfabetin e Dhaskal Todhrit, Hahni mendonte se ishte i lashtë, ndërsa përcaktimin e drejtë të tij e bëri Gustav Majeri[65]. Kristo Floqi boton një artikull divulgativ, mbi lashtësinë e gjuhës shqipe, duke u mbështetur, veç të tjerash, edhe në veprën e Gustav Majerit[66]. Aleksandër Xhuvani boton një artikull gjuhësor, duke u mbështetur në veprën e Gustav Majerit «Die Pluralbildung der albanischen Nomina», Wien 1883[67]. Atë Pashk Bardhi, me pseudonimin B., boton një artikull nga gjuhësia krahasuese, në të cilin u bëhet një vështrim tezave kryesore të Gustav Majerit! për etnogjenezën e gjuhës shqipe, emrin kombëtar dhe vend! it të t yre Shqipni apo Albani etj[68]. Në revistën Hylli i Dritës, botohet një artikull përmbledhës për etnogjenezën e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, mbi të arriturat e gjuhësisë krahasuese, në të cilën pasqyrohen edhe rezultatet e Gustav Majerit[69]; Petro Vullkani boton një artikull divulgativ në lidhje me origjinën e emrit Alban dhe lokalizimin e vendit Albanopolis, në të cilin radhit edhe mendimin e Gustav Majerit për këtë çështje[70]. Brandejs, duke shkruar mbi albanologun e parë çek Jan Urban Jarnikun, në bibliografinë e tij radhit edhe një recension mbi tri vepra të Gustav Majerit: «Gramatikën e shkurtë të shqipes» (1888), «Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe» (1891) dhe «Studimet shqiptare», III(1892)[71]. Faik Konica boton një artikull divulgativ për gjuhët e botës dhe citon një vepër për gjuhësinë, të botuar nën udhëheqjen e prof. Groberit, në të cilën një artikull mbi elementin latin të gjuhës shqipe e! kishte botuar edhe Gustav Majeri[72]. Dr. Glottofil (pseudonim), boton një artikull mbi origjinën e popullit shqiptar dhe radhit tri teoritë kryesore me përfaqësuesit e tyre, duke i dhënë edhe Majerit një vend shumë të merituar në mesin e përkrahësve të prejardhjes lire të popullit shqiptar[73]. Lajos jep një përmbledhje të shkurtër të veprave të Gustav Majerit për gjuhën shqipe[74]. Gelli, në një artikull për Dhimitër Kamardën, veç tjerash, shkruan për jehonën që pat vepra e tij «Saggio di grammatica comparata sulla lingua albanese» (1864) edhe te Gustav Majeri[75]. Te Gazeta e re e Tiranës i bëhet vërejtje Gustav Majerit, se kuptimi i fjalës nameta, që sipas tij ka etimologji greke, në gjuhën shqipe dmth «më vonë, mbi këtë»[76]. Në një studim të shkurtër rreth etnonimit shqiptar, arbnuer e Alban, Marin Sirdani e mendon më të qëndrueshme tezën e Gustav Majerit për toponimin Shqipni[77]. Në një studim të tij Namik! Resuli kundërshton mendimin e Gustav Majerit për fjalën re! gj dhe p ranon mendimin e tij për etimologjinë e fjalës rig[78]; Mati Logoreci boton një studim biografik dhe shkencor për Gustav Majerin[79]. Po këtë vit Mati Logoreci boton edhe një vështrim me pikëpamjet e tij rreth fjalës shqyp, për të cilën Gustav Majeri mendonte se vjen nga “shqiptoj”, Logoreci e lidh me greqishten “skopos”, nga fjala skopeio =kqyr, vrej[80]. Mustafë Kruja, me pseudonimin Shpend Bardhi, në një studim mbi origjinën e popullit shqiptar, në mesin e tezave të radhitura, gjendet edhe ajo e Gustav Majerit për shqipen si gjuhë iliroindoevropiane, e cila iu prin tezave të tjera dhe studiuesve të tyre[81]. Në një vështrim të përgjithshëm për problemin e gjuhës letrare shqipe, ndalet edhe në gjykimet e Gustav Majerit për këtë problem[82]. Në studimin e Norbert Joklit për popullin shqiptar e të gjuhës së tij, vendi që zë Gustav Majeri është i rëndësishëm në shumë aspekte[83].

Pas Luftës së Dytë Botërore emri i Gustav Majerit përmendet më rrallë në artikujt dhe në studimet shqiptare për një kohë të gjatë, nëse këtu përjashtohet emri dhe vepra e Profesor Çabejt, sado as Eqrem Çabej nuk ka shkruar ndonjë artikull të vaçantë, qoftë për veprën qoftë për jetën e tij, ashtu sikur kishte shkruar për autorë dhe vepra të tjera të studiuesve gjermanë apo austro-gjermanë sikur i paraqet Eqrem Çabej[84].

Deri më 1995, në asnjërin nga artikujt e botuar gjatë këtyre pesëdhjetë vjetëve të fundit, nuk është shënuar se Gustav Majeri nuk ishte vetëm mik i rilindësve shqiptarë, por ishte edhe më shumë se kaq, ai ishte mik i çiltër i popullit shqiptar, dhe këtë e ka dëshmuar edhe me letrat që ua kishte dërguar sulltanëve të kohës, për lejimin e hapjes së shkollave shqipe për shqiptarët.[85] Se ky element i rëndësishëm në jetën e tij dhe në historinë tonë nuk ishte i njohur, dëshmon edhe biografia e tij e paraqitur në «Fjalorin enciklopedik shqiptar». Autori i njësisë «Gustav Majer (1850-1900)», akademiku Shaban Demiraj, vlerëson kontributin e Gustav Majerit në studimet etimologjike, duke përmendur disa lëshime (fjala është për ndikimin e madh të latinishtes, që Gustav Majeri dhe bashkëkohësit e tij shihnin në leksikun e shqipes), theksohet se ai ishte grecist e turkist, por nuk shënohet asnjë fjalë për punën e tij në! mbledhjen dhe botimin e folklorit shqiptar, e cila gjë dihej, por sigurisht autori në fjalë nuk dinte për interesimin e tij rreth çlirimit të popullit shqiptar nga zgjedha turke, pra nuk dinte se Gustav Majeri ishte mik i veçantë i shqiptarëve, cilësi kjo e cila personaliteteve të huaja u mbiçmohet në këtë vëllim, madje edhe atëherë kur këtë e meritojnë më së paku[86] .

Shqipja, gjuhë indoevropiane

Prej letrave të Lajbnicit e deri te teza themelore e Gustav Majerit për vendin e shqipes në rrethin e gjuhëve indoevropiane, mendimet e dijetarëve sado që nuk kanë qenë shumë të ndryshme, në thelb ato janë dalluar në aspekte të caktuara. Lajbnici kërkonte nga studiuesit që gjuhës shqipe t’i caktohej vendi që i takonte në mesin e gjuhëve indoevropiane; Franc Bopi, sipas Çabejt, vendin e gjuhës shqipe e caktoi me këto fjalë: «gjuha shqipe, në elememtet e saj themelore, nuk ka ndonjë lidhje më të ngushtë, ose, aq më pak, ndonjë lidhje derivacioni me asnjërën nga gjuhët motra sanskrite të kontinentit tonë»[87]. A. Shllajher, ndonëse shqipen e përfshiu brenda drurit gjenealogjik, këtë vend ia bëri në kuadër të familjes pellazgjike, d.m.th. pranë e pranë greqishtes, për çka me kohë u pajtuan edhe rilindësit shqiptarë në krye me De Radën e sidomos gjuhëtarin Dhimitër Kamarda. Një vend i veçantë shqipes iu caktua edh! e në teorinë e valëve nga Johanes Shmid, por sipas Çabejt, vetëm më 1883, Gustav Majeri, «në artikullin Vendi i shqipes në rrethin e gjuhëve indogjermane», hapet një epokë e re në punën e afrive të shqipes me gjuhët simotra.

Duke ndarë mirë pasurinë vetiake të shqipes nga elementet e huazimit, pas një analize krahasimtare të sistemit fonetik e të disa elementeve të leksikut, ky dijetar i caktoi shqipes me dorë të sigurt një vend, i cili, në vija të përgjithshme, mbetet i vlefshëm edhe sot e gjithë ditën. Ky vend është i caktuar me këto dy drejtime: «shqipja është një gjuhë indoevropiane lindore dhe njëkohësisht një gjuhë indoevropiane veriore»[88]. Nëse kthehemi përsëri te kërkesa e Lajbnicit për t’i gjetur një vend shqipes në mesin e gjuhëve indoevropiane dhe të atyre të mëvonshme, për të parë vendin e shqipes në mesin e këtyre gjuhëve, lidhjet e saj me gjuhët indoevropiane, përkimet e veçanta dhe të përgjithshme etj., që lidhen po ashtu me vlerësimet e Çabejt për formulimin e Majerit, atëherë edhe këtu do të gjejmë vlerësimet e Çabejt. Bie fjala, sa u përket elementeve të trashëguara të shqipes, Çabej mendonte se «Gustav ! Majeri qe i pari që konstatoi e që vuri në dukje në një formë përmbledhëse e tërësore elementin e trashëguar të shqipes dhe që vendosi atë në vendin që i përket kësaj gjuhe në rrethin e gjuhëve të tjera indoevropiane»[89]. Sa u përket konkordancave leksikore të shqipes me gjuhët baltike, të cilat dalin nga teoria e valëve e Johanes Shmitit, Çabej, ndonëse për hapjen e rrugës e vlerësonte Majerin, meritën për rezultate shteruese megjithatë ia njihte mësuesit të vet, Norbert Joklit[90]. Pra, konstatonte Çabej, «Norbert Jokli e ka vërtetuar dhe thelluar rrugën që pat rrahur Gustav Majeri (…), që shqipja ka lidhje të ngushta sidomos me gjuhët baltike, dhe që të parët e shqiptarëve, duke zbritur nga vise më veriore ngulen në brigjet e Mesdheut»[91]. Mirëpo, pas Gustav Majerit, Holger Pedersenit e Norbert Joklit, të cilët zbuluan lidhjet gjuhësore të shqipes me gjuhët simotra indoevropiane, është Çabej ai i cili m! e sintezën e tij «Studime etimologjike në fushë të shqipe! s» plot ësoi kërkesën e themeltë të Hygo Shuhardit, të bërë më 1827: «Kur njëherë t’i jetë caktuar shqipes një vend i ngulët e i paluajtur brenda gjuhëve indoevropiane, atëherë mjaft fjalë që ne sot i konsiderojmë, dhe me plot të drejtë, si huazime, ka të ngjarë që do të na duhet t’ia kthejmë prapë asaj, si një pjesë të pronës së saj të trashëguar»[92]. Rrjedhimisht, në qoftë se këtë «vend të ngulët e të paluajtur brenda gjuhëve indoevropiane», ia kanë caktuar një varg studiuesish, e sidomos Gustav Majeri, Holger Pederseni e Norbert Jokli, atëherë fjalët e konsideruara si huazime, të vjela dhe të arsyetuara nga zhvillimi i brendshëm historik i shqipes, i ka kthyer Çabej.

Prejardhja e popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe

Problemi i prejardhjes së popullit shqiptar për disa shekuj me radhë ka qenë çështje shqyrtimi nga historianët, arkeologët, historianët e gjuhës etj. Prej letrave të Lajbnicit (1774) e deri sot, kahet e studimit të këtij problemi kanë qenë nga më të ndryshmet. Në qoftë se çështja e prejardhjes së popullit shqiptar nga ilirët u zgjidh kryesisht nga arkeologët dhe historianët, çështja e prejardhjes së gjuhës shqipe, e trajtuar shumfish nga gjuhëtarët hapi edhe probleme të reja, sidomos pas hipotezave për prejardhjen trake të gjuhës shqipe, që dolën në fillim të këtij shekulli.

Nga radhët e gjuhëtarëve të huaj prejardhjen ilire të gjuhës shqipe e kish trajtuar Lajbnici, Tunmani, Hani, Kopitari, Benfej, Mikloshiq etj., mirëpo vetëm me punën e Gustav Majerit hidhen bazat shkencore të studimeve albanologjike, kurse leksiku i gjuhës shqipe bëhet bazë për të nxjerrë analogjitë me ilirishten. Lidhur me prejardhjen e popullit shqiptar dhe të gjuhës shqipe, Gustav Majeri ka konstatuar që nga fundi i shekullit XIX, se: «Sa kohë që nuk del ndonjë fakt i kundërt, duhet të pranojmë që shqiptarët banojnë që prej kohësh të lashta në Shqipëri ose së paku në një pjesë të saj dhe që janë pasardhësit e ilirëve, të cilët në kohë të vjetra banonin në Dalmaci, Bosnje e Shqipëri»[93], kurse shqipen e quajti me fjalë të peshuara «një epokë të dialekteve të lashta ilire»[94]. Heqjen e kësaj murane e ka çmuar që më parë studiuesi i vijës së tij gjuhësore në fushë të albanologjisë, Norbert Jokli.[95] ! Sipas Çabejt, mendimin e Gustav Majerit për çështjen e burimit të gjuhës shqipe e mbron dhe e përforcon edhe Kreçmeri kur thotë se «shqipja paraqet fazën më të re të njërit nga dialektet e moçme ilire»[96]. Madje Kreçmeri thotë në një rast tjetër: «kjo është në bazë të të gjithë situacionit aq afër menç, sa duhet njeriu të sillte arsye shumë të rënda për të hedhur poshtë. Sepse shqiptarët banojnë atje ku në kohë të vjetër rronin popuj ilirë, dhe i mbajnë këto vise të paktën që nga shekulli X pas erës së re».[97] Prof. Çabej edhe mendimin e Trajmerit për shqiptarët si mbeturinë të fundit të botës ilire e shihte të pajtuar nga pikëpamja gjuhësore me Gustav Majerin, i cili këtë çështje po në fund të shekullit XIX, e kishte formuluar drejt, pra: «gjuha shqipe është mbeturinë e fundit e një dialekti të ilirishtes më fort sesa mbeturinë e ilirishtes së vjetër.»[98] Po të jetë kështu, -vazhdont! e Çabej- dhe kështu ka të ngjarë që të jetë, atëherë ! populli shqiptar si mbeturinë e një populli të madh t’Evropës Juglindore dhe të Mesme është prodhim jo i një ekspansioni, po i një restriksioni; edhe trualli gjuhësor i këtij populli është pra përfundimi jo i një zgjerimi, po i ngushtimit të një treve më të hapur.»[99] Kështu, pra, prejardhja ilire e popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe e mbrojtur nga historianët, etnografët, arkeologët, gjuhëtarët etj., në shekullin e kaluar dhe në dhjetëvjetëshin e parë të shekullit XX (pra, deri sa nuk lindi teoria e Gustav Vajgandit për prejardhjen trake të shqipes), mbështetje kryesore kishin Gustav Majerin[100] dhe rezultatet e sintezës së tij e të studiuesve të mëvonshëm, të cilët ishin të shumtë: Holger Pedersen, Sophus Bugge, Albert Thumb, Francesco Ribezzo, Matteo Bartoli, W. Meyer- Lübcke, S. Puscariu, Sigmund Feist, C. Karstien, Lehr – Sptavinski, Vacslav Cimochowski, Radoslav Katiqiç etj., historianët si Fellmerayer, Nopcsa, Haberl! andti, Hahni, Hertzberg, Jorga etj. Për këtë arsye, Norbert Joklin, Prof. Çabej e quante pasardhës të Gustav Majerit «për sa i përket caktimit të karakterit gjuhësor të shqipes».[101] Edhe përkufizimi i Katiçiqit për shqipen, si një «ilirishte moderne-gjuha shqipe», i cili është cituar shpesh nga studimet shqiptare në Kosovë, do kërkuar krejtësisht te përfundimet e mëparshme të Gustav Majerit. Vështruar në tërësi, ndihmesa e Gustav Majerit nuk do parë si e tërësishme, por edhe si e veçantë, pra edhe për probleme të caktuara të lidhjeve gjuhësore iliro-shqiptare. Bie fjala, ndonëse, siç shkruante Çabej, «për periodën paralinguistike një nga gurët themelorë e vu J. G. Hahni, Gustav Majeri në studimet që zhvilloi rreth shqipes preku e zgjidhi edhe disa nga problemet e ilirishtes në lidhje me shqipen».[102] Nisur nga rezultatet e arritura shekuj me radhë, sidomos nga shkollat më të arritura të Evropës dhe i përga! titur edhe vetë në po këto shkolla, Çabej, jo njëherë, e! ka për kufizuar prejardhjen e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, kështu: «djepi ballkanik i shqiptarëve së paku që nga epoka greko-romake e këtej është Ballkani Perëndimor, e jo Lindor. Atyre që përfaqësojnë mendimin e përkundërt, do t’u binte të zëvendësonin këtë pamje historike solide me një tjetër, e më saktësisht të na dëftonin se në cilin vend më në lindje u bë marrje e këtyre dorëzimeve. Në mënyrë përmbledhëse do të themi pra se një gjykim objektiv i situatës historiko-gjuhësore pas mendimit tonë na çon të shohim në shqipen e sotme vijimsi e ilirishtes ose për ta thënë me fjalët e G. Majerit (Grobers Grundriss der romanischen Philologie), I (1888) 804) fazën më të re të njërit nga dialektet e vjetra ilire.»[103]

Marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e tjera

Biografia shkencore e Gustav Majerit tregon se ai ishte indoevropeist, grecist i shquar, turkist, ballkanolog, madje bashkë me Franc Mikloshiqin ishte edhe themelues i kësaj dijeje gjuhësore, - por mbi të gjitha ai do të mbetet albanolog. Prandaj është e kuptueshme pse Gustav Majeri, duke pasur njohuri të thella për zhvillimin e gjuhëve indoevropiane, duke qenë njëri nga autorët më të mirë të gramatikës greke dhe njohës i mirë i studimeve turke, sllave e rumune dhe sidomos studiues i shquar i studimeve albanologjike, këtë të fundit e bëri objekt studimi e krahasimi edhe me gjuhët e tjera nga shumë anë. Nga ky kënd, në njësi të shumta të Fjalorit etimologjik, në Studimet gjuhësore etj., Majeri ka trajtuar lidhjet e ngushta të shqipes, sidomos me gjuhët baltike, me gjuhën greke, me gjuhët sllave, me gjuhën rumune, me gjuhën turke etj. Këtu është me interes të shihet sesi ai shprehet për këto lidhje të shqipes me gjuhët e t! jera. Derisa për huazimet latine, turke e greke flet si për «ndikesa», për huazimet sllave shprehet si për «vrragë», ose thënë me fjalët e tij: «në gjuhën shqipe nuk mund të mohohen vrragë të forta të gjuhëve sllave»[104]. Po të lihen mënjanë huazimet latine, këtu është me rëndësi të theksohet se interesimi i Gustav Majerit ishte i veçantë, para së gjithash, për faktin se ai trajtoi jo vetëm huazimet greke të gjuhës shqipe, por edhe të kundërtën, pra edhe huazimet shqipe në greqishten e re. Madje, problemit të huazimeve të shqipes, që dalin në greqishten e re, ua ka kushtuar një monografi më vete (Neugrieschische Studien, II 64-71) dhe sipas saj, këto huazime arrijnë afro 70[105]. Prof. Çabej, duke e vlerësuar mirë dhe duke e çmuar këtë vepër me interes për studimet krahasimtare të shqipes dhe ballkanistikës në përgjithësi, vijoi zgjerimin e kësaj fushe gjuhësore, zbuloi edhe një varg fjalësh të s! hqipes në greqishten bizantine, sidomos në dialektet e veriu! t, dhe a rriti të konstatojë se «nga të tilla huazime del se elementi shqiptar në greqishten e re është më i madh nga ç’e llogariste Gustav Majeri»[106], madje, po sipas Çabejt, «shihet se ky ndikim përfshin edhe të tjera fjalë, si të mbarë gjuhës si dialektore»[107]. Edhe sa i përket elementit shqiptar në Greqi, ndryshe nga studiuesit e kohës së tij që përgjithësisht përkrahen edhe sot në studimet shqiptare, Gustav Majeri mbante qëndrimin që «Shqiptarët jetuan në Greqi edhe para vitit 1349, kur përmenden në Peloponez».[108]

Lidhur me marrëdhëniet e shqipes me rumanishten, të trajtuara nga Gustav Majeri, Çabej është ndalur disa herë në studimet e tij, por këtu po i veçojmë dy elemente themelore. Duke shkruar për elementet e përbashkëta (simbioza) të leksikut shqiptaro-rumun, Çabej tërhiqte vërejtjen se «do vënë re mendimi i Gustav Majerit, që thotë se disa cilësi fonetike e semantike të elementeve shqipe të rumanishtes na shpien në një kohë, e cila është më e moçme se formimi i gjuhës e i kombësisë rumune»[109]. Në marrëdhëniet e rumanishtes dhe të shqipes prej shumë kohësh studiuesit hulumtojnë mundësinë e gjetjes së një substrati të përbashkët, madje shumë herë edhe duke i nxjerrë si gjuhë pranë e pranë njëra tjetrës. Sikur dihet, lidhur me këtë çështje, kanë ekzistuar më shumë se një teori për prejardhjen e tyre nga një burim i vetëm: trak, dako-miz, iliro-trak etj. Pranë e pranë kësaj çështjeje është trajtuar edhe! një dorë fjalësh të shqipes e të rumanishtes që gjëllijnë edhe sot në njërën gjuhë apo në të dyjat njëkohësisht. Duke shkruar për problemin e substratit të rumanishtes dhe të shqipes, Çabej tërheq vërejtjen për dallimin e tyre me dy fjalë: «Kundra mendimit të vjetër, të cilin e ka p.sh. edhe Gustav Majeri (Alb. Studien, III, 22,vv), që substrati i rumanishtes është një dialekt ilir dhe që baza jolatine e gjuhës dhe kombësisë rumune është ilire, gjer më sot nuk janë paraqitur gjëkund arsye vendimtare. Ndërkaq shtrurja e konceptit të substratit duke e zbatuar edhe për shqipen, duhet të kundërshtohet. Substrati lidhet e kushtëzohet me një ndërrim gjuhe; një ndërrim i tillë, nga sa dihet në truall të Shqipërisë nuk vërehet në periodën historike, sikurse përkundrazi pranohet me siguri për Rumaninë».[110]

Historia e dialekteve të shqipes

Në fushë të studimit të zhvillimit të brendshëm të shqipes, problemi i moshës së dialekteve zë një vend të rëndësishëm. Siç dihet, në studimet e tij Hani, kohën e ndarjes së dialekteve e kishte shtyrë aq larg në antikitet, sa e vinte në lidhje me ilirishten dhe epirotishten[111], mirëpo më vonë kjo tezë qe kundërshtuar nga një lagje studiuesish që vjen nga shekulli i kaluar deri në kohën tonë: Norbert Jokli, Justin Rrota, Karlo Taliavini Marko la Piana e sidomos Gustav Majeri, i cili i priu kësaj lagjeje. Gustav Majeri, duke u nisur nga materialet që kishte për të folmen e shqiptarëve në Greqi, ndarjen e dialekteve të shqipes e konsideronte më të vonshme[112]. Pra, sipas kësaj lagjeje gjuhëtarësh, të cilëve u printe Majeri, të dy dialektet e shqipes nuk ishin diferencuar deri te dy shekujt e fundit. Prof. Çabej thotë se «në fillim i këtij mendimi kam qenë edhe vetë. Tash veç rezulton që aty duhet zbatuar një shtre! sim i dyfishtë».[113] Në një hulumtim shterues në veprat e Çabejt nuk është vështirë të shihet sesi ai, duke u mbështetur në hulumtimet dialektore dhe në dukuritë që i kanë përcjellë ato te një varg leksemash, (të cilat Majeri dhe studiuesit para tyre i konsideronin të lashta, ose më saktë të ilirishtes), ai shihte jo dukuri të lashta. Mirëpo, te dukuri të përtrira brenda zhvillimit gjuhësor të shqipes, që më parë, për shumë kohë ishin shuar, e që Gustav Majeri dhe studiuesit e mëvonshëm shihnin bazën huazuese të gjuhës latine, greke ose të ndonjë tjetre., Prof. Çabej shihte dhe lidhte nyjat kohore nëpër të cilat leksema përkatëse kishte kaluar brendshëm ndërtimit të gjuhës shqipe që nga lashtësia. Me një fjalë, Çabej pasi ua njihte meritën lagjes së gjuhëtarëve në krye me Gustav Majerin për përmbysjen e tezës së Hanit, besonte që këtë mendim, siç shprehej ai «ta kem përforcuar në pika të veç! anta sidomos me anën e krahasimit të dialekteve të Atdheut ! e të ko lonive si midis tyre si me monumente të vjetra letrare e me emrat historikë të vendeve e të personave ta kem çuar më tej duke e ngjitur në periodat e mëparme të gjuhës e ta kem pjesërisht dhe modifikuar»[114].

Themeluesi i fonetikës historike të shqipes

Në fushë të studimit të fonetikës historike të shqipes, kontributi i Gustav Majerit është parësor dhe këtë rëndësi Çabej e ka vlerësuar çdo herë. Studiuesit e historisë së gjuhës që më parë e kanë theksuar se vepra e Gustav Majerit «Albanesische Studien» III (1892), prof. Çabejt i kishte shërbyer si bazë për përgatitjen e veprës «Fonetika historike e shqipes» (1959), që për mëse një gjysmë shekulli, krahas arritjeve të tjera të tij dhe të albanologjisë si tërësi, në fushë të fonetikës historike është vepër themelore universitare në studimet albanologjike. Këtë vepër të Majerit Çabej e quante «studim bazë deri në gjysmën e parë të shekullit XX, kur në mënyrë sistematike është trajtuar fonetika historike e shqipes». Mirëpo, tërheq vërejtjen Çabej, sado që «kurrkush nuk e mohon që Gustav Majeri në veprat e tij ka vënë themelet e fonetikës historike dhe të etimologjisë (…) megjithatë ndërte! sa e ngrehur prej këtij dijetari të shquar, kryesisht për arsye të kohës, është vjetruar në disa pika, si bie fjala në lëmin e fonetikës historike, në kapitullin e grykoreve (guturaleve), të likuideve e hundoreve rrokjesore (silabike)[115]. Për ndihmesë të veçantë të studimit të fonetikës historike të shqipes, meritën ua njihte sidomos edhe Holger Pedersenit, autorit të studimit monografik për guturalet e shqipes dhe mësuesit të tij Norbert Joklit të cilët, siç shkruante Çabej, «i kanë shpënë më tej e sqaruar shumë çështje të papërfunduara definitivisht prej Majerit[116]». Fjala është këtu për njërin nga problemet më të rëndësishme të fonetikës historike të shqipes dhe përgjithësisht të studimeve indoevropiane në fushë të fonetikës historike, pra, çështjen e guturaleve dhe aty «sidomos çështja e mënyrës së trajtimit të palataleve indoevropiane, të cilat edhe sot mbeten temë e hapur e diskutimeve shken! core.[117] «Dihet se këto dy teza – shkruan Çabej - qënd! rojnë p ërballë njëra-tjetrës. Në njërën anë është rregulla e Gustav Majerit (…) e në anën tjetër ajo e Pedersenit»[118]. Në këtë problem Çabej e përforcon rezultatin e Holger Pedersenit[119], ndërsa sa u përket rezultateve të Majerit, Çabej gjen një rrugë tjetër. «Rregullat e Majerit –shkruan Çabej- ne i zëvendësojmë me dy rregulla të tjera: 1. Një -nd- intervokalike e lashtë, pavarësisht nga theksi, nëpërmes të një trajte -nn- ka dhënë -n-; 2. Një –nd-, -ng- e gjuhës së sotme, në çdo pozicion që të jetë në një fjalë, është historogjene, sekondare. Me fjalë të tjera, edhe ne pranojmë bashkë me Majerin që në ato fjalë ku n-ja intervokalike nuk është kthyer në –r- në toskërishten, kjo –n- ka dalë nga një –nn- dhe ky grup rrjedh nga asimilimi i një konsonanti tjetër me n-në; veç se ne, në kundërshtim me Majerin, besojmë që edhe një konsonant që vinte pas n-së mundi e u asimilua me këtë»[12! 0].

Autori i fjalorit të parë etimologjik të shqipës

Në studimet etimologjike të Gustav Majerit, «Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe» (1891) zë vendin kryesor. Kjo është vepra për të cilën autori fillimisht është lavdëruar më së shumti dhe për të cilën më vonë është kritikuar po kaq shumë. E shikuar kështu në mënyrë të skajshme, për më se një shekull, ajo është bërë vepër referimi, vepër bazë e studimeve albanologjike dhe njëkohësisht vepër e kritikuar. Le të kujtojmë këtu vetëm çmimin e vitit të Akademisë Franceze, poezinë e Ndre Mjedjes në shenjë nderimi për Gustav Majerin dhe kritikën e Holger Pedersenit me shprehjet e rrepta: «Më vjen keq të them se linguisti gjerman dhe miku im Gustav Majeri ka bërë shumë për të përhapur mendime të rreme në këtë fushë (d.m.th. se gjuha shqipe ka një karakter të përzier –BB)».[121] Pavarësisht nga këto, vlerësimi i Eqrem Çabejt për studimet etimologjike të Gustav Majerit ka qenë i gjithanshëm dhe shteru! es. Për Çabejn, Gustav Majeri në studimet e gjuhësisë historike është figurë qendrore e studimeve etimologjike. Duke e vlerësuar me maturi këtë vepër, Çabej thotë: «Autori i kësaj vepre është përfolur shpeshherë që ai e kishte mbiçmuar disi elementin e huaj në visarin e fjalëve të shqipes dhe se ky visar nuk përfaqësohet në masën e duhur në fjalorin e tij».[122] «Megjithatë, - thotë Çabej – duhet pranuar që ai edhe sot përbën një bazë jo vetëm për studimet shqiptare, po edhe përgjithësisht për studimet ballkanistike».[123] Prof. Çabej e ka njohur mirë gjendjen e studimeve albanologjike në fund të shekullit të kaluar, sidomos i ka njohur dhe studiuar mirë edhe kritikat që i janë bërë veprës së Gustav Majerit deri në kohën e tij, prandaj qasja e tij veprës së Majerit në përgjithësi, e sidomos «Fjalorit etimologjik të gjuhës shqipe», është e tipit analitik dhe referues.

Cilat ishin ato veçanti objektive që i dallonte Çabej për të arsyetuar «të metat e Fjalorit të Gustav Majerit, sidomos në punë të materialit»:[124]

- gjendja e përgjithshme kulturore në Shqipëri, në të cilën nuk kishte kushte hulumtimi për punë të tilla sistematike;

- njohja e kufizuar e literaturës së shkruar, sidomos e letërsisë së vjetër;

- mungesa e fjalorëve të shqipes deri në fillim të shekullit XX;

- gjendja e studimeve albanologjike dhe mbështetja e studimeve të saj kryesisht vetëm në burimet e diasporës etj.

Sa i përket pasqyrës së paraqitur në parathënien e Fjalorit lidhur me karakterin gjuhësor, Çabej thotë: «Karakterizimin e shqipes si »një gjuhë e përzier gjysmëromane», që e dha së pari Franc Bopi, e përfaqësuan disa gjuhëtarë të shquar të shek. XIX, si F. Miklosichi, Schuchardti e Gustav Meyeri».[125] Më në fund vlerëson Çabej, në mbivlerësimin e këtij elementi përveç që ishte prirje e kohës së tij, ai kishte edhe arsye objektive, vërtetësie. Pra, sipas Çabejt ka pasur shumë arsye objektive që ky fjalor të dalë i mangët, ndërsa autori i tij të nxjerrë rezultate të gabuara, për të cilat edhe vetë Majeri më vonë ishte i vetëdijshëm, sepse për një numër njësish, të cilat i rimori më vonë, ai solli përfundime që shkonin në të mirë të shqipes. Do pranuar se Gustav Majeri ndikimin latin e ka mbiçmuar, por pas punës së tij dhe më tutje të Holger Pedersenit e të Norbert Joklit, gurra vetjake e përfitimit t?! ? shqipes ka krijuar mundësi për të hequr nga rendi i ditës çështjen e mbisundimit të latinishtes dhe italishtes më vonë, ose mendimin e përgjithshëm se shqipja është gjuhë romane. Ky mendim tashmë nuk përsëritet. Çështjen e heqjes së kësaj hijeje mbi shqipen Çabej e mori shumë seriozisht, prandaj në vend që t’i bënte një kritikë kaluese, ai fillimisht objektin e studimit (d.m.th. Fjalorin) e përkufizoi kështu: «Kjo çështje është me rëndësi themelore për gjuhësinë shqiptare, sepse prek në vetë problemin e karakterit gjuhësor të shqipes. Për shqiptarët kjo përtej caqeve të gjuhësisë ka edhe një rëndësi nacionale; megjithatë dijes si kudo edhe në këtë çështje i ka hije të ruajë objektivitetin e duhur».[126] I nisur nga këto parime morale dhe shkencore, Çabej së pari voli në mënyrë shteruese gjithë materialin e njohur leksikor të shqipes, të cilin e sintetizoi me akribi shkencore, pastaj çdo njësi et! imologjike të Majerit e pasqyroi në kuadër të leksikut t?! ? përgj ithshëm dhe pasi bëri një sintezë të shumfishtë dhe të drejtë shkencore, duke e përvijuar në shumë anë të studimit të saj, arriti në rezultate të tjera, për të cilat më parë studiuesit e huaj dhe ata të shqipes më vonë vetëm ishin deklaruar apriori, por pa dëshmuar rezultate konkrete. Mbi këto kritere, Eqrem Çabej u bëri një kritikë të gjithanshme jo vetëm rezultateve shkencore të Gustav Majerit, por edhe përfundimeve shkencore të Mikloshiqit, Ksilanderit, Nopçes, Majer-Lubkes, Nahtigalit, Oshtirit, Manit etj. Konstatimeve për përparësinë e romanitetit, sipas Çabejt, duhet nisur nga së paku dy kritere: ose me numrin e fjalëve bazë, ose me përdorimin e gjallë të tyre, pra: «Kriteri i parë do të rrokte më mirë këtë anë historike të leksikut, po duke lënë jashtë numrimit morinë e fjalëve të rrjedha prej fjalëve bazë, nuk do të pasqyronte pasurinë e vërtetë të tij, do të paraqiste si të thuash ështërinë, ! jo edhe muskulaturën e tij. Pavarësisht nga këto rrethana, përpjesëtimi i sasisë së trashëguar të leksikut ndaj sasisë së huazuar, përveç nga ana sasiore, kuantitative, thjeshtë numerike, mund të shqyrtohet edhe nga ana cilësore, kualitative».[127] Në këtë çështje Çabej bëri edhe një sintezë të gjerë të leksikut të shqipes dhe vetëm pastaj edhe nxjerrjen e përfundimeve për sasinë e leksikut të vendit dhe atë të huazuar.[128] «Nga një vështrim paraprak, -shkruan Çabej,- po i mbështetur në një studim të gjatë të leksikut të shqipes nga kjo anë, neve na del që elementi i trashëguar mbizotëron në atë pjesë të tij që ka lidhje me një jetë më afër natyrës e me një ekonomi e një kulturë më fort baritore –agrare, elementi i huazuar – në pajtim me vetë karakterin e huazimit në atë pjesë që i përket një veprimtarie njerëzore më të shumanshme në fushën e kulturës materiale e morale; megjithëse do s! hënuar që pjesa e leksikut abstrakt e të ideve është në ! shqipen më e konsiderueshme nga sa mund të mendohet».[129]

Janë një varg problemesh që dalin në studimin përfundimtar të njësive leksikore të cilat duhen marrë parasysh. Ndër to, Çabej ka parasysh leksikun e marrë nga atdheu në diasporë, bie fjala te arbëreshët e Italisë, njohja e dukurive të gjuhëve në kontakt, njohja e leksikut të shqipes në gjuhët fqinje, dallimi i huazimeve nga leksiku i trashëguar, ndërtimi i brendshëm leksikor, rrjedhojat, kryqëzimi etj., për disa fjalë të cilat edhe sot e kësaj dite nuk e kanë zënë vendin e merituar në fjalorët etimologjikë. Po sipas Çabejt, problematike del, sidomos, çështja e formimeve onomatopeike. Po t’i kishte parasysh Majeri të gjitha këto edhe rezultatet do t’i nxirrte të tjera, që të formulonte një sintezë të tillë. Gustav Majeri së pari është dashur që të vilte materialin bazë, domethënë leksikun shterues të shqipes së vendit për kohën e tij.

Meqenëse komentimi i njësive të «Fjalorit etimologjik të shqipes» të Gustav Majerit në kontekst të «Studimeve etimologjike në fushë të shqipes» nga Eqrem Çabej do të nxirrte në një plan të gjerë që nuk i shkon për shtati këtij punimi, ne do të sjellim një pasqyrë të fjalëve, etimologjinë e të cilave e ka diskutuar Çabej në kontekst sidomos të «Fjalorit etimologjik» të Gustav Majerit: P.sh. për pjesëzën pyetëse a: a dëgjon, dhe përdorimin e saj si lidhëz veçuese «ose» sot a nesër, a unë a ti etj. Bopi mendonte se është fjalë vendi, G. Majeri e sillte nga burimi latin: an dhe aut, ndërsa Çabej e konsideronte me burim të diskutuar;[130] Fjalën abaci , Majeri e sillte me burim nga italishtja: abbazia, ndërsa Çabej tërhiqte vërejtjen se «për punë të ruajtjes së a-së nistore (…) nuk është e shtresave më të vjetra të huazimeve italiane të shqipes»,[131] ndërsa për fjalën abolla Çabej pajtohej me Maj! erin dhe Joklin.[132] Kështu pra, po të sillet një inventar më i plotë i njësive etimologjike që ka trashëguar Çabej në kontekst të Fjalorit të Majerit, madje sipas alfabetit, shihet se Çabej pranon rezultatet e Majerit për fjalët: aga, agë, agzot, ah (dru), ah (formë onomatopeike), aksëmi (i), allastitë, alëshverish, amashirë, ambasadë, amshuem, anë, arkudhë, armë, armatë, armik, anmik, arëz, as (lidhëz), asëll, (…) parmendë, perëndi, përpjetë, pip, pose, qull, resë, rrafsh, rreze, rrezë, sefërgjen, sëmurë, shalë, thëllëzë, ujë, ujti, ulti, ulk, vadë, vade, vagëlloj, vaj!, xunkth, xhevidhe, xhevahir, yjëzë, ylber etj., kundërshton ose e plotëson mendimin e Majerit për fjalët: agon, agërroj, agjinoj, ai, ay, ajkë, alkë, akull, almise, angësht, angusë, ani (pasthirrmë) anije, antikë, anjëz, apo (lidh.), ardhi, hardhi, dhri, anë, atje (ndajf.), avis, azmagjyr (m.), (…) parzem, peshk, përgjoj, patështinë, po! lare, përmëlesë(përmëlata), përqell, pagëzoj, prozhëm,! pushtoj , qark, rrap, rrë, rra, rreth , shakull, tatë, tepër, thanë, thekër, udhë, ungjull, zborak, zhdërvill, zhys, etj., dhe i la pa shpjeguar fjalët: aguliçe, apodhurë, apole, apoth, argëtoj, athun (ndajf.), avlëmend, (…) palnje, pall, pedim, pëshkoj, pregjim, prish, qengj, ravë, rekës, rokëzë, rrej, sivonë, shagit, shah, tarkaç, thellë, unë, vajzë, vegsh, xanxë, xhikë, xhurdhek, zagal, zandum, zhagit etj. Sikur ka vënë re edhe Çabej, e shikuar kështu njësi për njësi jo vetëm që shumë fjalë të konsideruara si huazime i kthehen shqipes, si p.sh.: afroj, arë, bjeshkë, blej, bluaj, burg, çë, çoj, dëboj, dështoj, dua, eci, flakë, fle, fushë, fyell, fyt, gerurë, gjurmë, gjysh, harroj, hyj, jashtë, jetë, kallëzoj, këqyr, krye, kthej, laj e shpëlaj, i lehtë, lot, luaj, lule, mbërij, mbërthej e zbërthej, mbuloj e zbuloj, nder, ngatërroj, shkatërroj, nis, nuk, nuse, petk, për, pik, pyes, qark, që, qumësht, rroj, rruaj, sipër,! shaj, shkoj, shkruaj, shpejt, shtrëngë, terr, tmerr, truall, thekër, thelb, therr, thërrime, unazë, unë, ve, vegël, vig, zdryp, zgjoj[133] etj., por edhe shumë fjalë të konsideruara më parë si të shqipes duhet kthyer në grupin e fjalëve të huazuara, si p.sh.: i aftë, ame, asull, avuri, bagëti, balmuq, bërcel, bëtikë, binjak, borigë, brank, bule, burdhë, cen, çotillë, i dobët, dorbëri, dullye, dhatë «gjurmë, vend, shkallë», esh «moshë: rangë shoqëror», fat «i shoqi», fërlik, hir, jerm, kaqile, kanurkëz, kaposë, kem, knellem, kodër, komezt, kujri, kulte, kuptyrë, luzhi, marcel, melcer, margjënuer, martoj, mashën, mëtrik, mjerë, mlysh, ndëshkoj, ngos, pak, palare, qer, qull, i rimtë, rrëvitem, sanëp, shag, shagit, , tajkë, tallë, upri, urtundë, vagjëli, vaj, xhavidhe, zamare etj.[134]

Parashtesat dhe prapashtesat

Nëse interesimi i Gustav Majerit për shqyrtimin e parashtesave ishte relativisht i vogël, Eqrem Çabej dhe Aleksandër Xhuvani në monografinë e përbashkët «Parashtesat e gjuhës shqipe»,[135] kanë konsultuar disa parashtesa (parashtesën kë-, të cilën Majeri e nxirrte nga lat. Eccum;[136] parashtesën kara-, të cilen Majeri e nxirrte nga it. Carnamus[137]; parashtesën ko-, të cilën Majeri e nxirrte të gurrës sllave, sado tërhiqte vëretjen se te fjala kopil na del mjaft e vjetër,[138] parashtesën shtër-, të cilën e nxirrte nga lat. stra-[139] etj.), konsultimi i Gustav Majerit për prapashtesat është posaçërisht i madh. Në monografinë e përbashkët «Prapashtesat e gjuhës shqipe», më pak a më shumë janë konsultuar këto prapashtesa: -ac; -acan, - acar, -acell; -acuk; -aç; -ajë (-aje); -ak(ë); -al; -amë; -anë; -aq; -arak; -ari; -as; -ash; -at; -atë; -atuar, -atuer, -atore; -b(ë); -çkë; -e; -é; -ec; -ell; -ellê; -er; -es;! -esë; -esh; -eshë; -ë; -(ë)ni, -(ë)ri; -ër; -ërr; -(ë)s; -(ë)sinë, -(ë)sirë; -(ë)sor,-e; -(ë)z; -(ë)zi; -i; -i-ni; -iç(ë); -ik; -il; -in; -imë; -në; -inj; -injë; -iq; -(i)sht-; -ishtë; itë; -je; -k; -kë; -lë; -ll; -llë; -llëk; -llik; -lluk; -lik; -man; -m(ë); -na; -nik; -nje, -një; -o; oç; -ok; -oll; -ollë; -olle; -om; -onjë; -ojë; -onjës; - ojs; -oq; -oqe; -or; -osh; -oshe; -ot (-jot; -njot); -qar; -së; -sk; -sh; -she; -shë; - shk(ë); -shtë; -shti; -të; -ti; tor; -tyrë; -th; -thi; -ua; -ue; -uc; -ucë; -uce; -ues; -uas; -uk; -un; -unë; -ung; -uq; -uqe; -urë; -ush; -ushe; -ushkë; -utë; -xhi; -yrë etj. I prirë që të etimologjizojë edhe parashtesat e prapashtesat krahas rrënjës së fjalëve, Gustav Majeri shumë nga këto i nxori me prejardhje latine, prandaj Aleksandër Xhuvani dhe Eqrem Çabej rreth shtatëdhjetë vjet më vonë duke pasur të mbledhur materialin e plotë të trashëguar nga fondi i shkrimeve të vjetra t! ë shqipes dhe materialin e mbledhur në terren, rezultatet e ! mëparsh me të Gustav Majerit dhe, jo vetëm të tij, lidhur me prejardhjen e prapashtesave dhe të parashtesave i përmirësuan shumë, aq më tepër nëse këtu shihen, derivatet e prapashtesave me prejardhje të huaj por që brenda leksikut të shqipes përdoreshin dhe përdoren edhe tashti për efekte të ndryshme semantike dhe stilistike.

Pikëpamjet e tij për letërsinë e shkruar

Në botimet shqipe të historisë së letërsisë, kontributi i Gustav Majerit nuk shënohet veçanërisht as në rrjedhat e studimit, as në kuadër të bibliografisë.[140] Në bibliografinë e zgjedhur të «Historisë së letërsisë shqipe»[141] gjejmë vetëm veprën e tij «Della lingua e delle lètteratura albanese». Vol. L. Serie II, 15. IV. 1885, e cila përmendet edhe brenda në tekst si njëra ndër veprat studimore, që ishin botuar në fund të shekullit XIX. Në veprën «Histori e letërsisë shqipe» (Romantizmi),[142] I, Rilindja, Prishtinë. 1984, viti i lindjes së Gustav Majerit nuk është shënuar në «Pasqyrën kronologjike» mjaft të zgjeruar për vitin 1850. Po në këtë Pasqyrë emri i tij shënohet vetëm për vitet 1883, 1987, 1891 dhe 1897, pra vitet kur Gustav Majeri botoi «Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe» dhe «Studimet shqiptare» I-VI. Në këtë vepër sintezë të Rexhep Qosjes, emri i Gustav Majerit përmendet si botues i ! letërsisë popullore, si mbrojtës i tezës së prejardhjes ilire të popullit shqiptar, si njohës dhe shfrytëzues i veprave të Jeronim de Radës nga aspekti gjuhësor, si letërkëmbyes me Jeronim de Radën, Thimi Mitkon, Konstandin Kristoforidhin, Ndre Mjedjen, i cili ia kishte përkushtuar vjershën «Gjuha shqipe» dhe kishte pasur një letërkëmbim shkencor me të, si mik i Zef Skiroit etj., por jo edhe si autor i studimeve për letërsinë shqipe. Në «Historinë e letërsisë shqipe» të Robert Elsit gjejmë një bibliografi më të zgjeruar, por pa ndonjë funksion të veçantë brenda tekstit.[143] Brenda teksteve që merren me historinë e letërsisë shqipe, vendi i studimeve të Gustav Majerit është më i peshuar në veprën e Namik Resulit «I più antichi testi albanesi»[144]. Brenda kapitullit të këtij studimi, në të cilin janë komentuar veprat studimore të shekullit XIX, Namik Resuli ka radhitur edhe katër artikuj të Gustav Majerit[145], s! iç i quan autori, dhe ka tërhequr vërejtjen se «këta arti! kuj e ru ajnë vlerën e tyre edhe sot»[146].

Botimi i letërsisë popullore

Ndihmesa e Gustav Majerit në fushë të letërsisë popullore po ashtu ende nuk është shikuar në shkallë të kënaqshme,[147] mirëpo ndryshe nga konsultimi i artikujve të tij në fushë të letërsisë, ndihmesa e tij në mbledhjen, botimin dhe studimin e folklorit shqiptar, është konsultuar më shumë për faktin se kjo ndihmesë është mbledhur dhe ribotuar në vëllime të veçanta të folklorit shqiptar.[148] Njëra nga veçantitë e kësaj fushe, ndërkaq, është marrë fakti që Gustav Majeri është botues i parë i këngës kreshnike[149].

Vlerësimet për kontributin e Gustav Majerit

Më shumë se në fushë të letërsisë së shkruar dhe të folklorit, ndihmesa e Gustav Majerit është parë kryesisht në fushë të gjuhësisë. Për më se një shekull nuk ka asnjë fushë e historisë së gjuhës shqipe në të cilën nuk është përmendur emri i tij dhe që nuk është shkruar për ndihmesën e Gustav Majerit. Duke filluar nga artikujt gjuhësorë për prejardhjen e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe e deri te studimet etimologjike që kulmojnë me Norbert Joklin e Eqrem Çabejn, Shaban Demirajn, Jup Kastratin, Kolec Topallin etj., vepra e tij përbën bazën themelore për hulumtimin diakronik dhe sinkronik të shqipes[150]. Mirëpo, me gjithë praninë e veprës së tij në shtrirje kohore për më se një shekull, ndihmesa e tij është parë kryesisht përmes artikujve përgjithësues dhe as sot e kësaj dite ende nuk është botuar ndonjë monografi e veçantë për ndihmesën e tij në fushë të studimeve albanologjike, as ndonjë nga! veprat e tij të shumta, përveç disa fragmenteve të caktuara.[151]

Botimi i letërkëmbimit të Gustav Majerit

Ndryshe nga interesimi i studiuesve për botimin e veprave të tij, interesimi posaçërisht i madh ka qenë për botimin, madje edhe ribotimin e letërkëmbimit të tij, shpesh me komente dhe sqarime hyrëse, me rilindësit shqiptarë.[152] Pavarësisht nga botimiet e deritashme, nga studiuesit dhe hulumtuesit e letërkëmbimit të Majerit me bashkëkohësit shqiptarë, vërehet se botimi i letrave të tij nuk ka përfunduar. Vetëm viteve të fundit një hulumtues i pasionuar i arkivave, Albert Rama, ka njoftuar se në bashkëpunim me Universitetin e Gracit është duke përgatitur letërkëmbimin e plotë të Gustav Majerit me rilindasit shqiptarë[153].

Dhe tash si të shpjegohet qëndrimi jo dinjitoz i studiuesve shqiptarë ndaj personalitetit dhe ndihmesës së tij shkencore dhënë kulturës dhe historisë së shqiptarëve. Me një fjalë, ky qëndrim do shpjeguar me qëndrimin e përgjithshëm, që paten shqiptarët gjatë këtij shekulli që po e lëmë, ndaj trashëgimisë së brendshme dhe të jashtme kulturore e historike të tyre[154].

Bibliografia e tij

Në artikujt e përgjithshëm dhe të veçantë të studiuesve shqiptarë, ndihmesa e Gustav Majerit është cilësuar kryesisht si autor i «Fjalorit etimologjik» dhe i «Studimeve shqiptare», në të cilat ai i ka botuar studimet etimologjike të shqipes, studime krahasuese, studime mbi fonetikën dhe gramatikën historike të shqipes, dokumente të shkrimeve të para, fjalorë, leksik, folklor (poezi dhe prozë), studime mbi letërsinë, bibliografi, tekste popullore dhe tekste fetare të përkthyera më parë, të gjitha këto të përcjella me komente dhe shënime etj., dhe si mik dhe bashkëpunëtor i rilindësve shqiptarë, por deri më tash, në këto shkrime asnjëherë nuk është ndonjë bibliografi shteruese e tij. Prandaj, pa pretenduar se do të bëjmë një punë të madhe rreth kësaj çështjeje, po i radhisim veprat e tij, që kapin ndihmesën e tij në fushë të albanologjisë, e që nuk lënë pa prekur edhe studimet në fushë të ballkanistikes dhe! indoevropianistikës.[155]

«Etymologisches Worterbuch der albanisischen Sprache». Strassburg: Trubner 1891, Verlag von Karl J. Trubner. 1891, pp. XIII+526. « Albanische Bibliographie», pp. 516-524.

«ALBANESISCHE STUDIEN» I. Die Pluralbildungen der Albanesischen Nomina. Wien, 1883. In Commission bei Carl Gerold’s Sohn, Buchhandler der kais. Akademie des Wissenschaften., In. – 8 de 108 pp.

«ALBANESISCHE STUDIEN» II. Die albanisischen Yahlvorter. Wien, 1884. In Commission bei Carl Gerold’s Sohn, Buchhandlerder kais. Akademie der Wissenschaften. In. 8 de 82 pp.

«ALBANESISCHE STUDIEN» III. Lautlehre der indogermanischen Bestandtheile des Albanesischen, Wien, 1892.In Commission bei F. Tempskz, Buchhändler der kais. Akademie der Wisenschaften. (A la fin:) Ausgegeben am 23 Janner 1892.

«ALBANESISCHE STUDIEN» IV. Das griechisch-sudrumanisc-albanesische Wortverzeichniss des Kavalliotis, herausgegeben und erklart. Wien, 1895. In Commission bei f. Tempsky, Buchhändler der kais. Akademie der Wissenscchaften. (A la fin:) Ausgegeben am 20 September 1895.127 pp.

«ALBANESISCHE STUDIEN» V. Beiträge zur Kenntniss in Griechenland gesprochenen albanesischen Mundarten. Wien, 1896. In Commission bei Carl Gerold’s Sohn, Buchhändler der kais. Akademie der Wisenschaften. (A la fin:) Ausgegeben am 1 September 1896, 106 pp.

«ALBANESISCHE STUDIEN» VI. Beiträge zur Kenntniss verschiedener albanesischen Mundarten. Wien, 1897. In Commission bei Carl Gerold’s Sohn, Buchhändler der kais. Akademie der Wissenschaften. (A la fin :) Ausgegeben am 30 September 1897.

«Kurzgefasst albanesische Grammatik (Mit Lesestücken und Glossar)». Leipzig: Breitkopf und Hartel 1888, pp. XII + 105.

«Neugriechische Studien» II. Die slawischen, albanischen und rumänischen Lehnworte im neugriechischen. Wien, 1894. In Commission bei F. Tempsky, Buchhandler der kais. Akademie der Wissenschaften. Druck von Adolf Helzhausen, k. und k. Hof-und Universitäts Buchdrucker in Wien. Ausgegeben am 27 April 1894. Pp. 104.

«Albanische Märchen übersetzt», Anmerkungen von Reinhold Kohler, 1881.

«Albanisches Lied». In: «Yum 24. Juni 1890 begrüssten Reinhold Kohler vier Grazer Freunde. In Eile». 4 Blt. 4.

«Zum indogermanischen e – Perfektum». - «Indogermanischen Forschungen», Strassburg, 1895. V. Bd. S. 180-182 betrifft ausschl. Das Albanesische.

«Türkische Studien» I. Die griechischen und romanischen Bestandteile im Wortschatz des Osmanisch-Türkischen. Wien 1893.

«Gli albanesi nella storia e nella literatura», në La sicilia litteratura, 1888.

«Della lingua e della literatura albanese», në La Nuova Antologia, Roma, Via del Corso, n. 466, numero du 15 04. 1885. Pp. 585-607.

«Über die Sprache und Literature der Albanesen». In: Nord und Süd, Hsg. Von Paul Lindau, XXIV. Band, Februar 1883.- 71 Heft. Breslau 1883, S. 211-226; Gustav Meyer, Essays und Studien. zur Sprachgeschichte und Volkskunde. Strassburg 1885, S. 49-90.

«Essays und Studien», Zur Sprachgeschichte und Volkskunde. Strasscburg 1885; III. Über die Sprache und Literatur der Albanesen, S. 49-90; IX. Der Pathe des Todes, S. 245-250; Siche it. Übersetz.; Della lingua e litteratura albanese. Nuova Antologia (Roma), 15 April 1885.

«Drei toskische Märchen. Hochzeitslieder aus Korytza. In: G. M. Kurtzgefasste albanesische Grammatik mit Lesestücken und Glosar. Leipzig 1888, S. 57-67, S. 75-77.

«Zwei albanesische Lieder aus S. Marzano. In: Zeitschrift für Romanische Philologie. Hsg. Von Dr. G. Grober, XV. Bd. Halle 1891, S. 549-550.

«Die albanesischen» Tanzlieder in Byrons Childe Harold. Anglia 15, N. F. 3, 1-8.

«Zum den mittelgriechischen Sprichwörtern. In: Byzantinische Zeitschrift. Hsg. K. Krumbecher. III. Bd. Jhg. 1894. Leipzig 1894, S. 396-408, bsd. 401-408.

«Fabeln, Märchen, Erzählungen und Schwanke. (In: Albanesische Studien V.) Wien, 1896, S. 6-66.

«Sprichwörter und sprichwortliche Redensarten aus Skutari; Lieder. In: Albanesische Studien VI, Wien, 1897, S. 5-114.

«Die lateinischen Elemente im Albanesischen. (In: Grobers Grundriss der romanischen Philologie) I J. Aufflage , 1888.

«Der Einfluss des Lateinischen auf die albanesische Formenlehre» In: Miscellenca di filolgia e linguistica in memoriam di Napoleone Caix e Angelo Canello). Firenze 1886 pp. 101-111.

«Die Stellung des Albanesischen im Kreise der indogermanischen Sprachen», In: Beiträge zur Kunde der idg. Sprachen 8 . Graz, 1884.

«Über Sprache und Literatur des Albanesen» (In: Nord und Süd) 24. 1983.

«Zur älteren Geschichte der Albanesen» (In: Zeitschrift für allgemeine Geschichte), Stuttgart 1884.

«Das Verbum substantivum im Albanesischen» (Philologische Abhandlungen für Herty). 1888.

«Die Albanesen». Neue Freie Presse, 12. Juni. 1880.

«Albanesisches». Allgemeine Zeitung Beil. 142, 22 Mai 1881.

«Über Sprache und Literatur der Albanesen». «Nord und Süd», 24. Februar 1983, 211-226. (Vgl. Nr. 9, S. 49-90).

«Zur älteren Geschichte der Albanesen». Zeitschrift für allgemeine Geschichte 9. Heft 1884, 667 ff. (Vgl. Nr. 9, S. 49-90).

«Ein albanesisches Memorandum». Tagespost 5, November,1885.

«Die Albanesen». I. Österr. –ungar. Revue, Juli 1886.

«Die Albanesen». II. Österr. –ungar. Revue, Oktober 1887.

«Butrinto». Schl. Zeitung . 27 Mai. 1888.

«Bei den Albanesen Apuliens». Neue frei Presse .8. Mai. 1890. (Vgl. Nr. 17, Kap. 20).

J. U. Jarnik, Zur albanischen Sprachenkund. (Leipzig 1881) Lit., Centralbl. 42. (Rez.).

Kuluriotis, ‘Albanikon alfabhtarion. Lit. Centralbl. 9 (1883). (Rez).

Kuluriotis, Albanikon alfabhtarion. Phil. Wochenschrift 31/32. 1884. (Rez).

J. U. Jarnik, Prìspevky ku poznani náreçi albanskych. (Beiträge zur Kenntnis alban. Mundarten), Prag 1883. (Rez) Arch. Trad. Pop. III. 146 ff.

P. W. , Grammaire albanaise. (London 1887). Lit. Centralbl. 50. (Rez).

H. Pedersen, Albanesische Texte. (Leipzig 1895). Lit. Centralbl. 47. (Rez.).

Jung, Kleines albanesisch-lateinisches Wörterbuch. (Skutari 1895). Lit. Centralbl. 47. (Rez).

Pisko, Kurzgefabtes Handbuch der nordalbanesischen Sprache. (Wien 1896). Phil. Woschenschrift 1. (Rez).

«Neugriechische Studien», I, Wien, 1894.

«Neugriechische Studien», III, IV, Wien, 1895.

«Türkische Studien», Wien, 1893.

Përfundime

Për personalitetin e Gustav Majerit ose për veprën e tërësishme intelektuale dhe gjuhësore të tij, Eqrem Çabej nuk ka shkruar ndonjë artikull të veçantë shkencor, enciklopedik ose përkujtimor, siç ka shkruar për disa nga gjuhëtarët më të rëndësishëm shqiptarë dhe të huaj, siç janë artikujt për Hanin, Joklin, Lambercin, Xhuvanin etj. Mirëpo, që në fillim mund të thuhet se vepra gjuhësore e Gustav Majerit gjatë gjithë jetës së tij shkencore ka qenë rruga më e mirë përmes së cilës Eqrem Çabej ka hapur shumë shtigje të reja dhe të sigurta dhe po kështu ka mbyllur shtigje të tjera, të cilat për më shumë se një shekull kanë sinjalizuar orientime të gabuara për hulumtimin dhe studimin e historisë së gjuhës shqipe e të vendit të formimit të saj.

Për Eqrem Çabejn, themeluesi i albanologjisë, Gustav Majeri, ka qenë më i madhi albanist i kohës së tij, mjeshtër i gjuhës shqipe, njëri prej trinomeve Majer-Pedersen-Jokli, që kanë shënuar majat e studimeve shqiptare etj. «Po të duam të vlerësojmë në tërësi, punën që kanë bërë tre breza dijetarësh në lëmin e gjuhës shqipe, -shkruan Çabej-, duhet të njohim se janë shënuar kudo rezultate të rëndësishme, po të pranojmë njëkohësisht se askund nuk është arritur te ndonjë përfundim qoftë edhe relativ. Edhe pas punimeve sistematike të Gustav Majerit, të cilat përbëjnë themelin për gjithë kërkimet e mëpastajme, pas traktateve të Holger Pedersenit, që si kudo edhe këtu hapin rrugë të reja, e pas studimeve të Norbert Joklit, të cilat rrokin thuaja mbarë fushën e albanistikës, detyra të rëndësishme presin zgjidhjen e tyre».[156] Po të hiqet një vijë e përgjithshme që lidh veprën gjuhësore të Gustav Majerit m! e veprën gjuhësore të Eqrem Çabejt, sado që përfundimin e njërës e ndan një gjysmë shekulli nga fillimi i tjetrës, mund të shihen mjaft mirë nyjet që i bashkojnë ato dhe rrezatimin e përbashkët në gjuhësinë shqiptare, ballkanike dhe indoevropiane. Në fushë të fonetikës, vëllimi i tretë «Albanesische Studien» II ( SWAW), Wien 1892 i Gustav Majerit në fakt është baza e «Fonetikës historike të shqipes» (1959), që Eqrem Çabej e përgatiti si pjesë të dytë të librit «Hyrje në historinë e gjuhës shqipe». Brenda kësaj fushe të fonetikës historike peshon edhe sot problemi i guturaleve i trajtuar më vonë në një vëllim të veçantë edhe nga Holger Pederseni, për të vijuar me këmbëngulje në trajtimin e tyre edhe nga Norbert Jokli, Henrik Bariqi, Eqrem Çabej, Vacllav Cimohovski e të tjerë.

Më shumë se në të gjitha veprat e tjera, veprën e Majerit dhe kritikën shkencore në shkallë të njësive të saj, Çabej i përvijoi në veprën kapitale të gjuhësisë shqiptare «Studime etimologjike në fushë të shqipes» I-VII, (Tiranë, 1974 -). Këtu po e theksojmë vetëm faktin se janë të pakta ato njësi leksikore të shqipes në «Studime...» të Eqrem Çabejt, në të cilat nuk shihet dora mjeshtërore e Gustav Majerit, e Holger Pedersenit dhe e Norbert Joklit nga aspekti i fonetikës dhe gramatikës historike. Kështu, mund të thuhet sidomos për pasqyrën që Gustav Majeri, e më vonë Holger Pederseni dhe Norbert Jokli, kanë krijuar sa i përket trashëgimisë së shqipes në lidhje me gjuhët e tjera indoevropiane. Mund të thuhet, madje, se rezultatet e Eqrem Çabejt janë të rëndësishme, para së gjithash, në studimet e brendshme të shqipes, sepse në studimin e jashtëm të saj ato ishin trajtuar dhe zgjidhur nga shumë anë që më par! ë, sidomos nga Gustav Majeri, Holger Pederseni e Norbert Jokli.

Në gjuhësinë shqiptare vepra «Etymologische Worterbuh der albanesischen Sprache», Strasburg, Trubner 1891, për Prof. Çabejn peshonte në shumë aspekte: së pari, ai ishte edhe një fjalor i përgjithshëm i shqipes; së dyti, ai ishte fjalori i parë etimologjik i gjuhës shqipe; së treti, por jo së fundi, fjalori i Gustav Majerit, me gjithë dobësitë që kishte, duke i paraqitur shumë fjalë të shqipes si të huaja, përsëri, ky dijetar ia caktoi shqipes me dorë të sigurt një vend, i cili në vija të përgjithshme mbetet i vlefshëm edhe sot e gjithë ditën.

Profesor Eqrem Çabej në veprën e Gustav Majerit mbështetej edhe kur fliste për prejardhjen e shqipes dhe vendin e formimit të saj. Djepi ballkanik i shqipes -shkruan Çabej,-së paku që nga epoka greko-romake e këtej, është Ballkani Perëndimor, e jo Lindor. Në mënyrë përmbledhëse do të themi, pra, se një gjykim objektiv i situatës historiko-gjuhësore pas mendimit tonë na çon të shohim në shqipen e sotme vazhdimin e ilirishtes, ose thënë me fjalët e Gustav Majerit, fazën më të re të njërit prej dialekteve të vjetra ilire. Duke studiuar veprat madhore të këtyre dy kolosëve, që shënojnë dy shekujt e fundit të studimeve albanologjike, mund të thuhet se vepra e Gustav Majerit dhe ajo e Eqrem Çabejt komunikojnë fuqimisht si dy majat më të larta të studimeve gjuhësore në fushë të shqipes.

GUSTAV MEYER: BIBLIOGRAPHISCHE AUFZEICHNUNGEN ÜBER SEIN WERK, VERÖFFENTLICHUNGEN UND SEINE STUDIEN
Resümee
Gustav Meyer (1850-1900) ist einer der größten Gelehrten der Albanologie (auch ihr Gründer) in der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts. Deswegen ist es selbstverständlich auch unter schwierigen Bedingungen für die Albaner, war sein Interesse für die Albaner so lange er lebte groß, obwohl sein Interesse auch Ebbe und Flut beinhalteten.

Wenn man die Bibliographie seines veröffentlichen Werks, Konsultation und Bewertung, Veröffentlichung seines Werks in albanische Sprache und das Interesse der albanischen Gelehrten über sein Leben und seinen Beitrag im Bereich der Albanologie betrachtet, kommen wir zu dieser Erkenntnis:

Zum Anlass 150. Jahrestag der Geburt Gustav Meyers wurde im der Orden erster Klasse «Naim Frashëri» überreicht.

Über seine Personalität wurde keine besondere Monographien veröffentlicht, aber es wurden Beitrage über sein Leben und Werk, Anfang dieses Jahrhunderts veröffentlicht und dieses geschah auch weiterhin durch M. Logorec, Sh. Demiraj, J. Kastrati, M. Camaj, K. Topalli, D. Luka u.a. in «Studime filologjike» (philologische Studien), «Gjuha jonë» (unsere Sprache), «Arsimi popullor» (Volksbildung), «Illyria» (Illyrium), «Albania», «Shqipëria e re» (neues Albanien), «Zëri i rinisë» (die Stimme der Jugend), «Ylli» (der Stern), «Studime shqiptare» (albanische Studien), «Gazeta e re» (die neue Zeitung), «Albania», «Fjalori enciklopedik» (enzyklopädisches Wörterbuch) usw.

Sein Beitrag im Bereich der Literatur wurde von vielen Historikern der Literatur bemerkt wie z.B. Dh. Shuteriqi, R.Qosja, R. Elsie usw. aber von Namik Resuli wurde es besonders hervorgehoben.

Der Beitrag im Bereich der Folklore wurde vom Aspekt der Veröffentlichung, der Sammlung und den Studien der albanischen Folklore von G. Meyer bewertet.

Für die albanischen Gelehrten war der Bereich der Sprachwissenschaft von besonderem Interesse. Vor allem sein «Etymologisches Wörterbuch des Albanischen» wurde vor allem von Prof. Çabej in seinen historisch sprachwissenschaftlichen Studien zitiert, aber besondere Bewertung bekam er durch SH. Demiraj, J. Kastrati, M. Domi, M. Camaj, K. Topalli, I. Ajeti u.a.

Gustav Meyers wissenschaftliches Werk wurde nicht in einer besonderen Publikation in albanischer Sprache veröffentlicht. Das Interesse an seinen Veröffentlichungen verbindet sich hauptsächlich durch den Briefwechsel mit den albanischen Renaissanisten (N. Mjedja, De Rada, Skiroi, Kristoforidhi u.a.), und wurde durch J. Kastrati, Dh. Shuteriqi, M. Qoku, M. Domi, R. Kelmendi u.a., in den Zeitschriften: «Studime filologjike», «Gjurmime albanologjike-seria e shkencave filologjike», «Arsimi popullor», «Zjarri», «Mësuesi», «Zëri i rinisë» u.a. veröffentlicht und neuaufgelegt.

Am Ende dieses Beitrags wurde die Bibliographie der Werke, besondere Veröffentlichun-gen, Rezensionen usw. von Gustav Meyer aufgeführt, die sich insbesonders mit der Albanologie befassen.

Für Prof. Eurem Çabej, war Gustav Meyer der Gründer der Albanologie, „der grösste Albanolog seiner Zeit», «Meister der albanischen Sprache», « einer der Trinome Meyer- Petersen- Jokl», die den Gipfel der albanischen Studien beschrieben haben.

Wenn man die beiden sprachlichen Werke von Gustav Meyer und Eqrem Çabej vergleicht, obwohl sie ein halbes Jahrhundert voneinander getrennt sind, sieht man trotzdem die Verbindungsknoten und ihre gemeinsame Reflexion auf die albanische, balkanische und indoeuropäische Sprachwissenschaft.

Im dritten Band der «Albanesischen Studien» von Gustav Meyers ist der phonetische Bereich die Grundlage der «Historischen Phonetik des Albanischen» (1959) den Prof. Eqrem Çabej in seinem Buch «Grundlagen der albanischen Sprachgeschichte», als zweiten Teil vorbereitete. In diesem Bereich der historischen Phonetik wiegt heute noch schwer das Problem der Gutturalen, die später in einem besonderen Band von Holger Petersen und beharrlich auch von Norbert Jokl, Henrik Bariq, Eqrem Çabej, Vacllav Cimohovski u.a. behandelt wurden.

Vielmehr als in allen anderen Werken, zeichnete Prof. Çabej, das Werk Meyers und die wissenschaftlichen Kritiken in seinem kapitalen Werk der albanischen Sprachwissenschaft «Etymologische Studien im Bereich des Albanischen» I-VII, Tirana, 1974 aus. Hier betonen wir nur die Tatsache, das es sehr wenige albanische lexikalische Einheiten in den «Etymologischen Studien...»von Eqrem Çabej existieren, an denen man nicht die Meisterhände Gustav Meyer, Holger Pedersen und Norbert Jokl in den phonetischen und grammatisch historischen Aspekten erkennt. Vorallem der Überblick den Gustav Meyer und später Holger Pedersen und Norbert Jokl über die Vererbung des Albanischen in Verbindung mit anderen indoeuropäischen Sprachen kreiert hatten. Es muss vorallem auch betont werden, dass die Ergebnisse von Eqrem Çabej in den inneren Studien des Albanischen von grosser Bedeutung sind, weil die äusserlichen Studien von vielen wie Gustav Meyer, Holger Pedersen und Norbert Jokl schon fr! üher behandelt und gelöst wurden.

In der albanischen Sprachwissenschaft war für Prof. Çabej das «Etymologische Wörterbuch der albanesischen Sprache» Straßburg Trubner 1891, in vielen Aspekten von grosser Bedeutung: erstens war es ein allgemeines Wörterbuch des Albanischen, zweitens war es das erste etymologische Wörterbuch der albanischen Sprache und drittens war das Wörterbuch von Gustav Meyer trotz all seinen Schwächen, dieses das der albanischen Sprache mit sicherer Hand einen Platz, der heute noch von Bedeutung ist, bestimmt hat. Dieser Platz - sagte Çabej, bestimmt zwei Richtungen: «das Albanische ist einer der östlichen und gleichzeitig auch eine der westlichen indoeuropäischen Spachen».

Prof. Eqrem Çabej stützte sich wenn er von der Herkunft der albanischen Sprache und seiner Formung sprach auf das Werk Gustav Meyers. «Die balkanische Wiege des Albanischen - so schrieb Çabej - von der griechisch römischen Epoche aus, ist der westliche und nicht der östliche Balkan. Zusammen-fassend als ein objektives Urteil der historisch- sprachlichen Situation nach unserer Meinung ist das heutige Albanische eine Fortsetzung des Illyrischen oder mit den Worten von Gustav Meyer eine neue Phase von einen der alten Dialekten des Illyrischen».

Während der Erforschung dieser grossen Werke, der beiden Kolosse, die die letzten zwei Jahrhunderte der albanischen Studien bestimmen, können wir sagen, dass das Werk Gustav Meyers und Prof. Eqrem Çabej als zwei der höchsten Gipfel der albanischen Sprachstudien im Bereich des Albanischen bezeichneten.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Die Pilgerfahert des Ritters Arnold von Harff von Coln durch Italien, Syrien, Aegyptien, Arabien, Aethiopien, Palastina, die Turkei, frankreich und Spanien, wie er sie in den Jahren 1496 bis 1499 vollendet, beschrieben und durch zeichnungen erlautert hat. Nach den aletesten handschriften und mit deren 47 bildern in Holzschnitt herausgegeben von Dr. E. von Groote Coln, 1860. Verlag von J. M. Heberle (H. Lempertz). Steven’s Druckerei, Koln, Brudersstr. 13.

[2] Mithridates, Zurih, 1555.

[3] Oratio Orationum, Berlin, 1680.

[4] Letrat shqiptre, 1768

[5] Ideen zur Philosophie der Geschishte der Menschheit, 1784-1791.

[6] Untersuchungen üeber die geschichte oestilichen europaeischen Voelker, Leipzig, 1774.

[7] Mithridates oder Allgemeine Sprachenkunde mit dem Vater Unser als Sprachprobe in beynake funfhundert Sprachen und Mundarten von Johann Christoph Adelung, Hofrath und Ober – Bibliothekar zur Dresden, Grossentheils auss Dessen Papieiren fortgosetz und bearbietet von Dr. Johann Severin Vater, professor und Bibliothekar der Universitat zu Halle Zweyter Theil Berlin 1809. XXIV + 808.

[8] Über den Ursprung und die verschiedenartige Verwandstchaft der europaischen Sprachen nach Anleitung des russischen allgemeinen vergleichenden Worterbuchs von Christian Gottlieb von Arndt kaiserlicht-Russieschen Hofrath, ritter des Wladimir–Ordens, herausgegeben von Dr. Joh. Ludwig kluber, Frankfurt am Main 1818.

[9] Neugriechischer Dolmetscher, Leipzig, 1822.

[10] Verglichungstafeln/ der Europa:ischen Samm –Sprachen / und., West –Asiatischer; /R. K. RASK/ uber die Thrakische Sprachelasse, /aus dem Dänischen;/ …1822.

[11] Die Sprache der Albanesen oder Schekipetaren, Frankfurt am Main, 1835.

[12]Albanesische Studien. Jena/ Wien. Aus der kaiserlicko:niglichen Hof-und Staatsdruckerei. 1853/1854; Bemerkungen über das albanesische Alphabet. Wien, 1850; Reise von Belgrad nach Saloniki, Wien, 1868; Griechische und albanesische Märchen, Leipzig, 1864; Reise durch die Gebiete des Drin und Wardar,W ien 1867-1869.

[13] Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelaltres, 1,2, Münhen, 1830-1836; Das albanesische Element in Griechenland, 1,2,3, Münhen, 1857-1861.

[14] Unteritalische Dialekte, 1850.

[15] Über das Albanesisch in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen, Berlin1855.

[16] «Etymologisches Worterbuch der albanesischen Sprache». Strassburg: Trubner 1891, Verlag von Karl J. Trubner. 1891, pp. XIII+526. « Albanische Bibliographie», pp. 516-524; «ALBANESISCHE STUDIEN» I. Die Pluralbildungen der Albanesischen Nomina. Wien, 1883. In Commission bei Carl Gerold’s Sohn, Buchhendlär der kais. Akademie des Wissenschaften., In. – 8 de 108 pp; «ALBANESISCHE STUDIEN» II. Die albanesischen Yahlvorter. Wien, 1884. In Commission bei Carl Gerold’s Sohn, Buchhandler der kais. Akademie der Wissenschaften. In. 8 de 82 pp.; «ALBANESISCHE STUDIEN» III. Lautlehre der indogermanischen Bestandtheile des Albanesischen . Wien, 1892.In Commission bei F. Tempskz, Bushhendlär der kais. Akademie der Wisenschaften. ( A la fin:) Ausgegeben am 23 Janner 1892; «ALBANESISCHE STUDIEN» IV. Das greichisch-sudrumanisch-albanesische Wortverzeichniss des Kavalliotis, herausgegeben und erklart. Wien, 1895. In Commission bei f. Tempsky, Buchhendlär der kais. Ak! ademie der Wissenscchaften. (A la fin:) Ausgegeben am 20 September 1895.127 pp; «ALBANESISCHE STUDIEN» V. Beiträge zur Kenntniss in Greichenland gesprochenen albanesischen Mundarten. Wien, 1896. In Commission bei Carl Gerold’s Sohn, Buchhändler der kais. Akademie der Wisenschaften. (A la fin:) Ausgegeben am 1 September 1896, 106 pp; «ALBANESISCHE STUDIEN» VI. Beiträge zur Kenntniss verschiedener albanesischen Mundarten. Wien, 1897. In Commission bei Carl Gerold’s Sohn, Buchhändler der kais. Akademie der Wissenschaften. (A la fin :) Ausgegeben am 30 September 1897; «Kurzgefasst albanesische Grammatik (Mit Lesestücken und Glossar)». Leipzig: Breitkopf und Hartel 1888, pp. XII + 105.

[17]Geschichte der indogrmanischen Sprachwissenschaft Albanisch, 1916; «Albanische Bibliographie» des Jahres 1926. IJ, XII, 1928; «Slaven und Albaner». «Slavia», XIII; «Studien zur albanesischen Etymologye und Wortbildung». Wien, 1911; «Linguistische-Kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen». Berlin und Leipzig, 1923; «Zu den lateinischen Elementen des albanischen Wortschatzes». «Glota», XXV, Heft 1-2, 1936 etj.

[18] «Albanisches Lesebuch», i, Leipzig, 1948; «Italo-albanische dialektstudien». KZ; Lehrgang des Albanischen Teil i, «Albanisch-deutsches Wörterbuch». Berlin, 1954; «Die Volksepik der Albaner». Der Zyklus von Mujo und Halil. Wisenscchftliche Zeitschrift der Karl-Marx-Universita:t Leipzig”. 4 Jahrgang 1954/1955. «Gesellschafts-und-Sprachwissenschaftliche Reihe». Heft 3 / 4.

[19] «Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache», Gottingen, 1896.

[20] «Die Illyrer», Karlsryhe, 1988.

[21] «Alt-Epirus und das Königtum der Molosser», Friedrich-Alexander, Erlangen, 1954; Die Antike Münzen von Epirus, 1983.

[22] «Untersuchungen zum indogermanischen Wortschatz des Albanischen und zur Diachronen Phonologie auf grund des Vocal-System», Insbruk, 1972.

[23] Veç të tjerash, Fidler e Buholc kanë botuar së bashku gramatiken e shqipes, më 1987 dhe një fjalor gjermanisht – shqip, 1977.

[24] «Der bestimmte Artikel nach Prapositionen im Albanischen», 1968.

[25] «Undersogelse om det gamle Nordiske eller Islandske sprogs Oprindelske», Kopenhagen, 1818.

[26] A.Schleicher, «Compendium der vergleichenden Grammatik der indogrmanischen Sprachen». I njohur më shumë si autor i Teorisë së drurit gjenealogjik.

[27] «Die albanesischen Thiernamen». Zeitsctrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogrmanischen Sprachen, begründet von A. Kuhn. Berlin-Gütersloh-Göttingen, 11 1862.

[28] «Rumänisch, Romanisch, Albanesisch», Mitt. d. Rum. Institut, I. 1914

[29] «Altgriecische Elemente des Albanischen». Indogermanische Forschunfen. Strassburg –Berlin, 26 (1910).

[30] «Albanische Forschungen», I, II, Wien, 1871.

[31]«Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermani-schen Sprachen», Strassburg, 1882.

[32] «Indogermanische Grammatik», I- VII, Heidelberg, 1927-1937.

[33] «Die Gutturale im Albanesischen», Zeitsctrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogrmanischen Sprachen, begründet von A. Kuhn. Berlin-Gütersloh-Göttingen, 36, 1900 etj.

[34] «Die Darwinische Theorie», Weimar, 1863.

[35] «Studime etimologjike në fushë të shqipes» I-VII, Tiranë, (1976- ). «”Meshari” i Gjon Buzukut», I, II, Tiranë, 1955; «Hyrje në historinë gjuhës shqipe», Tiranë, 1958 etj.

[36] «Das Dalmatische», I-II, Wien, 1906.

[37] «La positione linguistica dell albanese fra le lingue inoeuropee», Palermo, 1978; «Shqipja dhe ilirishtja», Tiranë, 1972 etj.

[38] «L’articolo postposto in albanese e questioni connesse». «Studia Albanica», Academie des Science de la RPS d’Albanie, Institut d’Historie, Institut de Linguistique et Litterature. Tiranë, 1. 1969

[39] Vdekjen e tij në Vjenë e shënoi edhe shtypi shqiptar i kohës: «Kalendari i maleve» për vitin 1900. Bruxelles, f. 54-56 dhe «Albania», 15. IX. 1900, viti IV, nr. 9, f. 29. Cit. sipas Jup Kastratit, Historia e gramatologjisë shqipe (1635-1944), «Rilindja», Prishtinë, 1980, f. 237.

[40] Dr. Kurt Gostentschnigg,Studimet austrohungareze të historisë shqiptare: të shtyra nga interesat politike apo jo?, në revstën «Urtia», revistë fetaro-kulturore, viti VII, nr. 11, f. 110., Grac, 1998.

[41] Për jetën dhe veprën e Gustav Majerit, nga autorët shqiptarë, shih studimet dhe artikujt e përgjithshëm:

Shënim: Sëmundja e zotit Gustav Majer «Albania», I, nr. 8, f. 125, Bruxelles, 1897;

Notes diverses: M. le Dr. Adolf Bauer, «Albania», II, f. 151, Bruxelles, 1898, f. 151;

M(ati) L(ogoreci): Gustav Meyeri më i madhi albanolog i gjuhës shqipe, «Illyria», Viti I, nr. 4, 25 mars 1934, Tiranë, f. 8;

Sh(aban) D(emiraj), Gustav Majer (1850-1900) në: «Fjalori enciklopedik shqiptar», Akademia e Shkencave e Republikës Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1985, f. 658-659;

Anila Omari, Gustav Majeri- figurë madhore e albanologjisë (1850-1900), në: «Gjuha jonë», nr. 3, ASHASH- IGJL, Tiranë, 1989, f. 92-97;

Jup Kastrati, Historia e gramatologjisë shqipe (1635-1944), «Rilindja», Prishtinë, 1980, f. 237;

Jup Kastrati, Dymbëdhjetë letra të Ndre Mjedës dërguar albanologut Gustav Majer gjatë viteve 1892-1893, në: «Arsimi popullor», nr. 1, Tiranë, 1967, f. 10-26;

Aleksandër Xhuvani, Kolë Kamsi dhe Eqrem Çabej, Bota shqiptare, (Libër leximi e Shkollave t' Nalta t'Shqipnis),Tiranë, 1943. Shënimet biografike për Gustav Majerin në fusnotë, f. 126;

Anastas Dodi, Ndihmesa e Gustav Majerit për studimin e historisë së gjuhës shqipe, «Zëri i popullit», Tiranë, 30 korrik 1989;

Jup Kastrati, Gustav Majeri- studiues i shquar i gjuhës shqipe, në: «Shqipëria e re», Tiranë,1986, nr.1, f. 28-29;

Gustav Majer -albanolog i shquar e mik i popullit tonë, (Përgatiti Mentor Qoku), «Ylli», nr. 3, Tiranë, 1989, f. 36-37;

Martin Camaj, Vier Briefe von Holger Pedersen an Gustav Meyer - Beitrage zur Geschichte der Albanologie. «München Zeitschrift für Balkankunde». Trofenik, München, 1978, f. 71-79;

David Luka, Gustav Majeri- më i madhi albanolog i kohës së vet, studim i lexuar në sesionin shkencor «Kontribute të albanologëve të huaj për studimin e gjuhës shqipe» më14 dhjetor 1995 dhe botuar në revistën «Studime shqiptare» nr. 5, Universiteti i Shkodrës «Luigj Gurakuqi», Shkodër, 1997, f. 13-18;

Kolec Topalli, Kontributi i Gustav Majerit për fonetikën historike të gjuhës shqipe në optikën e studimeve bashkëkohore, studim i lexuar në sesionin shkencor «Kontribute...» dhe botuar në kolanen «Studime shqiptare», nr. 5. Universiteti i Shkodrës «Luigj Gurakuqi», Shkodër, 1997 f. 37-44 dhe rimarrë në «Studime filologjike», nr. 1-4, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1996, f. 45-48.

Jup Kastrati, Gustav Majeri - studiues i historisë së shqipes (1850-1900), në: «Gjuha jonë», nr. 3. 1985, Akademia e Shkencave e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë -Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1985, f. 105-111.

Jup Kastrati, Gustav Meyer,-destecado estudioso de la lingua albanese, «Albania Nueva», Tiranë, 1986, nr. 1, f. 28.

Jup Kastrati, Gustav Meyer -insigne studioso de la lingua albanese, «La Nuova Albania», Tirana, 1986, nr. 1, f. 28.

Jup Kastrati, Gustav Meyer- ein Hervorragender der forscher der albanischen Sprache, «Neues Albanien», Tirana, 1986, nr. 1, f. 28

Jup Kastrati, Gustav Majer-studiues i shquar i gjuhës shqipe, «Shqipëria e re», Tiranë, 1986, nr. 1, f. 28.

Jup Kastrati, Gustav Meyer - eminent chercheur de la lingue albanaise, «L’Albanie Nouvelle», Tirana, 1986, nr. 1, f. 28

Jup Kastrati, Gustav Majer – vidalushçija islledovatelj albanskog jezika, «Novoja Albanija», Tirana, 1986, nr. 1, f. 28.

Jup Kastrati, Gustav Meyer - autstanding scholar of the albanian language, «New Albania», Tirana, 1986, nr. 1, f. 28

[42]Shih Palok Daka, «Bibliografi retrospektive e gjuhësisë dhe e onomastikës shqiptare», (1879-1944), I (18791921), II (1921-1941), III (1941-1944 + Treguesi), (Bibliografi me anotacione hartuar sipas të dhënave të shtypit periodik shqiptar e mbi Shqipërinë të viteve 1848-1944). Për përdorim të brendshëm, ASH e RPSSH-IGJL, Tiranë, 1984.

[43] M. Calvosa, Giuseppe De Rada, «Fiamuri arbërit» (La Bandiera dell Albania), Corigliano Calabro, 1 Dicembre 1883, nr. 3, f. 1-2.

[44] Shënim: Sëmundja e zotit Gustav Majer «Albania», I, nr. 8, f. 125, Bruxelles, 1897; Shih edhe teksin në gjhën frenge të po këtij numri “La sante du professeur Gustav Mayer, f. 133.

[45] E nrico Cremonesi, Kjerbeljaja. Unificazione del alfabeto albanese (Qerbelaja. Njësimi i alfabetit shqip). «La Nuova Albania», Napoli, 20 Luglio 1898, Anno I. nr. 6, f. 3-7, nr. 8, f. 3. nr. 9, f. 3-4, nr. 10, f. 4, nr, 11, f. 4

[46] Notes diverses: M. le dr. Adolf Bauer (Shënime të ndryshme: Z. Dr, Adolf Bauer I. « Albania», Bruxeles, 1898, II, f. 151.

[47] Kalendari i shqyponjetoreve. «Kalendari i maleve». Bruxelles, 1900, f. 49-50.

[48]Vdekja e Gustav Meyerit, «Albania», Bruxelles, 1900, Viti IV, nr. 9, f. 29.

[49] Asdreni (Aleksander Stavre Drenova), Qe ku e qe kur emri “Shqar”, «Toska», Mina (Misir), 1 tetuer 1901, Mot i I, nr. 1, f. 6-8.

[50] Bibliographie:, «Albania», Bruxelles, 25 gusht 1901, Viti V, nr. 8, f. 127.

[51] Anonim: Gustav Majer , «Kalendari Kombiar», Sofje, 1901, mot i pestë, f. 32.

[52] Une conference de M. Hasdeu sur l’ origine des Albanais (Një konferencë e Z. Hashdeu mbi origjinen e Shqiptarëve), «Albania», Bruxelles, 15 dhjetor 1901, viti V. nr. 12, f. 195-196.

[53] Nostre corrispondenze (Korrespondencat tona), «La nazione albanese», Pellagorio (Catanzaro), 15 ottobre 1902, Anno Vi, nr. 19, f. 5.

[54] Dr. Holger Pederseni: Një letre Z. Majer, «Albania», Bruxelles, Shtator 1902, viti VI, nr. 8, f. 202.

[55] Aalbert Thumb: Notice sur Gustav Meyer (Njoftime mbi Gustav Majerin), «Albania» , Bruxelles, Fruer 1902, viti 6, nr. 2f. 42-46.

[56] Anselmo Lorecchio, L ‘insegnamento della lingua albanese (Mësimi i gjuhës shqipe), «La nazione albanese», Pellagorio(Catanxaro), 15 settembre 1904, Anno VIII, nr. 17, f. 4-6.

[57] Vorf Dukagjini (Pashko Bardhi) Gjuha e Shqyptarve t’Arbneshve”, «Albania» , London, 1905, Vit’ 9, nr. 2, f. 35-36.

[58] Fjaletoret shqip, «Diturija», Selanik, 1 Prill 1909, Mot’ i pare, nr. 4, f. 55-56.

[59] Anton Zanoni, Nji shikjm i gjiuhes shqype, «Elcija e zemres Jezu Krisctit», Shkoder, tetuer, 1909, Pjesa e dytë, nr. X, f. 156.

[60] Kam parasysh botimin më të ri postmortum të Palok Dakës, Fjalorit të pseudonimeve , anagrameve e siglave të përdorura në shtypin shqiptar dhe në botime të tjera gjatë viteve 1743-1944, (Përgatiti për botim dr. Pavli Haxhillazi), Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë- Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Shtëpia Botuese «Shkenca», Tiranë, 1998.

[61] H. Shkrimtarët e huaj e gjuha shqype, «Bashkimi», Shkodër, 6 Ndanduer 1910, Vjeta e I, nr. 45, f. 1.

[62] Anselmo Lorecchio, Antichita della lingua albanese. Alfabeto unico albanese. Neccesita di un altro Cingresso linguistico fra gli albanesi d’ Italia (Lashtësia e gjuhës shqipe. Alfabeti i përbashkët shqiptar. Nevoja për një tjetër kongres gjuhësor në mes të shqiptarëve të Italisë). «La nazione albanese», Pellagorio (Catanzaro), 15 Novembre 1910, Anno XIV, nr. 21, f. 1-2.

[63] Aleksandër Xhuvani, Defterët me shënime të At Fan Nolit e sakramentet e tij, «Liri e Shqipërisë», Sofje, 20 Maj 1911, Vit' i I-rë, nr. 7, f. 3-4.;

[64] Christo Dako, The Albanian Language (Gjuha shqipe). «Yll' i Mengjesit», Boston, Mass (USA) Februar 28, 1917, Vol. I. Nr. 4, f. 97-99.

[65] A.P(ashko) Bardhi, Ma i moçmi alfabet i gjuhës shqipe, «Zani i Shna Ndout», Shkoder, Kallnduer 1920, vjeti VIII, Pjesa e II, nr, 1, f. 20-21.

[66] K risto Floqi, Gjuha shype a shkruhej dikur?, «Agimi», Shkoder, Prill, 1920, Vjeti I, nr. 12, f. 185-191.

[67]A(leksander) Xh(uvani): Shumesi mbe a i emnavet mashkullore, «Shkolla e re», Shkoder, marc 1921, vjeti I, nr, 3. f. 43-45.

[68] B., Shqipja dhe Shqiptarët mbas Meyeri-it, «Shpresa e atdheut», Romë, Fruer 1922, Vjeti I, nr. 1, f. 5-11.

[69] Ditunija shqype e themeluesit e saj. Nji vallim historiko-letrar permi dituni t’onë. Prehistori. «Hylli i Dritës» (Shkodër), Kalnduer 1922, Vjeta III, nr. 1, f. 16-21.

[70]Petro Vullkani, Fisi i Shqiptarevet.Çdo-me-thënë Shqipetar?, «Dodona», Constanta, Romania, Janar 1922, Viti I-rë, nr. 1, f. 6-9.

[71] St(anisllav) Brandejs, “Za prvnim çeshskym albanologen Janem Urbanem Jarnikem (Mbi albanologun eparë çek Jan Urban Jarnikun), «Arhiv Za arbansku starinu, Jezik i etnologiju», Beograd, 1923, knj. I, sv. 1-2, f. 255-256.

[72] F aik Konitza, ”Një mësim i vogël në dituri të gjuhëve”, «Dielli», Boston Massi (Usa), April 14, 1923, 15 Yeat, Vol. XV, nr. 2576, f. 2.

[73] Dr. Glottofil (Pseudonim): Theorit e ndryshme mbi origjinën e popullit shqiptar. «Shqipëri e re» (Albania Noua), Konstance(Rumani), 8 prill 1928, Viti IX, nr. 317, f. 3.

[74] T reml Lajos, “Gjuha shqipe në glosologjinë hindo-europiane”, «Shqiperia e re», (Albania Noua), Konstance (Rumani), 11 mars 1928, Viti IX, nr. 313, f. 3.

[75] JacopoGelli, Dhimiter Camarda krijuesi i gjuhës shqipe, «Gazeta shqiptare», Bari(Itali), 4 shtatuer 1929, Vjeti III, nr, 210, f. 1.

[76] Tryeza e bisedimit, “Gazeta e re”, Tiranë, 1 kallnduer 1929, Viti II, nr. 55, f. 3; nr. 56, f. 2.

[77] Marin Sirdani, Emri Shqiptar e Arbnuer, «Hylli i Dritës», Shkodër, Prill 1931, vj. VII, nr. 4, f. 198-204; nr. 11, f. 635-639.

[78] Namik Resuli, Alban. Regj “Re” (Shqip Regj “Mbret”), «Studi Albanesi», Roma, 1933-1934, Vol. III-IV, f. 211-213.

[79] M(ati) L(ogoreci), Gustav Majeri i madhi albanolog e gjuha shqipe, «Illyria», Tiranë, 25 mars 1934, Viti I, nr. 4, f. 8.

[80] M(ati) L(ogoreci),Çashtje gjuhësore, «Illyria», Tiranë, 8n Prill 1934, viti I, nr. 6, f. 8

[81] Shpend Bardhi (Pseudonim i Mustafë Krujes), “Origjina e popullit shqiptar”, «Përpjekja shqiptare», Tiranë, dhjetor 1938, viti II, vol. III, nr. 18-24, f. 322-332.

[82] Namik Resulii, “Përpjekje të hershme e të vona për një gjuhë shqipe të përbashkët”, «Shkëndija», Tiranë, 1940, viti I, nr. 4, f. 17-32.

[83] Norbert Jokli, Populli shqiptar dhe gjuha e tij, «Shkëndija», Tiranë, mars, 1943, Viti i III, nr. 5, f. 5-7; nr. 6, f. 8-13; nr. 7(31), f. 1-5; nr. 8-9, (32-33) f. 11-12; nr. 10(34), f. 15-16; nr. 11(35), f. 4-7 (Vazhdimi ndërpritet); = «Hylli i dritës», Shkodër, Shtatuer -Dhetuer, 1943, Vjeti XIX, nr. 9-12, f. 325-334; 1944, vjeti XX, nr. 6-7, f. 53-62 (Vazhdimi ndërpritet);

[84] Shih Jup Kastrati, Gramatika e shkurtër e gjuhës shqipe, (1888), në «Historia e gramatologjisë...» f. 237; Kolec Topalli, «Kontributi i Gustav Majerit për fonetikën historike të gjuhës shqipe... », në «Kontribute...», f. 45-48; Prof. Eqrem Çabej veprën e Gustav Majerit e ka trajtur në mënyrë të gjithanshme në studimet e tija gjuhësore, por në mënyrë të veçantë ajo ka zënë vend në: «Studime etimologjike në fushë të shqipes», I-IV, Tiranë, 1976-1996 dhe I-II, Prishtinë, 1977.

[85] Shih David Luka, Gustav Majer- më i madhi albanolog..., në: «Kontribute...», f.13-18.

[86] Shih Sh(aban) D(emiraj), «Gustav Majer (1850-1900)», në: «Fjalori enciklopedik shqiptar», Akademia e Shkencave e Republikës Popullore Socialiste e Shqipërisë, Tiranë, 1985, f. 658-659.

[87] Eqrem Çabej, «I. Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, II. Fonetika historike e shqipes», Kursi i IV, Fakulteti Histori Filologji, - Katedra e Gjuhës Shqipe, Universiteti Shtetëror i Tiranës (=USHT), Tiranë, 1959, rimarrë në «Studime gjuhësore», III, «Rilindja», Prishtinë, 1976, f. 13.

[88] Eqrem Çabej, Po aty, SGJ, III, f. 14.

[89] Eqrem Çabej, «Studime etimologjike në fushë të shqipes», I. (Hyrje), ASH e RPSSH, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë (=IGJL), Tiranë 1981, rimarrë, në «Studime gjuhësore», VII, «Rilindja», Prishtinë, 1986, f. 185.

[90] Shih, Eqrem Çabej, SGJ, III, p. 15.

[91] Eqrem Çabej, Në tridhjetëvjetorin e vdekjes së Norbert Joklit, «Mësuesi», datë 25. X. 1972, rimarrë në «Studime gjuhësore», V, «Rilindja», Prishtinë, 1976, f. 205.

[92] Eqrem Çabej, «Disa mendime mbi marrëdhëniet gjuhësore rumune-shqiptare», ligjëratë e mbajtur më 8. X. 1964 në selinë e Akademisë Rumune, me rastin e Konferencës nacionale të gjuhësisë rumune, botuar gjermanisht në «Revue roumaine de linguistique», X, (1965), nr. 1-3, f. 101-115; Botimi i parë në gjuhën shqipe «Studime filologjike», ASH e RPSH, IGJL, Tiranë 1975, XXIX (XII), nr. 1. f. 49-62, rimarrë në «Studime gjuhësore»,V, «Rilindja», Rilindja, 1977, f. 243.

[93] Gustav Majer, «Shqiptarët dhe gjuha e tyre», në: «Bota shqiptare» (Libër leximi për Kursin e Nalt të Shkollave të Mesme), Botim i Ministris s’Arsimit, Tiranë, 1943, f.122.

[94] Gustav Majer, Po aty, f. 130.

[95] Norbert Jokli, «Historia e shqipes dhe dokumentet e saja», në revistën «Shêjzat», nr. 5-8, Romë, 1972, f. 255.

[96] Eqrem Çabej, «Paul Kretschmer», në: «Nëndori», nr. 2, Tiranë, 1957, rimarrë në «Studime gjuhësore», V, «Rilindja», Prishtinë, 1976, f. 171.

[97] Kretschmer, Gröbers Grundriss der romanischen Philologie, I, 804. Cituar sipas E. Çabej, SGJ, III, f. 29-30.

[98] E. Çabej, «Diskutim rreth kumtesës së Karl Trajmerit» «Ilirët , qenësia dhe rëndësia e tyre», në: «Konferenca e Parë e Studimeve Albanologjike», (15-21 Nëntor 1962), Tiranë, 1965, rimarrë në «Studime gjuhësore», V, «Rilindja» Prishtinë, 1975, f. 237.

[99] E. Çabej, Po aty, V, f. 237.

[100] Eqrem Çabej, «Ilirishtja dhe shqipja», në: «Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve», Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë dhe Gjuhësisë, Tiranë, 1969, f. 41-52, rimarrë në SGJ.IV, f.197.

[101] E. Çabej, «Në tridhjetëvjetorin… » SGJ,V, f. 205.

[102] E. Çabej, «Hyrje në historinë…» , SGJ, III, f. 20.

[103] Eqrem Çabej, «Disa probleme themelore të historisë së vjetër të gjuhës shqipe», në: «Konferenca e Parë e Studimeve Albanologjike» (15-21 Nëndor 1962), Tiranë, 1965, f. 89-108; rimarrë në «Studime gjuhësore», IV, «Rilindja», Prishtinë 1977, f. 175.

[104] G.Majer, «Shqiptarët dhe gjuha e tyre» në «Bota…», Tiranë, 1943, f. 125.

[105] E. Çabej, «Hyrje në historinë…» në SGJ, III, 72.

[106] E. Çabej, Po aty., f. 72

[107] Eqrem Çabej, «Shqipja dhe gjuhët fqinje». Ligjëratë e mbajtur më 18. I. 1966 në Universitetin e Vjenës dhe e botuar së pari gjermanisht në revistën «Die Sprache», XIII, (1967), fashikulli 1, f. 39-51; rimarrë në Studime filologjike, ASH e RPSH, IGJL, Tiranë 1973, XXVII (X), nr. 4, f. 95-105, marrë nga SGJ IV, «Rilindja» Prishtinë, f. 328. Ky problem është trajtur gjerësisht edhe në studimin «Kontributi i shqipes në formimin e lidhjes gjuhësore ballkanike», referat i mbajtur në Kongresin e Parë Ndërkombëtar të Studimeve Ballkanike e të Evropes Juglindore në Sofje, 26/VIII – 1/IX. 1966, marrë në Studime filologjike, USHT, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, Tiranë, 1970, XXIV, nr. 4, f. 3-15; rimarrë në SGJ, IV, Rilindja Prishtinë, 1977, f. 341, 342.

[108] Gustav Majer, «Shqiptarët dhe gjuha e tyre», në: «Bota…», Tiranë, 1943, f. 126.

[109] E. Çabej, «Hyrje në historinë…,» në SGJ, III, Prishtinë, 1976, f. 77.

[110] E. Çabej, «Disa probleme…,» në SGJ, IV, Prishtinë, 1977, f. 176.

[111] Shih, Johan Georg von Hahn, «Albanesische Studien», I, Jena, 1854, f. 219; Cituar nga Eqrem Çabej, «Për historinë e strukturës dialektore të shqipes», botuar së pari gjermanisht në «Zeitschrift für Mundartforschung. Beihefte. Neue Folge», nr. 3 und 4. Verhandlungen des zweiten internationalen Dialektologen kongresses, Marburg, 1967, f. 136-145; botuar shqip për herë të parë në «Dialektologjia shqiptare», II, Tiranë 1974, f. 429-438; rimarrë në SGJ, IV, Rilindja, Prishtinë, 1977, f. 191.

[112] Nuova Antologija 50 (1885) f. 588; Sipas E. Çabejt, «Studime gjuhësore», «Rilindja», Prishtinë, 1976, IV, f. 190-91.

[113] Eqrem Çabej, «Diskutime» në «Actes du Premier Congrès International des Etudes balkaniques et Sud - est Europèennes» VI (1968) 225 w., 232, 307, 385, 386v, 445v, 613 v., rimarrë në «Studime gjuhësore», «Rilindja», Prishtinë, 1976, V, Prishtinë, 1975 f. 256.

[114] Eqrem Çabej,Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Tiranë, 1936, f. 25; «Për gjenezën e gjuhës shqipe» Tiranë, 1939, f. 19=Hylli i dritës XV, 10v= Leipziger Vierteljahrsschrift für Südosteuropa 4. Jgg. (1940) 81v; «Hyrje në historinë e gjuhës shqipe» (1947) 114v; Buletin për Shkencat Shoqërore 2 (1955) 79 vv.; Studii si Carcetari lingvistice X 4 (1959) 528 vv., «Cit. po nga E. Çabej në «Disa faza më të moçme të shqipes në dritën e gjuhëvet fqinje», studim i botuar së pari në «Revista shkencore e Institutit Pedagogjik Dyvjeçar», Shkodër, 1964, nr. 1, f. 5-27; rimarrë në «Studime gjuhësore»,IV, «Rilindja», Prishtinë, 1977, f. 305.

[115] E. Çabej «Diskutime», në «Studime gjuhësore», V, «Rilindja», Prishtinë, 1975, f. 255.

[116] Eqrem Çabej, «Skicë për fonetikën historike të shqipes» (titull i vënë nga redaksia), botuar së pari si pjesë e dytë e tekstit të shtypur si dispensë nga Universiteti i Tiranës me titull 1. Hyrje në historinë e gjuhës shqipe. 2. Fonetika historike e shqipes», Tiranë, 1959; rimarrë në «Studime për fonetikën historike të gjuhës shqipe», Akademia e Shkencave e Republikës Popullore tëShqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1988, f. 9.

[117] Shih, Kolec Topalli, «Kontributi i Gustav Majerit për fontikën historike të gjuhës shqipe në optikën e studimeve bashkëkohore», në Konferencën shkencore «Kontribute të albanologëve të huaj për studimin e gjuhës shqipe», botuar për herë të parë në «Studime shqiptare», nr. 5, botim i Universitetit të Shkodrës «Luigj Gurakuqi», Shkodër, 1996, f. 37-44.

[118] Eqrem Çabej, «Mbi disa rregulla të fonetikës historike të shqipes», botuar së pari në «Studime filologjike», IGJL, nr. 2, f. 77-95; rimarrë në «Studime gjuhësore», IV, «Rilindja», Prishtinë, 1977, f. 212.

[119] Meqenëse me pikëpamjet e Çabejt rreth tezave të Gustav Majerit në fushë të fonetikës historike të shqipes, merremi në monografinë e papërfunduar «Kontributi i Prof. Çabejt në studimet e fonetikës historike të shqipes», këtu nuk po zgjerohem më tutje.

[120] Eqrem Çabej, «Grupet nd, ng në gjuihën shqipe», botur së pari në «Buletin për Shkencat Shoqërore», Tiranë 1953, nr. 4, f. 30-37; rimarrë në «Studime gjuhësore», IV, «Rilindja», Prishtinë, 1977, f. 56

[121] Holger Pedersen, «Gjuha shqipe» në «Yll’ i Mëngjesit»(gazetë), Vol. 2. Boston, Mas., Monday, December 31, 1917, nr. 8, f. 233-236; rimarrë nga revista «Ylli», nr. 3, Tiranë, 1988, f. 23-24.

[122] Eqrem Çabej, «Gjurmime etimologjike të reja në fushë të shqipes», Referat në Konferencën shkencore, mbajtur më 29. IX. 1972 në Universitetin e Insbruckut në Austri, në «Kolokiumin albanologjik ndërkombëtar» kushtuar kujtimit të Prof. Norbert Joklit. Botur së pari gjermanisht në «Akten Albanologischen Kolloquiums Innsbruck 1972, zum Gedächtins an Norbert Jokl» (Heraus-gegeben von Herman M. Ölberg), Innsbrucker Beiträge zur Kulturwisenssenschaft, Innscruck, 1977, f. 3-11. Botuar shqip me pak ndryshime në «Studime filologjike», nr. 3, Tiranë, 1974; rimarrë në «Studime gjuhësore»,V, «Rilindja», Prishtinë, 1975, f. 289.

[123] E. Çabej, SGJ V, po aty, f. 289.

[124] E. Çabej, SGJ, V. Po aty, f. 289.

[125] E. Çabej, «Hyrje në historinë…,» në «Studime gjuhësore», III, «Rilindja», Prishtinë, 1976, f. 54.

[126] E. Çabej, «Hyrje në historinë…,» «Studime gjuhësore», III, «Rilindja», Prishtinë, 1976, f. 70

[127] E. Çabej, «Studime etimologjike në fushë të shqipes-Hyrje» në «Studime gjuhësore», VII, «Rilindja» Prishtinë, 1986, f. 264.

[128] Shih pasqyrën e të dhënave sintetizuese të Çabej në «Studime gjuhësore», VII, «Rilindja», Prishtinë, 1986, f. 264-265.

[129] E. Çabej, «Studime gjuhësore», VII, po aty, f. 264.

[130] Shih E. Çabej, «Studime etimologjike në fushë të shqipes» A-B, Tiranë, 1976, rimarrë në «Studime gjuhësore», VIII, «Rilindja», Prishtinë, 1987, f. 5,6.

[131] Shih E. Çabej, SGJ, VIII, Po aty, f. 7.

[132] Shih E, Çabej, «Studime gjuhësore», VIII, po aty, f. 8, 9.

[133] Eqrem Çabej,Elementet latine të gjuhës shqipe, botuar së pari te «Jehona», nr. VI, Shkup, 1974, f. 3-20; rimarrë në «Studime gjuhësore», IV, «Rilindja», Prishtinë, 1977, f. 299.

[134] Eqrem Çabej, «Studime etimologjike…, Hyrje»,in «Studime gjuhësore», VII, «Rilindja», Prishtinë, 1986, f. 266.

[135] Aleksandër Xhuvani–Eqrem Çabej, »Parashtesat e gjuhës shqipe», botuar së pari në «Çështje të gramatikës së shqipes së sotme, II», Instituti i Gjuhësisës dhe i Letërsisë, Tiranë, 1975, f. 5-57; rimarrë në «Studime gjuhësore», III, «Rilindja», Prishtinë, 1976, f. 147-188.

[136] Po aty, f. 157.

[137] Po aty, f. 159.

[138] Po aty, f. 160.

[139] Po aty, f. 181-182.

[140] Artikullin e vetëm për kontributin e G. Majerit për letërsinë shqipe, me sa dimë ne, ka botuar Anton N. Berisha, Ç’shkruan Gustav Majeri për letërsinë shqipe, e përditëshmja. «Rilindja», Prishtinë, 5.10.1985. f. 14-15.

[141]Grup autorësh, Historia e letërsisë shqiptare, «Rilindja», Prishtinë, 1989, f. 606.

[142] Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe (Romantizmi) I, «Rilindja», Prishtinë, 1984, f. 395-396.

[143] Robert Elsie, Histori e letërsisë shqipe, «Dukagjini», Pejë, 1997, f. 606.

[144] Namik Resuli,I più antichi testi albanesi. Torino: G. Giappichelli 1978, 93 S., (=Pubblicazioni dell' Istituti di studi albanesi dell' Università di Roma sotto la direzione del prof. N. Ressuli). Rimarrë në «Katerqind vjet Letratyre Shqipe», Përmbledhje nga një kurs leksionesh mbajtur në Institutin Universitar Oriental të Napolit. Rev. «Përpjekja», Revistë e Fatos Lubonjes, nr.1, Tiranë, 1994, f. 35-60.

[145] N. Resuli. Po aty., f. 39: G. Meyer, Sprache und der Albanesen, në: «Nord und Süd», Breslau, fruar 1883, f. 211-225; «Della lingue e della letteratura albanese», në: «Nuova Antologia», 15 prill, 1885, f. 585-607; «Essays und Studien zur Sprachgeschichte und volkskunde», Berlin , 1888, f. 128; në faqet 49-90 një studim «Ueber Sprache und Literatur der albanesen»; «Gli Albanesi nella storia e nella litteratura», në: «Sicilia letteraria», qershor 1888.

[146] N. Resuli, Po aty, f. 39.

[147] Shih, parathënien (shënimin) e Agron Ficos për vëllimet «Studime shqiptare», V, e VI, në: «Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635-1912», I, Instituri i Folklorit, Tiranë, 1961, f.437-438; Anton Berisha, Fillet e njohjes së letërsisë gojore shqipe në gjuhën gjermane në: «Gjurmime albanologjike - seria e shkencave folklor dhe etnologji», nr. 15-1985, Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1986, f. 7-26. Në këtë punim studimor që në fusnotë paraqitet si pjesë e një studimi më të gjatë «përfshin periudhën kohore prej vitit 1835 deri në vitin 1853, përkatësisht ndihmesat e autorëve: I. Ritter von Xylander (Ksilander), B. Biondelli, G. Stier, Johan Georg von Hahn dhe Wilhelm Grimm, ndërsa mbetet për të vazhduar më vonë edhe me ndihmesat e Gustav Majerit, Holger Pedersenit Jarnikut, Hauserit, Maksimilian Lambercit etj.

[148] Shih vëllimin «Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635-1912)», II. Redaksia Zihni Sako (red. përgjegjës) dhe Qemal Haxhihasani. Materialin e Gustav Majerit e ka përgatitur Agron Fico. Instituti i Folklorit, Tiranë, 1961, f. 71-299;

[149] Shih këngën Dritë ka dal e dielli nuk ka ra (fragment), në vëllimin «Albanesische Studien» («Studime shqiptare»), IV, Wien, 1897. E kam konsultuar botimin e saj në vëllimin «Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635-1912)», I. Redaksia: Zihni Sako, Agron Fico, K. Harito, Qemal Haxhihasani. Instituti i Folklorit, Tiranë, 1961, f. 503.

[150] Anonim, Fjaltoret shqip - «Diturija», 1 prill 1909, Mot' i parë, Nr. 4. F. 55-56. Shënim për Fjalorin e Gustav Majerit;

Christo Dako, The Albanian Language (Gjuha shqipe). «Yll' i Mengjesit», Boston, Mass (USA) Februar 28, 1917, Vol. I. Nr. 4, f. 97-99.;

Prof. Holger Pedersen mbi gjuhën shqipe - «Yll' i Mengjesit» (The Morning Star), Boston, Mas (Usa) October 31, 1917, Vol. 2, nr. 6, f. 165-167. Anglisht: «Prof. Holger Pedersen on the Albanien Language». Rimarrë edhe në rev. Ylli, nr. 3, f. 23-24, Tiranë, 1988;

Dr. Treul Lajos, Gjuha shqipe në Glosologjinë hindo-europiane, «Shqipëria e re», Konstancë (Rumani), 11 Mars 1928, Viti IX, nr. 313, f. 3. Jep një përmbledhje të shkurtër të veprave të Gustav Majerit për gjuhën shqipe;

Anonim: Tryeza e bisedimit - «Gazeta e re», Tiranë, 12 mars 1929, Viti I, nr. 109, f. 2.;

Mësuesi Gustav Majer, në: Kalendari i Maleve me zbukurime për 1900, në: «Perlindja e Shqiptarëve», Bruxelles MDCCCC, f. 54-56.

B: Shqipja dhe shqiptarët mbas Meyerit, «Illyria», Tiranë, 11 mars 1934, Viti I, nr. 1, f. 6, nr. 2 f. 6-7, nr. 3, f. 7. ;

Aleksandër Xhuvani, Defterët me shënime të At Fan Nolit e sakramentet e tij, «Liri e Shqipërisë», Sofje, 20 Maj 1911, Vit' i I-rë, nr. 7, f. 3-4.;

H.: Shkrimtarët e huej e gjuha shqype, «Bashkimi», Shkodër, 6 Nanduer 1910, Vjeta e I-rë, nr. 45, f. 1.( Për Gustav Majerin).;

M(ati) L(ogoreci): Çashtja gjuhësore, «Illyria», Tiranë, 8 Prill 1934, Viti I, nr. 6, f. 8.;

Shpend Bardhi (Pseudonim): Origjina e popullit shqiptar, «Përpjekja shqiptare», Tiranë, Dhjetor 1938, Viti II, vol. III, nr. 18-24, f. 322-332. Trajtohet edhe teza e Gustav Majerit: shqipja gjuhë iliroindoeuropiane.;

Namik Resuli, Alban. Regj «Re» (shqip Regj «Mbret»)», në « Studi albanesi», Roma, 1933-34, Volume III-IV, f. 211-213. Polemikë me Gustav Majerin.;

Shih edhe fus. Nr. 1, e në veçanti veprën e plotë të Prof. Çabejt, Norbert Joklit, Holger Pedersenit etj.

[151] Gustav Meyer, Della lingua e della litteratura albanese ( Nga gjuha dhe letërsia shqipe). - La Nazione albanese, Pallagorio (Catanzaro), Italia 15 marzo 1923, Ano XXVII, nr. 5, f.q. 4 (artikull mbi Jorenim de Radën , ekstrakt marrë nga Nuova Antologa, Vol. I, Seria II, 15 Aprile 1885;

Gustav Meyer, «Arbreçt - Kuvendi, Roma, 20 Maj 1920, Vit. III, nr. 79, f. 3. (Artikull mbi arbëreshët dhe dialektet e tyre, shkrue në të folmen e arbneshëvet të Italisë), nxjerrë nga «Arbëri i Rii», 1 maj 1887;

Gustav Meuer, Gli Albanesi delle Colonie in Italia (Shqiptarët e Kolonive në Itali). -La nazione albaneze, Pallagorio (Catanzaro), 30 settembre 1898, Ano II, nr. 18, f. 8. Botohen dy ekstrakte nga monografia e Gustav Majerit «Della lingua e della literatura albanese», botue disa vjet më parë në revistën italiane «La Nuova Antologia», në të cilat bëhet fjalë për gjuhën dhe letërsinë e shqiptarëve të Italisë, e veçanërisht për Jeronim de Radën.; Gustav Meyer, Shqiptarët dhe gjuha e tyre, (Libër leximi e Shkollave t'Nalta t'Shqipnis), Tiranë, 1943, f. 121-126.;

Gustav Meyer, Verbi substantiv në gjuhën shqipe, (Përktheu A. Dhrimo), në: «Studime rreth historisë së gjuhës shqipe», Tiranë, 1973, f. 337-348. Marrë nga Philologische Abhandlungen fur Mart Herz. Berlin, 1888).

[152] Korespodenca e rilindësve shqiptarë me albanologun Gustav Meyer, në: «Gjurmime albanologjike - seria e shkencave filologjike», nr. 1-1971, Prishtinë 1972, f. 195-211. Në këtë vëllim janë botuar 18 letra që rilindësit shqiptarë: Nikollë (Niccolo) Camarda, D. Camparetti, Jeronim de Rada, Konstandin Kristoforidhi, A. Dozoni, Zef Skiroi, Katerina Beri, Morisi, Prof. Salvatore Kiodi dhe prof. Zhuzepe Angjeli Noqiti ia kanë dërguar Gustav Majerit ndërmjet viteve 1882-1895 nga vende të ndryshme të Evropës. Letrat janë botuar në gjuhën italiane.;

Tri letra të Ndre Mjedjes (Nga letërkëmbimi i Ndre Mjedjes me Gustav Majerin), «Mësuesi», 5 shkurt 1989, Tiranë;

Jup Kastrati, Dymbëdhjetë letra të Ndre Mjedës dërgue albanologut Gustav Meyerit, gjatë viteve 1892-1893», në rev. «Arsimi Popullor», nr. 1, f. 10-28, Tiranë, janar-shkurt 1967, rimarrë në rev. «Zëri i Rinisë», Prishtinë, 10. IV.1967, nr. Nr. 10, f. 15; nr.11. f. 5, dt. 20. IV. 1967; nr. 12. F. 12. Dt. 1. V. 1967; nr. 13. F. 5, dt. 10. V. 1967; nr. 16. F. 18, dt. 10. VI. 1967; nr. 17. F. 9, dt. 20 VI. 1967.;

Jup Kastrati, Tri letra të De Radës dërguar Gustav Majerit, në: Jeronim de Rada, Vepra III, f. 330-336, Tiranë, 1988.

Jup Kastrati, Gustav Majer, në «Historia e gjuhës shqipe». Kurs special. Instituti i Lartë Pedagogjik. Dega e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe. Shkodër 1986. 58 faqe të daktilografuara. Për perdorim të brendshëm.. Dispensë.

Jup Kastrati, «Histori e gjuhësisë shqiptare». Pjesa e parë(1497-1944). Kurs special në gjuhë. Material në ndihmë të studentëve. Instituti i Lartë Pedagogjik «Luigj Gurakuqi». Dega e Gjuhës dhe e Letërsisë. Katedra e Gjuhës Shqipe. Shkodër, tetor 1989, 271 f. të shaptilografuara.

Jup Kastrati, Dëshira ime do të ishte me themelue një shkollë të përsosur në gjuhën shqipe, (Nga korrespodenca e Ndre Mjedes me Gustav Majerin), «Mësuesi», Tiranë, 18 nëntor 1966, f. 4.

Jup Kastrati, Pjesë nga letrat që botohen për herë të parë në vendin tonë, «Mësuesi», Tiranë, 18 nëntorë 1966, f. 4 (përkthyer nga italishtja).

Jup Kastrati, Dymbëdhjetë letra të Ndre Mjedes dërguar albanologut Gustav Majer(1892), (në librin): Ndre Mjedja, Vepra , Prishtinë, «Rilindja», 1982, f. 135-152.

I ndritshmi dhe shumë i nderuari Zoteria im!, (Letër Gustav Majerit nga Jorenim de Rada), (Përkthyer nga italishtja nga Jup Kastrati), në Jorenim de Rada, Vepra letrare 3, Shtëpia botuese, «Naim Frashëri», Tiranë, 1987, f.333-335; in Jorenim de Rada, Vepra, 7, «Rilindja», Prishtinë, 1988, f. 384-386.

Zotria im i ndritshëm dhe i nderuar! (Letër Gustav Majerit), (Përkthyer nga itaishtja prej Jup Kastratit), në Jorenim de Rada, Vepra letrare, 3, Shtëpia botuese, «Naim Frashëri», Tiranë, 1987, f. 336; in Jorenim de Rada, Vepra 7, «Rilindja», Prishtinë, 1988, f. 387.

I ndritshëm Zotëri!, (Letër e Jorenim de Radës drejtuar Gystav Majerit, përkthyer nga italishtja nga Jup Kastratit), në Jorenim de Rada, Vepra letrare, 3, Shtëpia botuese, «Naim Frashëri», Tiranë, 1987, f. 330-332; in Jorenim de Rada, Vepra, 7, «Rilindja», Prishtinë, 1988, f. 381-383.

Jup Kastrati, Dymbëdhjetë letra të Ndre Mjedës. Shkruar italisht dhe dërguar albanologut Gustav Majer gjatë viteve 1892-1893, (Përkthim prej italishtes) (në librin:) Ndre Mjedja, Vepra letrar, 2, Shtëpia botuese, «Naim Frashëri», Tiranë, 1988, f. 127-147.

Një letër e panjohur e Konstandin Kristoforidhit drejtuar albanologut të madhe austriak Gustav Meyer, «Phenix» (5-6), Revistë e përkohëshme kulturore, nr. 7-8, 1997, Shkodër, f. 54-55

Dhimitër S. Shuteriqi, Një letër e Kristoforidhit e Nëndorit 1883, (Traditat tona të kulturës), / Për letrën që Kristoforidhi ia ka dërguar Gustasv Majerit, më 14 nëndor 1883, anglisht prej Stambollit/, «Mësuesi», 24 tetor 1973, Tiranë.;

Mentor Qoku, Une deuxieme periode de presperite de la corespondance et de la collaboration entre Mjedja et Meyer (1895-1896), /Janë edhe tekstet e letrave/, -«Les lettres albanaises», 1888, nr. 4. f. 143-169;

Mentor Qoku, Dashuria për gjuhën amtare (Tri letra të Ndre Mjedës dërguar Gustav Majerit) gjatë viteve 1895-1896), «Jeta e re», 25 mars 1989, Tiranë.;

Mahir Domi, Dy letra të Gustav Majerit drejtuar De Radës, (Janë tekstet e letrave), «Shqipëria e re», nr. 1. f. 15, Tiranë, 1988.;

Mahir Domi, Katër letra të Gustav Majerit dërguar De Radës, në: «Studime filologjike», nr. 4, Akademia e Shkencave e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë- Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1987, «Studime filolologjike» nr.1, Akademia e Shkencave e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë- Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1988, dhe «Katër letra të Jeronim de Radës drejtuar Gustav Majerit» në «Studime filologjike», nr. 2 Akademia e Shkencave e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë- Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë 1988. Marrë nga Bruno Maconi i Universiteti i Kalabrisë i cili këto letra i ka riprodhuar dhe pajisur me shënime në revistën arbëreshe «Zjarri» nr. 27/1981 (Shih Correspondenza De Rada - G. Meyer, f. 39-48). Letrat në gjuhën shqipe i ka përkthyer nga italishtja Ferdinand Leka.;

Tri letra të Ndre Mjedës. /Nga letërkëmbimi i Ndre Mjedës me Gustav Majerin/ - «Mësuesi», 25 shtator 1989, Tiranë. (Përgatiti Mahir Domi).;

Mahir Domi, Edhe një letër tjetër e Gustav Majerit drejtuar Jeronim De Radës (Teksti i plotë i letrës në gjuhën italiane dhe i përkthyer në gjuhën shqipe), - «Studime filologjike», Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë- Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, nr. 1. Tiranë 1989, f. 151-154;

Letërkëmbimi i Ndre Mjedjes me Gustav Majerin, në: Ndre Mjedja Vepra, II, shtëpia botuese «8 Nëntori» Tiranë, 1988 f. 127-158;

Letërkëmbimi i Jeronim de Radës me Gustav Majerin, në: Jeronim de Rada Vepra, 7, «Rilindja», Prishtinë, 1989, f. 381-387.

[153] Kam parasysh njoftimin e tij në parathënien e revistës «Urtia», Revistë fetaro-kulturore, Viti VII, nr. 11, f. 110., Grac, 1998.

[154] Vetëm në vitin 1995, presidenti i Republikës së Shqipërisë, Sali Berisha ia ka dhënë Gustav Majerit «Urdhërin «Naim Frashëri» të Klasit I», me motivacion: Për kontribut të shquar në fushë të studimeve albanologjike të shqipes dhe të fonetikës historike të saj.

[155] «BIBLIOGRAPHIE ALBANAISE», Description raisonnee des ouvrages publies en albanais ou relatifs a l’Albanie du quinzieme siecle a l’annee 1900 par Emile Legrand oeuvre posthume completee et publiée par Henri Guys eleve diplome de L’ecole des langues orientalis Paris-Athenes, 1912; (Për vjeljen e këtij vëllimi bibliografik falënderoj dr. Muhamet Pirrakun).

«Bibliographija shqype». E kanë mbledhur Ing. F. Manek, dr. Gergj Pekmezi, Ob.-Leut. A. Stotz. E shtypi Shoqëria «Dija». VIII. Schmidg. 4/3. Wiene 1909.

Kurt Gostentschnigg, Der Anteil der Osterreichisch- Ungarischen Philologen an der Erforschung Albaneins, në: «Dardania», Zeitschrift für Geschichte, Kutur und Information, nr. 2-3, 1992, Wien 1993, f. 68-100.;

Anton Berisha, Bibliographie deutschsprachiger Veröffentlichungen zur albanischen volksdichtung (Texte und sekundarliteratur) 1835-1985, në: «Gjurmime albanologjike- seria e shkenmcave folklor dhe etnologji», nr. 15-1985, Instituti Albanologjik i Priishtinës, Prishtinë, 1986, f. 251-260.

Palok Daka, Bibliografie e studimeve dhe artikujve për gjuhën shqipe (1945-1974), ASHRPSH-IGJL, Tiranë, 1975. Vazhdimi te rev. «Studime filologjike», ASHRPSSH-IGJL, Tiranë, 1975-.

Bibliografia kombëtare e librit shkollor që botohet në RPS të Shqipërisë, Biblioteka kombëtare, Tiranë, 1975-1990;

Bibliografia kombëtare e RPSSH – Artikujt e periodikut shqiptar, Biblioteka kombëtare, Tiranë, 1975-1990.

Fritz Frhr. Lochner Huttenbach, Gustav Meyers beitrag zur erforshung des albanischen, «Akten des internationalen albanologischen Kolloquium Innsbruck 1972, zum Gedachtnis an Norbert Jokl, Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft, Innsbruck, 1977, pp. 122-155.

[156] Eqrem Çabej, «Rreth disa çështjeve të historisë së gjuhës shqipe», botuar së pari gjermanisht në të përkohëshmen «Studii si Cercetari lingvistice» X 4 (1959, f. 527-560; botura shqip së pari në «Buletini i Universitetit Shtetror të Tiranës, Seria e shkencave shoqërore, nr. 3, Tiranë, 1963, f. 69-101; rimarrë në «Studime gjuhësore», IV, «Rilindja», Prishtinë, 1977, f.103.