Ismet Azizi: Alpet Shqiptare dhe Thethi

Alpet Shqiptare në Shqipëri dhe Thethi si fshat turistik

Nga Ismet Azizi

Alpet Shqiptare janë sistem malor i veçantë në Siujdhesën Ballkanike që shtrihen në trekëndëshin ndërmjet Dinariteve në Veriperëndim, Sistemit të Malit Sharr në Juglindje dhe Rodopeve në Lindje dheVerilindje. Alpet Shqiptare  përfshijnë rreth 3500 km² të shtrira ndërmjet liqenit të Shkodrës, Rrafshit të Dukagjinit, luginës së Zetës, luginës së Plavës dhe Gucisë.

Alpet Shqiptare në Shqipëri.-nga pikpamja gjeografike ato zëjnë hpësirën veriore të Shqipërisë me një sipërfaqe të përgjithshme prej 2114 km2, duke u shtrirrë nga lugina e Drinit në jug deri në ekstremin e Vemoshit në veri me një gjatësi 63 km dhe me një shtririje nga perëndimi në lindje për 48 km.^[1]

Në Alpe mbizotrojnë majat e mprehëta e të larta. Vargjet malore, që dalin në formë rrezesh nga blloku i Jezercës vijnë shkallë shkallë duke u ngritur nga 1500 në 2600 m në qendër. Nga ana tjetër luginat janë të thella, duke formuar kontrast të jashëtzakonshëm me kreshtat e maleve, pamja e përgjithshme e Alpeve është ajo e një kupolle gjigante, në qendër të së cilës  ngriten katër maja të lara ( e Jezercës, Poplukës, Pecakeqit dhe Alisë.

Në këtë masiv malor, lartësitë mbi 1000 m zënë afëqërsisht 2/3 e sipërfaqes së përgjithshme. Në pikpamjë gjeografike Alpet në Shqipëri ndahen në Alpet Perëndimore dhe në Alpet Lindore. Si kufi mdis këtyre dy zonave shërben lumi i Shalës.

Relievi i Alpeve Shqiptare në pjesën më të madhe përbëhet  prej shkëmbinjëve gëlqerorë. Është kjo  arsyeja  që kreshtata malore janë të thepisura dhe të ashpra, me plot gropëza të formuara nga akullnajat, si dhe me tunele, guva e shpella me bukuri të veçantë. Mandej vijnë shkëmbinjët  e quajtur flishe , të cilët janë të parezistueshëm nga ujrat. Pozicioni verior i Alpeve, lartësia e madhe ndikon drejtëpërdrejt edhe në formimin e klimës.

Klima në Alpe dallon dukshëm nga zonat tjera  të Shqipërisë. Përgjithsisht ajo është malore dhe vetëm në një brez të ngushtë në shpatet perëndimore është nën ndikimin e klimës medhetare kodrinore. Reshjet mesatare  lëvizin midis 1800 mm në Tropojë deri 3100 mm në Bogë.^[2]

Alpet janë të pasura me ujëra, me prurje të luhatshme  të ujit gjat viti. Në pranverë dhe verë, kur shkrihet bora, lumenjtë sjellin shumë ujë, në dimër më pak.  Rrjedha e shpejt e lumenjëve dhe me shum ujë ka ndukuar në potencialin e madh hidroenergjetik. Valbona është lumi më i madh i Alpeve Shqiptare.

Bimësia, varësisht nga lartësia , fillon  nga shkurret mesdhetare, kalonnë pyje të dushqeve dhe të ahut, më larty me pyje halore, kurse në pjesët më të larta janë të mbuluara me kullota alpine dhe zonë e zhveshur shkëmbore. Alpet dallohen edhe me faunë të pasur dhe të llojllojshme. Në Alpet Shqiptare jetojnë  rreth 50 000 banorë,^[3] por janë rrallë të banuara. Vendbanimet i hasim kryesisht në pjesët e zgjeruara të luginave, siç janë: Tropoja, Valbona, Dragobia, Rragami, Thethi, Vërmoshi etj.

Pylltaria  është degë e rëndësishme, mirëpo kohëve të fundit po bëhen atraktive për zhvillimin e turizmit me klimë të shëndoshë, me natyrë të ruajtur dhe të pastër, me shtigje të mira për skijim, jo vetëm të turizmit dimërorë, por edhe atij veror. Qendrat kryesore janë: në  Theth, në Rrazëm, në Valbonë etj.

Thethi është fshati më në veri të luginës së Shales, në mes të Alpeve me një bukuri të rallë, në veri të Shqipërisë, i rrethuar nga tre malet Radohima, Shniku, Papluku, i vendosur me një lartësi mbi 2500m mbi nivelin e detit, në luginën  e lartë me të njejtin emër. Lugina e Thethit është  një nga zonat më të veçanta të Alpeve Shqiptare, 750 deri 950 m mbi nivelin e detit, me një sipërfaqe prej 2630 hektarësh.^[4]

Historia e Thethit është e lidhur me atë të fisit ilir të Labeatëve. Thethi është vendbanim shumë i hershëm duke u bazuar në të dhënat historike dhe zbulimet arkeologjike. Thethi për herë të parë shfaqet I dokumentuar në Defterin e regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës, në vitin 1485, me emrin Fusha dhe në atë kohë kishte vetëm 7 shtëpi të mëdha.

Në shekullin e XVI–të, e izoluan këtë zonë nga Shkodra dhe Malësia e Madhe, duke e bashkuar administrativisht me Sanxhakun e Dukagjinit me qendër në Pejë. Që nga ajo kohë Thethi konsiderohet pjesë e Dukagjinit. Edhe sot, të tri zonat së bashku: Shala, Shoshi dhe Pulti konsiderohen pjesë e Dukagjinit. Më pas në fillim të shekullit të XIX-të, fisi I Ahcajve nga Thethi arriti ta bashkojë këtë zonë me Bushatlinjtë e Shkodrës.

Coronelli është i pari që e përmend Thethin në hartën e vitit 1688, ndërsa në vitin 1916-1917 shkon në fshatin Theth at Shtjefën Gjeçovi, i cili shkruan për të dhe e bën të njohur. Viti 1921 e gjen Thethin me shkollë të ndërtuar nga Kryqi i Kuq Amerikan dhe më pas në 1936 hapet rruga automobilistike që shoqërohet një vit më vonë me hapjen e një agjencie turistike.

Me kalimin e viteve që nga viti 1968 e në vazhdim do të hapen disa qendra të tjera turistike dhe do të ndërtohen godina, hotele e shumë objekte të tjera, që do të prisnin vizitorë të shumtë nga e gjithë Shqipëria dhe Evropa Lindore për 35 vjet rresht. Kapaciteti i sezonit veror ishte mesatarisht deri në 600 vetë dhe në dimër mbi 400 vetë, mesatarisht 1 pushues për 1 banor.

Në vitin 1976, Thethi shpallet “Park Kombëtar”.^[5]  Pas ndryshimeve të ‘90–tës, hoteli funksionon vetëm pjesërisht me një kapacitet prej 30 shtretërish dhe është privatizuar. Deri në vitin 1997, hoteli, që sot mban emrin Frashnishta, ka pritur e përcjellë shumë pushues vendas e të huaj, por me trazirat që përfshinë gjithë vendin u prish edhe rregulli I frekuentimit të zonës turistike të Thethit.

Bukuritë e papërsëritshme të këtij fshati malor në zemër të Alpeve shqiptare, e bëjnë Thethin që të zërë një vend të rëndësishëm në natyrën dhe turizmin shqiptar. Duke u nisur nga veçoritë e tij dhe nga vendndodhja pranë kufirit, Parku Kombëtar i Thethit është propozuar që të jetë pjesë e një parku ndërballkanik të quajtur Parku i Paqes, ku të përfshihen territore edhe nga Kosova dhe Mali i Zi.

Mbështetur në të dhënat historike te grumbulluar, në toponimet që janë në këtë fshat dhe të dhënat gojore të banorëve, origjinën e këtij emri mund ta kërkojmë: Nga emri "thep"

Thethi ndodhet midis malesh të larta dhe të thepisura. Njerëzit duke punuar, kullotur bagëtinë, gjuajtur e te tjera, shpreheshin: “Në ata thepa kullota bagëtinë”, “Po shkoj në ata thepa për të gjuajtur”, “...në thepa...”, “...thepa...” e të tjera. Në këtë fshat ka shumë vende që emërtohen dhe rreth fjalës “thep-a, -i, -at” si : “Thepi I Krysë”, “Thepi i Rrgadhës”, “Thepi i Kodrës Botës” e të tjera. Në kuptimin që emërton fjala “kuj” (kunj) pothuaj është shumë e përafërt me fjalën “thep”.

Thethi rrethohet nga male të larta dhe qafa mahnitëse, duke filluar nga Qafa e Thanës, Shtegu i Dhenëve, Radohima, Sheniku, Papluku, Maja e Alisë, Qafa e Pejës, Gropa e Bukur, Qafa e Jezercës, Maja e Zezë, Maja e Zorgjit, që fshehin në brendësinë e tyre ballafaqime të panumërta me alpinistë, speleologë, botanistë, gjeografë dhe shumë dashamirës të alpeve, te të cilët kjo zonë lë mbresa të pashlyeshme.

Thethit ka klimë të ashpër në dimër me reshje që shkojnë nga 1.5 metër në dimër në vende me reliev të ulët dhe maksimumin e arrijne në Qafën e Majave me 3-4 metër. Në dimër e vjeshtë ka rreshje më të shumta. Tipike kemi rreshjet e shiut në qershor që ndikojnë për bujqësinë. Tempraturat luhaten nga -14°C deri në 20°C. Aksi kryesor i luginës nuk mbulohet shumë me dëborë në dimer. Dëbora qëndron më shumë në shpate, kryesisht në pjesën që dielli bie më pak gjatë ditës, në perëndim^.[6]

Fshatrat e kësaj zone shtrihen në të dy anët e lumit nga Okoli deri në Grunas, ku spikasin shtëpitë karakteristike që të gërshetuara me sfondin alpin, të shfaqen si peizazhe të papërsëritshme dhe të papara ndonjëherë.

Thethi karakterizohet edhe si park zoologjik natyror. Quhet i tillë nga banorët dhe nga vizitorët, pasi ka një hapësirë të admirueshme, e cila i ofron kushte të mira jetese disa llojeve të ndryshme të kafshëve të egra si: ariu, dhia e egër,derriiegër, kaprolli, dhelpra, ujku, lepuri, pa harruar rrëqebullin, zardafin e iriqin.

Po përveç shumëllojshmërisë së kafshëve të egra, pylli i Thethit është mjaft i pasur edhe me shpendë të ndryshëm si shqiponja, skifteri, thëllëza, pëllumbi i egër, gjeli i egër dhe pula e egër e shumë shpendë të tjerë që shtegtojnë në Theth gjatë sezonit të riprodhimit. Nuk duhen lënë pa u përmendur edhe pasuritë e lumit të Shalës, që buron në Okol dhe të lumit të Kapresë, që shquhen për peshkun karakteristik : troftën pikaloshe e kryemadhe, pa harruar edhe liqenin e akullt të Tërthores, ku gjendet peshku triton alpin dhe shumë lloje të tjera.

Pasuritë natyrore të kësaj zone janë të lidhura së bashku edhe me trashëgiminë kulturore dhe historike të banorëve vendas, duke formuar kështu, bazat më të rëndësishme për zhvillimin e turizmit. Lidhur me këtë fakt ka shkruar edhe alpinisti Georg Heinshemer, i cili e ka konsideruar Thethin, padyshim, vendin më të përshtatshëm për turizëm ndër Bjeshkët e Veriut të Shqipërisë, duke e krahasuar atë me viset e bukura të Tirolit, Austri.

Ndërsa për banorët e kësaj zone, Dr. Franc Nopca ka shkruar se ”po t’u biesh në besë, në asnjë vend tjetër të botës nuk do të ndihesh më i sigurt”. Resurset natyrore i dallon çdo vizitor, sa lë Grykën e Ndërlysës dhe ballafaqohet me mrekullinë e kanionit të Grunasit që është rreth 2 km i gjatë, 40 deri 60 m i thellë dhe vetëm 2 deri në 3 m i gjerë.

Përveç kanionit, në Theth gjenden një numër i konsiderueshëm shpellash, por ato që kanë tërhequr vëmendjen e shumë alpinistëve, speleologëve, gjeografëve etj, janë Shpella e Harapit dhe Bira e Rrathëve, të cilat me përmasat e tyre dhe dukuritë interesante që mbartin brenda tyre si liqenet nëntokësore, galeri, sifone etj., janë bërë shkak i shumë legjendave të krijuara nga vetë banorët e zonës. Një bukuri natyrore, të veçantë, të bjeshkëve të veriut, shpalos në këtë zone, Ujëvara e Thethit me lartësi 25 m, ku së bashku me cirqet përreth dhe Mullirin e Blojës, formojnë një nga vendet më interesante për t’u vizituar. Por jo më pak tërheqës është edhe vendburimiilumit të Shalës në Okol, burimet e të cilit nxjerrin 2.5 deri në 3 m kub ujë në sekondë, që vë në punë një hidrocentral të vogël dhe 12 mullinj, që shërbejnë për ujë të pijshëm, cilësia dhe pastërtia e të cilit është për t’u admiruar.

Shqipëria nuk ofron vetëm detin e kristaltë. “National Geographic” shkruan se malet në pjesën veriore të Shqipërisë, në parkun kombëtar të Thethit, ofrojnë një pamje mahnitëse. Fshati Theth, sipas shkrimit, dëshmon për të kaluarën e vështirë, ku kullat ishin strehë për gjakësit. Por, tani këto kulla shërbejnë si hane, ku përjetohet mikpritja e famshme shqiptare.

Prestigjiozja “National Geographic”, i ka kushtuar një shkrim të veçantë zhvillimit të turizmit në Shqipëri. Shkrimi i titulluar: “Shqipëria, në qendër të vëmendjes”, nënvizon faktin se në muajin nëntor të këtij viti, teksa Shqipëria që feston një shekull pavarësi, vend ballkanas me stabilitet, çmohet për debutimin turistik botëror.

Shqipëria ofron vende të mrekullueshme edhe për turistët e natyrës dhe të jetës rurale nëse ata do të zgjedhin të vizitojnë hanet dhe bujtinat shqiptare, të cilat mund të gjenden Alpet Shqiptare.  Projekti ambicioz "40 Hanet", i cili ka dy vjet që funksionon, ofron për turistët e huaj dhe vendas mundësitë për të njohur nga afër jo vetëm bregdetin shqiptar, por edhe traditat tona të hershme. Këto banesa mahnitëse dhe relaksuese rigjallërojnë turizmin në zonat rurale të vendit, duke përmirësuar ekonominë e banorëve të zonave të thella të vendit, të cilët tashmë kanë një alternativë më tepër, përveç emigracionit apo bujqësisë për të siguruar jetesën. Konkretisht, janë shtëpitë e fshatrave në Alpet Shqiptare  me kushtet reale të banimit, sigurisht, të mobiluara e të akomoduara sipas traditave të zonave ku janë ngritur.

I apelohet shtetit shqiptarë, të ndrërhyjë në përmirësimin e infrastrukturës së gjthmbarhsme sidoms asajë rrugore, pasi kjo do ndikonte shumë në zhvillimin e turizmit në Alpet Shqiptare.

[1] A. Bërxholli dhe Xh. Lleshi, Gjeografia 12, Trojet Shqiptare , Uegen, Tiranë 2009. faqe 105.

[2] Asllan Pushka, Nevzad Krasniqi,  Gjeografia 9 Libri Shkollor  Prishtinë 2009 faqe 127.

[3] Po aty .

[4] http://theth-albania-alps.blogspot.com/2012/04/historia-e-parkut-kombetar.html?m=1

[5] http://theth-albania-alps.blogspot.com/2012/04/historia-e-parkut-kombetar.html?m=1

[6] http://theth-albania-alps.blogspot.com/2012/06/natyra-ne-sherbim-teturizmit.html?m=1

http://www.thethi-guide.com/

http://www.travelblog.org/Photos/121281

UTV NEW: http://www.youtube.com/ëatch?v=Y1y8bbNbYAE

AlbanianTelegraphic: http://www.youtube.com/ëatch?v=DErp41cjiXY

http://www.abcnews.al/blog/blogje/1/53