Agron Alibali: Biblioteka e zhdukur e Faik Konicës

Biblioteka e zhdukur e Faik Konicës

Nga Agron Alibali

Sipas dëshmish të mbështetura ose anekdotike në Shqipëri janë dje gur, dëmtuar, rrëmbyer ose thjesht kanë humbur disa biblioteka mjaft të pasura dhe të rëndësishme. Përmenden të tilla, për shembull, ajo e Vlorajve, e Frashërllinjveve, e Bushatllinjve, e Vrionasve, etj. Këto biblioteka, dhe vlerat që ato përfaqësojnë, humbën në territorin shqiptar kryesisht në rrethana shumë të vështira. Po humbja e Bibliotekës së Faik Konicës në SHBA si shpjegohet vallë?

Vdekja dhe Ceremonia Funebre

Në letrën e 22 dhjetorit 1942, ose një javë pas vdekjes së Faikut, miku i tij i ngushtë i universitetit të Harvardit, Henry Grattan Doyle deklaroi se “e kishte takuar Konicën në rrugë rreth një javë para vdekjes, por ai m’u duk i plakur dhe i lodhur, dhe jo shumë optimist për të ardhmen”.

Nata e fundit e Konicës është përshkruar prej sekretares së tij Charlotte Graham. Ai vdiq nga hemoragjia cerebrale në orët e para të mëngjesit të së Martës, me 15 dhjetor 1942 në apartamentin e tij tek adresa The Hightowers, No. 202, 1530, 16th Street, N.W., Washington, D.C.

Të shtunën me 19 dhjetor 1942 trupi i Konicës mbërriti në Boston, tek agjencia Funeral Parlors, Waterman and Sons, Kenmore Square, afër Boston University. Ceremonia funebre u mbajt në New England Mutual Hall në Boylston Street, Boston, të Dielën me 20 dhjetor1942, në ora 15:00 në një ditë tepër të ftohtë dimri. Sipas një llogarie konservative aty merrnin pjesë “rreth 250 veta nga të gjitha kolonitë shqiptare në Shtetet e Bashkuara” për t’i dhënë atij lamtumirën e fundit, por kishin ardhur edhe shumë miq amerikanë të Konicës. Fjalën e lamtumirës e mbajti miku i tij i ngushtë i Harvardit dhe i Vatrës, Peshkop Noli. Lule të shumta zbukuronin sallën madhështore tek dëgjoheshin tingujt e muzikës klasike që i pëlqnte më shumë Faikut.

A la testament me shkrim Faik Konica?

Zonja Graham jep këtë listë të sendeve personale dhe me vlerë të Faikut:

(a) Piktura dhe statuja me vlerë të papërcaktuar:

a. Dy statuja tê vogla balte;

b. Shtatë piktura me bojë vaji, sipas saj me autor Rodin;

(b) Një gramafon sëbashku me një koleksion të madh pllakash;

(c) Dhjetë kostume, etj, dhe një koleksion shumë i zgjedhur veshjesh zyrtare; një sahat; një unazë me gurë të çmuar të kuq; një gjilpërë-mbërtheckë (stick-pin) me figurën e shqiponjës dykrenore;

(d) Një koleksion i përzjerë monedhash, medaljesh dhe vulash shqiptare;

Mes tyre një monedhë ari me diameter 3/8 inch ose 0.375 cm;në njerën anë ishte shqiponja dykrenare, dhe germat Fr. A, 100 dhe data 1928; në anën tjetër ishte figura e Mbretit Zog me mbishkrimin “Zog – V – Alban Rex” Sipas zonjës Graham, Konica i pat thënë asaj se kjo ishte monedha e pare ari e asaj prerjeje që ishte emetuar nga Banka e Shqipërisë.

Sikurse kemi përmendur tjetërkund, në ora 19:30 të 15 dhjetorit 1942 një telefonatë krejt e papritur mbërriti në zyrën e shefit të F.B.I.-së, z. J. Edgar Hoover në Washington, D.C. Thirrësi i panjohur informonte se Faik Konica atë ditë ishte gjendur i vdekur në banesën e vet në kryeqytetin amerikan, dhe se “kishte marrë informacion se disa persona të panjohur po largonin sende personale të Konicës nga shtëpia pa kryer formalitetet e duhura.” Për këtë arësye, ai kërkonte nga F.B.I.-ja që “të ndërhynte për të ndaluar këto veprime”. Përgjigja qe mori ishte se “Byroja nuk kishte jurisdiksion në çështje të tilla”.

Nuk dihet deri më sot se cilët mund të kenë qenë këta njerëz. Përfaqësuesit zyrtarë të Vatrës shkuan në Washington vetëm me 22 dhjetor, sikurse del më poshtë.

Në punimin e tij shterues, studiuesi shqiptar Prof. Jup Kastrati, përmend se Konica la një testament me shkrim drejtuar Peshkop Nolit dhe shqiptaro-amerikanëve i cili, sipas tij, u gjend në xhepat e Konicës pas vdekjes. Thuhet se aty shkruhej:

“I nderuar At Noli. Po largohem nga kjo jetë me mendimin që ju ishit njeriu që më kuptuat më mire se kushdo tjetër mbi këtë dhe. Trupi im nuk do të të prehet i qetë nëse ti, dhe të gjithë ata që e mbajnë veten si shqiptarë, nuk do të varroset në atdhe. Kam vënë mënjanë shpenzimet e transportit të trupit tim, si dhe një sasi parash për dy metër varr në Shqipëri. Po i mbyll sytë me besimin se ti, i nderuar Noli dhe ju, të nderuar shqiptarë, do ta përmbushni amanetin tim.”

Prof. Kastrati i referohet për këtë informatë njëfarë Kristaq Nano, nga Përmeti, i cili përmendet si “ish-sekretar i Nolit deri në vdekje dhe kryetar i një dege të Vatrës”. Mirëpo deri më sot nuk kemi gjetur konfirm të pavarur nëse ky shënim kinse i shkruar nga Konica të ketë ekzistuar.

Me gjithë rigorozitetin shkencor të profesorit të nderuar, botues i veprës së Kastratit, për arsye teknike, nuk e ka pajisur librin me burimet dhe bibliografinë. Kësisoj, e kemi shumë të vështirë të gjykojmë për vërtetësinë e dëshmisë së Kristaq Nanos.

Për më tepër, zonja Graham, sekretarja e Faikut,e cila ndodhej e pranishme në apartmentin e tij kur vdiq Faiku, nuk e përmend fare këtë të dhënë në përshkrimin e saj të orëve të fundit të jetës së Faikut dhe as në inventarin e sendeve personale dhe të pasurisë. Madje ajo shton se Konica kishte hyrë në borxhe tek disa miq të tij, edhe një kuti duhani prej ari ishte vënë në peng për një hua, për të cilën “kishte dijeni Z. Shkëmb Gurra, …mik i afërt i Konicës”. Nuk kemi as ndonjë provë që Peshkop Noli e përmend gjëkundi letrën e gjetur në xhep. Po ashtu, nuk ka asnjë provë nëse ndonjë çështje trashëgimie u hap për pasurinë e Konicës në gjykatën përkatëse në Washington.

Në botimin e Kastratit jepet edhe një version tjetër i “testamentit”, që hedh dyshime të mëtejshme për vetë ekzistencën e tij. Me të vërtetë, ky version paraqitet kësisoj:

“Nuk do të më tresë dheu nëse ti, Imzot Noli dhe ti Lamja im i Vogël dhe të gjithë ata që e quajnë veten shqiptarë nuk do të çojnë kufomën time të tretet në token meme”.

Sa më sipër, dhe përderisa nuk kemi gjetur konfirmim nga asnjë burim tjetër, dhe nëse vërtet një dëshirë e tillë ka ekzistuar, ka të ngjarë që Konica t’ia kishte shprehur verbalisht Nolit amanetin për t’u prehur në Shqipëri.

Duke patur parasysh rrethanat e jashtëzakonshme të Luftës së Dytë Botërore, Noli dhe VATRA vendosën ta mbajnë trupin e Faikut në morg deri në mbarim të Luftës dhe pastaj ta përcillnin për ta prehur në Shqipëri. Dy herë i shkruajti qeverisë shqiptare të pasluftës Fan Noli duke i kërkuar leje për përmbushjen e dëshirës së fundit të Konicës. Sipas një dëshmie që i mvishet Fan Nolit, përgjigja erdhi negative në mars 1946.

Kësisoj trupi i pajetë i Konicës u kall gati 6 vjet më vonë në Varrezat e Forest Hills afër Bostonit me 4 shtator 1948. Në ceremoninë e varrimit Sekretari i Vatrës dhe Kryeredaktori i Diellit, Qerim Panariti mohoi se qeveria shqiptare nuk kishte lejuar varrimin e trupit të Konicës në Shqipëri dhe shpjegoi se transportimi nuk u krye për shkak se “ende nuk ishin rivendosur marrëdhëniet diplomatike midis Amerikës dhe Shqipërisë”.

Trupi i Konicës gjeti prehje më në fund në dheun amë në 2 maj 1995. Në emër të bashkësisë shqiptare si dhe të Kishës Ortodokse Shqiptare të Amerikës, Kancelari i Kryekishës së Shën Gjergjit, Shumë i Përndershmi At Liolin deklaroi atje se “ne po e përmbushim dëshirën e tij të fundit me gëzim dhe krenari [“with joy and pride, the fulfillment of his last wish].”

Po Biblioteka?

Nëse për dëshirën për varrosjen në Shqipëri provat janë të tërthorta, sa i takon Bibliotekës ato janë të pakundërshtueshme. Konica ishte shprehur disa herë dhe e kishte bërë të qartë se dëshironte që pas vdekjes të gjitha librat e tij t’i dhuroheshin Bibliotekës Kombëtare në Tiranë. Kjo jepet në mënyrë fare të qartë në dëshminë e shkruar të sekretares së tij private, Znj. Charlotte Graham. Me të vërtetë, ajo deklaronte se “Shumë herë z. Konica më kishte thënë se dëshironte që [librat] t’i shkonin Bibliotekës Kombëtare Shqiptare”. Dhe më tej: “Në njërën mënyrë ose tjetër, ky amanet duhet çuar në vend, dhe ndërkohë librat mund të katalogohen dhe të ruhen deri sa amaneti të përmbushet”.

Përbërja e Bibliotekës së Faik Konicës

Sot që Biblioteka e Konicës mund të konsiderohet e humbur, vetëm tërthorazi mund të përcaktojmë përbërjen e saj. Natyrisht që metodologjia mbështetet në të dhënat e sjella nga vetë Faiku, nga miqtë e tij, si dhe duke menduar se Konica i kishte në zotërim librat të cilat i përmend në veprat e veta.

Përshkrimin e parw të Bibliotekës së tij Konica na e jep tek një Memo e vitit 1899. Ai tregon se kishte filluar të blejë e koleksionojë libra qysh në vitint 1890, duke ngritur kësisoj “një bibliotekë të vogël me të gjithë librat e botuar nga ekspertë të huaj të Shqipërisë”.

Apollinaire na jep një tjetër përshkrim të Bibliotekës së Faikut kur u takuan në Londër 4 vjet më vonë, më 1903. Apollinaire vërente se Faiku “sapo e kishte riorganizuar bibliotekën e vet”, se “kishte shitur gati tërë librat e vet për t’i zëvendësuar me botime të posaçme angleze me germa të vogla që mund të lexoheshin me lentë zmadhuese dhe kishte ngritur një bibliotekë të konsiderueshme, e cila mund të vendosej në një dollap të vogël”.Ndofta Konica kishte filluar të shqetësohej për vendin që i zinin librat dhe vështirësitë e transportimit të tyre gjatë shpërnguljeve shumë të shpeshta të tij nëpër Evropë. Gjithsesi, ka shumë të gjarë që “riorganizimi” i Bibliotekës të ketë përfshirë fjalorë dhe vepra të ndryshme letrare, dhe jo libra që lidheshin me Albanologjinë. Në fakt, Apollinaire vetëpërmend fjalorët dhe veprat letrare që kishte ruajtur në atë kohë Faiku, si për shembull, Fjalorin e Piere Bayle “të cilin e kishte si mësues shpirtëror, si dhe një tjetër nga Darmesteter”.

Një tjetër e dhënë për Bibliotekën e Konicës nga vjen 10 vjet më vonë, kur Faiku ndodhej në Shqipërinë e pavarur, por të coptuar.

Si koleksionist i palodhur librash Konica e pasuronte bibliotekën edhe me ndihmën e tw njohurve të shumtw, siç ishte, për shembull miku i tij anglez, Audrey Herbert. Duke e falenderuar për dërgimin e librave të porositur, Konica i shkruante:

“Ky ëshë një kontribut shumë bujar për koleksioni tim të librave edukative na vende të ndryshme. Unë dua të kem sa më shumë syresh, për t’i përkthyer dhe ‘përshtatur”, me synimin për t’i përdorur për shkollat shqipe”.

Më tej Konica na informon se tre vjet më vonë, më 19 korrik 1916 kur jetonte në Baden të Zvicrës, policia kishte kontrolluar banesën dhe kishte sekuestruar përkohësisht bibliotekën e tij. “Të gjitha librat, thotë Faiku, m’u kthyen pas disa ditëve.

Më shumë se 25 vjet më pas, më saktë më 1934, kemi një tjetër përshkrim të Bibliotekës së Konicës prej një biografeje të tij amerikane, e cila na thotë se në apartamentin e tij në Washington ajo “përmbante më shumë se 1200 blenj dhe dukesh si ndër më të pasurat biblioteka…”

Mund të deduktojmë me njëfarë saktësie se Biblioteka e Konicës përmbante kryesisht libra në fushën e Albanologjisë, botime të para dhe libra të tjerë me vlerë në gjuhë të ndryshme për historinë, gjeografinë, zakonet, letërsinë dhe aspekte të tjera të Shqipërisë, të shqiptarëve si dhe për vende të tjera të botës.

Me siguri ajo përmbante edhe vepra letrare të autorëve më të shquar botërorë. Për shembull, në bibliotekë duhet të ketë qenë edhe një botim i veprës Prometheu të Eskilit, për të cilën Faiku na sjell një koment të shkëlqyer më 1922. Me siguri kishte edhe vepra të shkrimtarit të njohur bashkëkohës frëng, Remy de Gourmont, të cilin Konica e admironte së tepërmi.

Konica duhet të ketë patur në Bibliotekën e tij edhe shumë fjalorë të gjuhëve të ndryshme, si edhe traktate në linguistikë dhe etimologji. Miku i ngushtë i tij dhe ish-kryeredaktor i Diellit, R. Gurazezi, e pyeti njëherë Konicën për kuptimin e fjalës “ndofta”. Pasi kërkoi në Bibliotekën e vet, të nesërmen Konica e njoftoi me gëzim se ia kishte gjetur asaj rrënjën etimologjike.

Së fundi, sipas mikut të vet Henry Doyle, Faiku kishte një “bibliotekë të zgjedhur mirë” me libra në “filologjinë e gjuhëve romanse”, si dhe në gatim, “fushë në të cilën ai ishte specialist qoftë në teori, qoftë në praktikë”. Doyle na jep një tjetër dëshmi të interesit të Konicës për të dërguar libra të vlefshëm në Shqipëri. Ai shkruan se Konica “këshillohej me gruan time për libra të mirë të ekonomisë shtëpiake për t’i nisur në Shqipërë që të ndihmonte atë fushë të institucioneve arsimore të vendit të vet”.

Njoftimi i fundit në të gjallë të Konicës për Bibliotekën nga vjen nga sekretarja e tij. Ajo shton se, në kohën e vdekjes së Faikut në 15 dhjetor 1942 biblioteka private e Konicës përmbante të paktën 2,500 libra. Sipas saj, biblioteka ishte “e çmuar” dhe përfshinte shumë blenj “të rrallë”. Noli gjithashtu shprehet se shumicën e librave Faiku i kish “mbledhur me zellin e një dashamirësi të vërtetë të librit” [“collected with the zeal of a true book-lover”]. Sekretarja e Faikut na jep edhe një informatë tjetër të çmuar, të cilën, për fat të keq pesha e pamëshirshme e kohës nuk na lejon ta ndjekim më tej. Ajo shpjegon se “për vlerën e madhe të bibliotekës ka dijeni At Cartwright i Kishës së Zojës së Papërlyer në Washington, i cili ishte mik i ngushtë i Konicës”.

Amanetin e Konicës për Bibliotekën e konfirmoi edhe Peshkop Noli në Ceremoninë Përkujtimore për Konicën në Nju Jork më 7 mars 1943. Pasi hodhi poshtë pëshpëritjet se VATRA nuk ishte kujdesur për Bibliotekën e Konicës Peshkop Noli deklaroi se “biblioteka do të ruhet në magazinat e Fidelity Storage në Washington deri në fund tue Luftës, kur pastaj do të dërgohet në Shqipëri sipas dëshirës së qartë të Faik Konicës [theksimi imi, A.A.]. [“the library will remain [stored in VATRA’s name at the Fidelity Storage of Washington] until the end of the war, when it will be sent to Albania, according to Faik Konitza’s expressed desire”].

________

Saga e Bibliotekës së humbur të Faik Konicës

Nga Agron Alibali

Sikurse do ta shikojmë më poshtë, librat me të vërtetë u magazinuan dhe u ruajtën gjer në njëfarë kohe, deri sa humbën. Ato u numëruan, por nuk ka prove se ato u kataloguan ndonjëherë. Fidelity Storage Company, me adresë të atëhershme tek 1420 U Street në Washington, ishte njëra ndër tre kompanitë më të mëdha të transportit dhe magazinimit të sendeve shëpijake në kryeqytetin amerikan, dhe ndërtesa e saj “dallohej prej së largu”. [“that could be seen from many blocks away”.]

Siç u përmend më lart, pas vdekjes së Konicës me 15 dhjetor 1942, Federata Pan-Shqiptare VATRA mori përsipër detyrën e rëndë dhe delikate të organizimit të funeralit të Konicës, të mbylljes së punëve të pambaruara dhe të llogarive të tij, të rregullimit të të ardhurave dhe borxheve dhe për mbrojtjen dhe ruajtjen e bibliotekës. Një fushatë grumbullimi fondesh filloi ndër të gjithë antarët e Vatrës dhe më gjerë në mbarë Amerikën. Emrat dhe kontributet përkatëse u botuan në një numër të posaçëm të gazetës Dielli.

Fill pas ceremonisë funebre, po atë mbrëmje, dy të dërguar të Vatrës u ngarkuan për t’u kujdesur për bibliotekën. Kryeredaktori i Diellit, Peter Tyko dhe Shefqet Bënça u nisën për Washington të martën më 22 dhjetor 1942. Ish-sekretarja e Konicës, Znj. Graham, u tha atyre që të bisedonin me z. De Bourg të Ambasadës Svicerane për librat e Konicës para se të ndërmerrnin ndonjë veprim. Me sa duket, përfshirja e diplomatit zviceran “me këshillën e Departamentit të Shtetit” sugjeron se Konica u trajtua si shtetas i huaj. Meqë Shqipëria ishte e pushtuar dhe as qeveria e Zogut, po as pushtimi Italian nuk njiheshin, nuk njoftoheshin nga qeveria amerikane, interesat e të ndjerit përfaqësoheshin si zakonisht nga një vend neutral si Zvicra.

Nga ana tjetër, kjo nënkupton se aty duhet të ketë patur edhe një diskutim serioz për trashëgiminë e Konicës. Për shkak të karakterit delikat të çështjes së librave, diplomati zviceran i këshilloi ata që, ose të qëndronin në Washington edhe pas Krishtilindjeve dhe ta përfundonin punën, ose të ktheheshin në Boston dhe të vinin sërish në Washington pas Krishtindjeve. Pasi u këshilluan me Peshkop Nolin dhe z. Pani, kryetarin e përkohshëm të Vatrës, dhe meqë z. Bënça duhej të kthehej në punë të nesërmen, ata vendosën të kthehen në Boston. Z. Pani dhe Z. Tyko u kthyen në Washington pas Krishtlindjeve. Ndërkohë znj. Graham porositi kutitë e librave, të cilat mbërritën në apartamentin e Konicës ditën e fundit të vitit, me 31 dhjetor 1942. Dy përfaqësuesit e Vatrës filluan menjëherë paketimin, të ndihmuar nga tre punëtorë të specializuar në këtë proces. Ja si e përshkruan procesin z. Tyko:

“Z. Pani numëroi çdo libër, kurse unë numërova se sa libra ishin në secilën kuti. Punëtorët i mbuluan librat me kujdes dhe i vendosën nëpër kuti. Ne paketuam më shumë se 3000 libra. Mbaruam punë në 10 të mbrëmjes të Enjten me 31 dhjetor 1942. Meqë të nesërmen, E Premte, ishte Dita e Vitit të Ri, biseduam me Fidelity Storage Company të Shtunën në mëngjes. Ata morën përsipër të sillnin një kamion të Hënën në mëngjes, me 4 janar 1943. Mirëpo kamionin na e prunë vetëm të Martën. Në atë kohë i nisëm me kamion në magazinë të gjitha arkat me libra, një me sende artistike, një kabinet metalik me sende të çmuara dhe dorëshkrime të Faik Konicës, si dhe një “cabinet metalik për dosje” ku ishin letra dhe dokumente të ndryshme. Një portret i Konicës në vaj, vepër e një piktori të famshëm nga Washingtoni u vendos sëbashkë me to në një “kasafortë të puthitur mirë që të mos futej ajri[“Air-tight-vault”]. Brenda u futën edhe dy statuja të vogla nga Rodin si dhe disa piktura të ndryshme. Tek magazina zumë me qera një dhomë të posaçme, për të cilën VATRA paguan 12$ në muaj, përveç pikturës së Konicës, për të cilën paguajmë $1 në muaj”.

Noli më vonë sqaron se Pani dhe Tyko “e paketuan të gjithë bibliotekën në 32 kuti druri, të cilat i magazinuan në emrin e Vatrës tek Fidelity Storage në Washington. Lista e mëposhtme e shpenzimeve lidhur posaçërisht me punën e bërë për ruajtjen e bibliotekës:

Kuti për bibliotekën $43.00

Transporti i bibliotekës në magazinë $19.32

Qiraja tremujore e magazinimit $45.00

Paketimi i librave $14.90

Udhëtimi $142.00

Gjithsejt $264.22, ose, me vlerën e vitit 2009 do të përbënin shumën jo të papërfillshme prej 3440 dollarësh.

Gjendja pas Luftës së Dytë Botërore, përkeqësimi i marrëdhënieve SHBA-Shqipëri deri në ndërprerje të plotë më 1947 dhe më pas, e bënë praktikisht të pamundur për të dërguar në Shqipëri trupin dhe bibliotekën e Konicës, sikurse ishte dëshira e tij.

Sikurse u tha më lart, eshtrat e Konicës u prehën në dheun mëmë vetëm 50 vjet më vonë, d.m.th. më 2 maj 1995. Megjithatë, asnjë të dhënë nuk ka patur deri më sot që librat e Konicës u sollën në Tiranë. Në fakt, ato nuk mbërritën kurrë.

Gjatë viteve të fundit janë bërë mjaft përpjekje për të zbuluar fatin e Bibliotekës së Konicës duke u mbështetur në dëshmi gojore dhe kujtime të bashkëkohësve. Sugjerime të vlefshme për librat e Konicës i kanë dhënë autorit kronologjikisht Prof. Nasho Jorgaqi, Prof. Nikolla Pano, At Arthur Liolin, etj.

I nënshkruari ka pyetur për këtë ish-kryetarët e Vatrës, Z. Anthony Athanas dhe. Agim Karagjozi, mirëpo ata nuk mbanin mend ndonjë të dhënë të dobishme. Ndër të tjera, u pyetën familjarë të aktivistëve të Vatrës që u përfshinë në ruajtjen e Bibliotekës, por as këta nuk dhanë informacion të dobishëm. Megjithatë, konsensusi i përgjithshëm ishte se logjika e donte që antarët e Vatrës ta kishin ruajtur bibliotekën pas Luftës së Dytë Botërore tek Biblioteka në Katedralen e Shën Gjergjit në Boston.

Sipas Prof. Jup Kastrati, dy “koleksione zyrtare me korespondencën përkatëse dhe letra të tjera” u shpërngulën tek zyrat e Vatrës, mesa duket në New York. Kastrati nuk na jep kohën kur ndodhi transferimi. Sa u takon “librave…-shton ai - ato u kyçën në Kishën Ortodokse Shqiptare të Shën Gjergjit në South Boston”.

Prof. Nicholas Pano i deklaroi të nënshkruarit se Biblioteka e Konicës ishte vendosur në ndërtesën pranë Katedrales së Shën Gjergjit, ku ndodhej Biblioteka e Fan Nolit. Sipas tij, Biblioteka e Konicës qëndroi atje deri në zjarrin e korrikut 1991 (sic), pasiqë u shpërngu në një ndërtesë tjetër ngjitur me Kishën.

Ngritja e Kishës Ortodokse të pavarur dhe themelimi i Federatës Pan-Shqiptare VATRA – The Hearth, janë arritje historike të bashkësisë shqiptaro-amerikane, që rezonuan fuqishëm në Shqipëri dhe kontribuan në mënyrë vendimtare në themelimin dhe forcimin e shtetit shqiptar. Po ashtu, kompleksi i Kishës Ortodokse Shqiptare të Amerikës në South Boston është ndër investimet më të rëndësishme të asaj bashkësie, ku kanë dhënë ndihmesë shqiptarë të të gjitha besimeve fetare. Katedralja e Shën Gjergjit qëndron hijerëndë në një ndër pikat më të larta të rrugës East Broaway të South Bostonit, e rrethuar me ndërtesa tre-katër katëshe me tulla të kuqe tipike të ndërtimeve vendase.

Sipas raportit përkatës, zjarri i përmendur më lart ra, në fakt, të Premten, më 27 korrik 1990, në ora 18:50 në godinën katër-katëshe tek 529 East Broadway, South Boston. Përpara zjarrit ndërtesa përdorej pjesërisht si banesë dhe pjesërisht si zyra për Kishën. Moti atë ditë ishte me re dhe temperature ishte 69 gradë F ose 20.5 gradë Celsius. Ndërtesa ishte pronë e Katedrales së Shën Gjergjit, që ishte ngjitur, tek 519 East Broadway, kurse qeraxhi ishte njëfare James Blushi. Zjarri filloi në dhomën e pritjes në katin e parë, i shkaktuar nga një cigare dhe solli dëme të konsiderueshme, që u vlerësuan në $75,000 për strukturën dhe $25,000 për sendet e shpëtisë.

Dëshmitë këtu divergojnë. Sipas At Arthur Liolinit në bodrum në atë kohë kishte kryesisht sende personale të një veprimtareje të Kishës dhe pak libra. Edhe Michael Sotir, Kryetar i Këshillit të Katedrales së Shën Gjergjit, i cili u bë antar i kryesisë së Kishës disa muaj para zjarrit të vitit 1990 nuk mendon se atje mund të ndodhej një koleksion librash i madhësisë së Bibliotekës së Konicës.

Kurse sipas Ron Nasson, një aktivist i hershëm i Kishës Shqiptare thuajse të gjithë librat dhe dorëshkrimet e rrezikuara nga zjarri u shpëtuan. Koleksioni i plotë që atëhere ishte në ndërtesë,u shpërngul në ndërtesën ngjitur tek 523 East Broadway. Dëmi maksimal ndaj Bibliotekës ishte tymi dhe dëmtime të parëndësishme. Shumica e librave u vendosën më pas në vend të sigurtë. Bodrumi i ndërtesës në 523 East Broadway u pastrua dhe u rregullua për të strehuar zyrën dhe bibliotekën. Pas gati 20 vjetësh nuk është e lehtë të gjesh fillin e ngjarjeve të tilla.

Prof. Pano, nga ana tjetër, sugjeroi që, pas zjarrit, biblioteka mund të jetë shpërndare në tre pjesë të ndryshme: njëra mbeti tek Katedralja e Shën Gjergjit, njëra ndofta kaloi nën kujdesin e Z. Anthony Athanas, dhe pjesa e tretë u transferua tek zyra qendrore e Federatës VATRA në New York.

Shumë i Përndershmi Arthur Liolin, Kancelar i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë nuk e konfirmon ekzisencën e ndonjë libri nga Biblioteka e Konicës në Bibliotekën e Fan Nolit tek Kryekisha e Shën Gjergjit në South Boston, MA. Ai thotë se:

“Qysh prej mbërritjes time këtu më 1969, kam dëgjuar interesime dhe kërkime për vend-ndodhjen e Librave të Faik Konicës. Me sa di unë, ne nuk zotërojmë asnjë nga Librat e Konicës në Koleksionin Noli këtu në Boston. Duhet të shtoj se ka një prirje të gabuar për të menduar se, meqë Noli dhe Konica ishin miq të ngushtë dhe këshilloheshin shpesh me njëri-tjetrin, edhe koleksionet e tyre u shkrinë me njëri-tjetrin pas vdekjes së Konicës. Unë nuk kam gjetur asgjë që të më thotë se kjo qëndron. Ato nuk janë as bashkë dhe as e njëjta gjë.”

Mendimi që bibliotekat e Nolit dhe Konicës nuk u bashkuan mund të përforcohet edhe nga fakti se, sikurse u përmend më sipër, Noli ishte krejt i ndërgjegjshëm për amanetin e Faikut që librat e tij të dërgoheshin në Shqipëri. Edhe pse nuk mund të përjashtohet që Noli të kishte qasje të plotë tek Biblioteka e Faikut, prapëseprapë është krejt e palogjkshme të mendohet se mund të ketë pasur ndonjë rrethanë që ai të ketë “mpleksur” apo “bashkuar” librat e Konicës me ato të tijat. Noli nuk mund të treste amanetin e shokut të vet të ngushtë e të paharruar.

At Liolin deklaron se “nuk ka prova konkrete se ku mund të gjinden biblioteka personale dhe dokumentet [e Konicës]”. Ai “mendon” [“surmises” ] se deri në fillim të viteve 1980 librat e Konicës mund të jenë magazinuar tek zyra e vjetër Vatrës në 30 Huntington Av., Boston. Më pas ato ose u transferuan tek zyra e re më e vogël e Vatrës në 517 East Broadway, in South Boston ose u ruajtën në magazinën pranë zyrave qendrore të Z. Anthony Athanas afër ish-restorantit General Glover House në Marblehead, MA.

Në lidhje me Bibliotekën e Konicës, At Liolini na dha këtë informacion të vlefshëm:

“Kur VATRA zbrazi zyrën e vet tek adresa 517 East Broadway për t’u transferuar në Nju Jork, ata lanë pa marrë një zarf të vogël. Unë e gjeta atë nën një arkë librash, e cila edhe ajo u la pa u tërhequr nga të dërguarit e Vatrës, kur ato morën në Nju Jork materialet e Federatës Pan Shqiptare të Amerikës. Zarfi kishte disa shtampa (bookplate) me fjalët: “Ex Libris - F.K. “Kjo më le mua të kuptoj se Konica kishte një shtampë personale për librat e tij, e cila duhej të ishte vendosur në anën e brendshme të kopertinës të librave të tij. Shumë dashamirës të librave [bibliophiles], i përdorin këto shtampa. Asnjë nga librat e Koleksonit Noli nuk kanë shtampë të tillë. Nuk ka asnjë indikacion se ndonjë shtampë e tillë ishte ngjitur dikur tek këta libra. As vetë Noli nuk kishte shtampë të ngjashme. Ai se shkruante emrin e vet me dorëshkrim në to, ose nuk vinte dare identifikim personal të pronësisë mbi to.

Nëse me të vërtetë Librat e Faik Konicës në njëfarë mënyre u bënë pjesë e Koleksionit Noli, nuk ka prove konkrete të saj. Ka të ngjarë edhe që – nëse vërte mund të ketë ndodhur – që disa ose të gjitha Librat e Konicës u dërguan në Shqipëri nga Mary Johns [Sekretarja e Fan Nolit, Shënimi im, A.A.] pas vdekjes së Nolit, bashkë me 20 kartona me libra,të cilat ajo ia nisi Universitetit të Tiranës. Natyrisht që e gjitha kjo është e pavërtetuar [speculation].”

Ka vlerë të sjellim këtu dëshminë shumë të rëndësishme të Qerim Panarity, ish kryeredaktor i Diellit (the Sun). Shkruan Panarity në shtator 1957:

“Meqenëse Z. Konica nuk kishte të afërm në SHBA, dhe meqë ai ishte udhëheqës dhe themelues i Federatës Pan Shqiptare të Amerikës, kjo organizatë mori plotësisht përsipër kujdesjen për pasurinë dhe borxhet (më shumë këto të fundit), duke paguar edhe për ruajtjen e librave dhe sendeve të tij personale për shumë vite me rradhë. Në fund, ato u sollën nga Washingtoni në Boston. Dy prej kutive me dokumente (cabinet files), ku kishte correspondence dhe dokumente të tjera, u vendosën tek Zyra e Vatrës 9 [tek30 Huntington Avenue, Boston, MA]; kurse librat u dërguan për ruajtje në Katedralen Ortodokse Shqiptare të Shën Gjergjit në South Boston. [Theksimi ynë]”

Kjo dëshmi mbështetet më tej nga ajo e Prof. Peter Prifti, i cili shërbeu si Sekretar i Vatrës dhe bashkë-kryeredaktor i Diellit (The Sun) nga 1958-1960 pikërisht në atë zyrë. Prof. Prifti konfirmoi se gjatë kohës që ndodhej aty, “nuk hasi ndonjë botim, si për shembull libër, etj, që i përkiste Konicës”, por se ai “kishte dijeni se dorëshkrimi i tij i pambaruar, “Shqipëria: Kopështi Shkëmbor i Evropës Juglindore”, ishte në zotërim të Panarity-t, i cili më vonë e botoi si libër”.

Kronologji e pjesshme

Kësisoj, mund të përcaktojmë me njëfarë saktësie kronologjinë e lëvizjes së koleksionit të Konicës, të përbërë prej Bibliotekës dhe Arkivës. Fillimisht ato qëndruan në ruajtje në Washington prej 5janarit 1943 deri në fund të Luftës. Pastaj, diku midis viteve 1945 dhe 1954 ato u transportuan në Boston. Në fund të vitit 1954 Biblioteka u vendos në ruajtje në Katedralen e Shën Gjergjit në South Boston. Dëshmia ështe e drejtpërdrejtë dhe e kemi nga gazeta DIELLI e dates 19 janar 1955. Aty shkruhet:

Librat e F. Konicës. Librat e të ndjerit Faik Konica, rreth 1929 blenj të fushave të ndryshme, u vunë në kuti metalike dhe ruhen në Katedralen e Shën Gjergjit”.

Së pari, kjo prove e rëndësishme është dëshmia e fundit që kemi deri tani për ekzistencën relativisht të plotë dhe vendin e ruajtjes së Bibliotekës së Konicës.

Së dyti, këtu me sa duket kemi firon apo humbjen e parë të fondit të Bibliotekës. Duke patur parasysh se Tyko me Panin numëruan mbi 3000 blenj natën e fundit të vitit 1942 në Washington, atëhere ndryshimi pas 14 vjetësh nuk është aspak i neglizhueshëm. Ç’ndodhi me të paktë 1071 blenj të tjerë?

Së treti, nuk kemi dijeni nëse librate Bibliotekës u veçuan nga Arkiva kur ato mbërriti në Boston, apo më vonë.

Mund të themi gjithsesi me siguri të plotë se deri në vdekjen e Nolit më 1965 pjesa e mbetur e Bibliotekës së Konicës u ruajt më së miri në Katedralen e Shën Gjergjit. Sa u takon Arkivave, sikurse na dëshmon Panarity me 1957 dhe deri më 1960, sikurse dëshmon Prifti, ato apo një pjesë e saj ishin ende tek zyra e Vatrës në lagjen Back Bay të Bostonit.

Pra, edhe pse dimë se librat e Faikut më 1955 u inventarizuan dhe numëruan, duket gjithsesi e habitshme që deri sot nuk ka arritur asnjë dëshmi, provë apo regjistrim i ndonjë përpjekjeje për katalogimin ose indeksimin e tyre gjatë ruajtjes në Katedralen e Shën Gjergjit, duke patur parasysh edhe faktin e fortë se Peshkop Noli ishte plotësisht i ndërgjegjshëm për vlerën e tyre të veçantë historike dhe shpirtërore.

Po më tej ç’ndodhi? Sikurse u tha më lart, kur At Artur Liolini më 1969 mbërriti në krye të Kishës Ortodokse Shqiptare në Boston nuk gjeti dëshmi të Bibliotekës së Konicës atje. Ka një dritare katërvejçare, qysh nga vdekja e Nolit (1965), deri tek ardhja e At Liolinit (1969), e cila nuk është hetuar. Në krye të Kishës Ortodokse Shqiptare të Amerikës në atë kohë ishte Peshkop Stefan Lasko, i cili e drejtoi atë në një periudhë shumë të vështirë që përkoi me ndalimin e fesë dhe me shkatërrimin e strukturave të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare në atdhe.

Vazhdim në vend të mbylljes

Para disa javësh, me 21 nëntor 2010 u botoa në Milosao shkrimi “Një kartolinë e Konicës në Universitetin e Harvard-it”. Kur ia nisa sa atë për botim Admirina Peçit, ajo menjëherë më tha se do të ishte shumë e vlefshme për lexuesit që të botohej edhe kopja e kartës postale të Faikut. Natyrisht që e kisha fotokopjen e kartës postale në arkivën time, por nuk po e gjeja dot brenda afatit të dërgimit të materialit në shtyp. I them Admirinës se në mungesë të kopjes time do ta fotokopjoja edhe njëherë origjinalin në Harvard, porse botimi i kartës postale do të mbetej për javën tjetër.

Menjëherë porosita librin e Ndoc Ndue Nikajt – ku ndodhej karta - dhe të Hënën në mëngjes, me datë 22 nëntor 2010 mora njoftim se libri kishte dale dhe mund ta tërhiqja.

Paraqitem në bibliotekë dhe pasi e marr në dorë librin, e shfletova me shpejtësi duke kërkuar kartolinën e famshme. Mirëpo për habinë dhe zhgënjimin tim të thellë ajo nuk ishte më aty…

Shkrimin tek Milosao e mbyllja kështu: “ Natyrisht, trashëgimia kryesore në fushën e vlerave dokumentare është biblioteka personale e Konicês, të cilën ai ia blatoi si amanet Bibliotekës Kombëtare në Tiranë, amanet i cili ende ka mbetur i papërmbushur. Eshtë tragjike të mendosh se Harvardi ruan me fanatizëm edhe një kartë postale zyrtare, ndërsa një bibliotekë e tërë me vlera të paçmuare dhe me më shumë se 2500 librash deri tash duket si krejt e humbur”.

E pra e pashë se isha nxituar! Humbja e vlerave qenka si ajo sëmundja ngjitëse që nuk ndalet para asgjëje. Por çfarë mund të ketë ndodhur me kartën vallë?

Një mundësi është që karta të jetë neglizhuar në mënyrë të pavullnetshme kur kompania google e skanoi librin e Nikajt. Ose ndonjë lexues mund ta ketë humbur nga pakujdesia. Ose ndokush edhe mund ta ketë përvetësuar. Njëfarë ngushëllimiështë fakti që, më së fundi fotokopja e kartës së humbur u gjet, siç paraqitet tjetërkund në këtë faqe.