Daniel Gàzulli: Rrëfime zadrimore (III)

Daniel Gàzulli

 

RRËFIME ZADRIMORE

 

Peng dashnie për Vendlindjen

 

 

21. Andrra e kaçasores

 

Veçan gratë u kanë vu gjithmonë shej andrrave.

Po andrrat ma të bukura ishin ato që nuk i kishin pa kurrë, por i sajonin me gjuejtë ndoj shoqe që nuk ua bluente midja.

Tazja e Pjetrit ishte ishte sa e bukur, aq edhe mbahej me të madh. Me të zanë rrugën e madhe kur kalonte. E Nënshati jo se i kishte pasë rrugët fort të gjana.

Ajo që e mbante në maje të gjuhës, ishte Maria e Shtjefnit. Nuk lente rast pa e gjuejtë me fjalë; mbas shpine, merret vesht.

Një të djelë, sa arrijti te Kisha, iu afrue një grumbulli grashë e po u thotë me zjarr:

- Gra, moj gra! Çka me u diftue!

- Po çka qoftë, moj?! – u ngut me e pvetë ajo ma kurreshtarja.

- Paska pa një andërr një kaçasore, që për mendimin tem, si i kuptoj unë andrrat, ndjell keq. Paska pa andërr kjo kaçasorja se na ishte dorëzue Tazja e Pjetrit murgeshë.

- Tazja e Pjetrit !? Tazja me burrë e … dy jerana?! Zot, na ruej! Bash andërr e keqe tek asht. Don me thanë se njerëzit e kanë bjerrë rrugën e Zotit.

E ta sollën mbarë e mbrapsht punën e Tazës, “murgeshë me dy jerana”, sa shkoi gjysa e meshës e ato pa hy në Kishë.

Kur dolën prej meshe, prap tuj çuçuritë njena me tjetrën, gjithmonë për Tazen, merret vesht, aty ka gjysa e Shkrepit, fillon me gjimue e me vetue, që me të futë mneren. Një ma e vjetra, që nuk kishte hapë gojë asnjëherë, po u sillet grave:

- Thonë se rrufetë bien ma së pari mbi gjuhët e gjata.

E s’hapi ma kush gojë.

 

 

22. Pali i Kallmetit

 

Se si ka qenë e vërteta, sot vështirë të thuhet, po fjala ishte hapë se Palin, kur kishte qenë ushtar në Itali në kohë të fashizmit, e kishin luejtë mendsh me gjilpana. Thuhej se e kishin sha randë e ky nuk kishte durue e ia kishte numrue në ballë oficerit italian. Prandaj ia kishin ba gjilpanat dhe e kishin luejtë mendsh.

Shkonte ky Pali katund në katund e shtëpi në shtëpi tue lypë ndoj send me hangër. Njerëzit e pritnin mirë, se Pali ishte burrë i butë. Kurrë nuk vidhte gja, as bante sherr, as çonte zanin. Me fjetë, sidomos dimnit, flinte nëpër furra.

Pal, na thuej kangën e Blinishtit, i thonin, e Pali ia niste:

 

Ndokë Sallaku djalë i giatë

Midis shkallëve hallakatë …

 

Nganjëherë këndonte edhe ndonjë kangë italiane, po askush s’e merrte vesht çka thonte.

- Pal, - i them një here, - a ke dashtë ndonjë vajzë kur ke qenë i ri?

- Po, - mezi u ndigjue ashtu si fliste ai zamarrun e të hollë si të fëmijës.

- A po më tregon, si ka ndodh, Pal? – i thashë prap.

- Unë kam dashtë të bijën e Mbretit. E ndoqa një herë mbrapa kur po shkonte mbas deleve …

- Pal, e bija e Mbretit nuk shkon me dele – u nguta e fola, si i ri që isha.

Pali më shikoi ashpër. Nuk më kishte ndodhë kurrë të më shikonte ashtu.

- Ajo ishte e bija e Mbretit dhe shkonte me dele! – foli ai me za të naltë si nuk e kishte zakon.

- Mirë, Pal, si të duesh – deshta të pajtohem me të, po ai tashma ishte i zemruem me mue e vazhdoi po me za të naltë:

- Franga ishte e bija e Mbretit! Bile ma e mirë se e bija e Mbretit! Ti s’e di, sepse ajo tash nuk asht ma …. – filloi të merrte frymë me të vështirë ai.

Dhe kishte të drejtë ... derisa, edhe tash mbas kaq vitësh, i luejtun mendsh, e shungulloi të tanin, mish e shpirt, kujtimi i saj …

 

 

23. Belin një përrçik

 

Ka qenë zakon, sidomos në anë të Bushatit, me u shtërngue fort me brez e me të mbetë beli, si i thonë në kangë, një përçik.

Po bel si kishte Lina e Mark Gecit, vështirë me gjetë tjetër: shtatin po selvi, gjijtë mbërthye me të vështirë me jelek kadifeje, shaminë maje krejet thue se tash po i bie, qerpiktë me të ba hije në ditë të verës, po mbi të gjitha atë bel një përçik që me të thanë mandja me ia kapë me një dorë e mos me e lëshue ma – Zoti e kishte goditi me tana të mirat, me i prish mendjen të riut e plakut.

Kur ecte Lina, gjithmonë buzë rrugës mos me e zanë dielli, dukej sikur ishte tue hedhë atë vallën e bukur: Broj një pëllumb.

Një ditë, dielli gati me përendue, tek kthehej prej are pak para burrave, i del përpara Deda e i thotë:

- Pash besën, më len ta mas belin një herë. Kujtoj se e za me një dorë.

Lina vuni buzën në gaz e u shmang ma në mes të rrugës.

- Kush e matë këte bel, e zen me të dyja duert, lum Deda. Se asht mësue me u shtërngue fort, jo për lojë, - ia kthen Lina e shpejton hapin drejt kodrës.

- Ndalu, pash hatrin e Zotit, mos m’ik! As unë nuk e kam për lojë! – u ngut djali me folë gati tue dihatë prej zjarmisë që i sillte vajza.

- Rri, Dedë, - i thotë e qetë vajza djalit që iu vërsul e gati e zu me dorë. – Dikush ka dalë me u ra kumbonëve të mbramjes, e para se me shkue te Kisha, kalon këtu pari.

Deda, që e kuptoj se qenkish një tjetër në lojë, e atë “dikend tjetrin » e njihte mirë, i thotë me të urtë :

- Paj sa me të matë belin desha unë i shkreti …

- Sa ma i hollë beli, aq ma e vështirë asht me e matë, – i tha vajza e vijoi udhë.

 

 

24. Te arrat e Milotëve

 

Rreth e rreth një are bukur të madhe, aty ku takoheshin Gjadri me Glinën, Milotët kishin mbjellë arra, rritë si t’i kishe pre me gërshanë. Kur shkonin fëmijët me bagëti, pushonin

shpesh aty, se s’ka ma të freskët se hija e arrava.

Një herë dy barijë, njani ma i vogël se tjetri në moshë e në trup, krejt ferishte, panë të kalonte një burrë i paktë, i parruem, mbërthye në armë e fishekë.

- Ndeja e mirë, more barijë – i përshëndeti ai buzëgaz, me një buzëgaz gjithë dritë.

Fëmijët ishin çue vrullshëm në kambë, po nuk i kthyen përgjigje, aq të trembun ishin. Në atë kohë silleshin poshtë e nalt të ashtuquejtunat “banda” e fëmijtë ishin trembë

keq.

Ai u ndal e i shikoi me nge fëmijët, sikur donte të thonte se nuk duhej të kishin frikë prej tij, po prej atyne që më ndjekin mue, do me thanë Forcat e Ndjekjes, ose partizanët,

si i quenin ende në Veri.

- I kujt je ti ? – pyeti njenin prej tyne.

- Nipi i Lukë Zentës – u përgjegj djali i trembun.

Burri buzëqeshi prap.

- M’i ban të fala gjyshit – tha ai dhe vazhdoi rrugën gjithkund buzë arrash, se edhe atë e kishte kapë të nxehtit.

Fëmijët vunë delet para dhe u ngutën me u kthye në shtëpi.

- Po ju, ku shkoni kaq heret? – u foli babë Gega kur i ndeshi me bagëti para aty te Dugajtë.

Ai nipi i Lukë Zentës i tregoi fill e për pe, se e dinte që babë Gega ishte mik me gjyshin e tij.

Plaku vuni buzë në gaz.

- I thuej Lukut – foli ky – se të ban të fala Zef Preka i Hajmelit.

Djali u trumhas krejt. Kishte ndigjue të tregonin se si Zef Preka vetëm vriste. Askush nuk i kishte thanë se Zef Preka dinte edhe t’u buzëqeshte fëmijve si pak kush tjetër.

 

 

25. Nusha

 

I zoti i shtëpisë ishte tue pi kafe bri oxhakut, kur ndigjon një rrapëllimë hapash nëpër shkallët e shtëpisë dhe pyet:

- Kush po ngjitet me kaq turr?

- Nusha – i thonë.

E ai me veten e tij: “Qenka rritë Nusha …”.

- Ma bani gati kalin e shalës! – urdhnoi djelmtë.

Prej aty e në shëpi të mikut, ku kishte fejue Nushën qysh në djep.

I drejtohet të zotit të shpisë:

- A je tue marrë njat vajzë ?

- Hajr qoftë! Po si asht puna?!

- Puna asht se vajza asht rritë. Kaq.

Ndanë orokun, e Nusha 15 vjeçe u martue.

Krye viti u ba me djalë.

 

 

26. Njaj Xhabia na ka randue

 

Iku nji Xhabi e erdhi tjetri.

Ai i pari nuk e kishte randue Zadrimën. Bante punën e vet, po njerëzve nuk u binte në qafë kot.

Ky i riu ia filloi qysh ditët e para: Dikujt i kërkonte një dash, tjetrit qypat me tëlynë, besa deri vajzat e nuset e të kshtenëve.

Vendi u zu ngusht. U mblodhën burrat e vendosën me shkue te Pasha në Shkodër. Caktuen dy vetë, njenin të kshtenë, Bec Gjergjin, tjetrin mysliman, Selmanin e Dijes, te dy burra të urtë, po edhe trima.

- Pashë, - po i thotë ky Selmani – Na ka çue Zadrima me u ankue për Xhabinë e ri. Ky na ka randue fort: don rrunxakë e rrunxa. Na rrunxat i kemi për vete. Dash e tëlynë i kemi dhanë, po vajza e nuse, pasha bukën, s’po mundemi me ia çue.

Pasha e njihte atë që foli. E dinte se ishte mysliman i mirë.

- Ku i ka kërkue këto vajza e nuse? – i thotë Pasha.

- Në Zadrimë ! - preu shkurt Selmani.

- Zadrima asht gjanë e gjatë.

- E prap kudo asht Zadrimë, Pashë. Na kemi ardhë me i dalë hakut Xhabisë e me mbetë miq me Shkodër. Përndryshe kryejmë punë vetë me të.

- Selman agë ! Te Pasha nuk flitet kështu! – ia priti ashpër Pasha.

- Halli, Pasha em, halle të ban edhe trim. Na s’po duem me u trimnue, po edhe Xhabinë s’po mund e durojmë.

Pasha nuk foli për bukur mirë, mandej i përcolli me të butë:

- Tash po e thërras unë.

Mirëpo, e thirri a s’e thirri Pasha, nuk u muer vesht. Puna ishte se Xhabia u ba edhe ma zullumqar. Atëherë u mblodhën prap burrat e danë me e vra. E mori përsipër bash nipi i Selmanit, djali i së motres.

- Jo, - tha Bec Gjergji – ndër mysliman ai nuk ka randue. Nuk asht e drejtë me shkue dam një djalë si Zyberi.

- Gabove, Bec! – ia pat Selmani i Dijes – Zyberi asht Zadrimor, nuk asht prej Jemenit.

S’kaloi java e Xhabia shkoi tek të shumtë.

U nis ky Selmani e drejt e te Pasha.

- E kam vra unë, Pashë – i tha ai.

Po Pasha nuk u ngut me folë. Mandej tha si me vete:

- Jo, Selman, s’e ke vra ti. Atë qafir e kam vra unë. Ti më pate dalë hakut.

Dhe puna e Xhabisë shkoi hups.

 

 

27. Kotulla

 

Ndodhte shpesh, verës, që prej Shkodre vinin ndër katunde të Zadrimës qytetarë me gratë e tyne të veshuna me do kotulla të holla degermi, që linin me u pa krejt shalët.

Mirë se s’kanë turp ato, po burrat e tyne ku i kanë sytë, që u plaçin, thonin zadrimoret.

Një herë në Blinisht kishte ardhë njeni që i thonin të gjithë “zotni Marku”, tregtar bereqeti, që e lidhte puna me katundarë.

E shoqja, Gita, mos me e peshue kandari, gjoksin me lla dy burra në te, ishte veshë hokubet: një kotull të hapun gati te kërthica, shalët krejt përjashta, aq e hollë ishte kotulla.

Nisi kjo tue u thanë katundareve: Si mund t’i duroni këto tesha të randa në pisk të zhegut? Hiqni, moj, ato tlinda, se po u rjepohet zhalloga prej të nxehtit.

Një grue bukur në moshë, brisk gojën, ia kthen asaj:

- Na tlindat e kemi zakon e i heqim vetëm natën. Na dalin e na teprojnë burrat tonë. Kanë edhe për miqsi.

Gita turfulloi nëpër dhambë diçka si “kjo katundare e trashë” dhe u largue prej tyne e shkoi tek i shoqi që po  rrinte nën hije të një frashni krejt vetëm. I tregoi fill e për pe çka i kishte ndodhë “me ato katundaret e trasha”.

- Gitë, - i foli i shoqi – Mos i shiko kah kambët katundaret. I kanë vërtetë këpucët të trasha, se ecin nëpër baltë e pluhun, po mendjen e kanë ma të hollë se na.

- Katundaret?!

- Po po, katundaret.

- Qyqja! Me pa në andërr veten të veshun si ato, kishte me më ra pika.

Marku nuk foli për një copë herë të mirë, mandej tha si me vete:

- Ke të drejtë. Ba me u veshë ti si ato, kishe me u dukë edhe ma hokubet se me këte kotull degermi. Po ba me u veshë ato me kotull si ti, edhe shejtit kishin me ia turbullue mendjen.

E Gita i mori aq inat katundaret, sa nuk u kthye ma në Zadrimë.

  

 

28. Kali i Nemces

 

Kur hyni Nemcja, ushtria solli me vete do kuaj fort të mëdhej. I ngarkonin me arka me armë si të ishin duej kashte e kalonin lumin në Va të Gjadrit pa farë zori.

Nemcja e kishte ndejen në Saraje të Dajçit, që i kishte lëshue Turku.

Një ditë, një oficer i ri maje tanë atij kali, u lëshue teposhtë me turr pa shikue se ku do t’i binte lumit të Gjadrit.

Shih ti, u zhyt aty ku i thonë Bunari i Shtjefen Lushit, ku lumi ishte bukur i thellë. Kali u lëshue në not, po oficeri sipër mezi po mbahej, e atëherë kali u dha një të shtyme vitheve dhe e hodhi oficerin në lumë. Mirëpo nuk iku, u kthye kah oficeri, e kapi në dhambë diku për mallote, dhe e nxori në breg.

Kur dolën prej lumit, oficeri bani me i hipë prap kalit, po ai u hodh më një anë silkur donte me i thanë: një budallë si ti nuk po hipë ma në shpinë teme.

E thonin në Dajç: Nemcja i ka kuajt ma të squet se oficerat.

 

 

29. Fishkëllimat e Blinishtasve

 

Nuk di se ku kam lexue se si në Blinisht ka edhe një vend tjetër në Botë ku njerëzit merren vesht me fishkëllima, diku andej nga Azia Juglindore. Unë nuk e besoj. Blinishti duhet të jetë i vetmi në Botë që merren vesht me fishkëllima çka mos me u besue.

Më ka thanë një herë Hilë Zekë Zhuba i Blinishtit se kjo punë asht qysh se nuk mbahet mend. Po kjo „qysh se nuk mbahet në mend” duhet të jetë koha e Turkut, kur njerëzit, me njoftue njeni tjetrin se po vijnë zaptitë, përdornin fishkëllimat, që mund të ndjehen edhe dy a tri kilometra larg e ai tjetri nuk merr vesht asgja.

E mbaj mend vetë se si Blinishtasit njoftonin njeni tjetrin me fishkëllimë kur afroheshin të huej që mund t’i zinin me presh në dorë, do me thanë të ardhun prej Lezhe apo drejtues të Kooperativës Bujqësore.

E dinin me fishkëllye të gjithë, të rijë e të vjetër, djem e vajza.

Po ja që kah një herë kësaj pune i shihej edhe sherri.

Këta brigadierët ishin mësue keq, si me qenë në vathë të vet, me i zgjedhë ato ma të mirat e me i çue në vedi me punue, që mandej me shkue me u ba shoqni, shpesh herë të  padëshirueme.

E kishte nda ky brigadieri një vajzë yll të bukur ne vedi e ajo nuk kishte çka me ba, s’kishte si me i thanë jo, se puna ishte ma e lehta. Po pse e kishte nda në vedi, vajza e kishte kuptue mirë, e ndej në beh.

Sa e pa brigadierin tue ardhë, lëshoi një fishkllimë e brigadieri i shkretë u kthye në rrugë, se ishte blinishtas edhe ai, dhe e kuptoi çka kishte ba me dijtë vajza.

Kështu një ditë e kështu dy, u mërzit e u zemrue me vajzë, prandaj e bashkoi prap me brigadë e në punë ma të vështirat.

Vajza, që kishte qëllue shejtane, gjente rast e shmangej sa largohej brigadieri, e një ditë, po me fishkëllimë, i bani me dijtë këtij se nuk e kishte të shoqen vetëm.

Dredhoi brigadieri fill e në shpi, kur çka me pa: prej aty po dilte sekretari i partisë.

E pra vajza, kur u muer vesht puna, bante be në Zotin se nuk kishte pa gja e nuk dinte gja, po ia kishte ba brigadierit atë rreng veç me luejtë me të. Po loja doli, si i thonë fjalës, me bisht mbrapa, jo që kësaj here me bisht para.

 

 

30. Natë dimni

 

Dimnit burrat mblidheshin herë te njeni e herë te tjetri, luenin kapuçash, tregonin prralla, këndonin, ose thjeshtë kalonin kohen tue folë kot, korr e mos lidh. Asnjëherë si në

net dimni nuk vlonin rrenat e kaçarrenat. E gazi që bahej me ta.

Ai që tregonte ma bukur ishte Filipi. I sillte rrenat aq mbarë e mbarë, sa rrezik me i besue edhe vetë, jo ma të tjerët.

- Thonë, ia filloi Filipi me sajue, se në Mal të Velës janë do hekura aq të randë, sa mos me mujtë me i luejtë vendit dy pendë qe. I paska vu aty, po duen me thanë, një Harap i zi

me lidhë anijet kur kjo fushë ishte ende det. E ky Harapi kishte me vete qinda harapë të tjerë që e banë vendin zap në pak ditë.

Në këte kohë hyni e zoja e shpisë me tabaken e kafeve e Filipit iu desht me e ndërpre për pak rrëfimin e tij.

Kur grueja duel prej ode, e nguci Marku:

- Ku shkoi hoxha mandej?

- Fill e në shtëpi të asaj grues – u përgjegj Filipi që kishte harrue çka po tregonte. - Mirëpo lehi qeni, e hoxha u mundue me e marrë me të mirë se e zuni frika mos po delte … , e ndërpreu Filipi fjalën se nuk po i vinte lirshem me sajue një emen.

- Harapi, pra – foli prap Marku.

- Cila Harap, more? – u ngatrrue Filipi.

- Ai Harapi, pra, që kishte vu ata hekurat e randë në Mal të Velës.

Filipi e kuptoi se ishte ngatrrue e po e përqeshnin, po nuk e humbi aspak.

- Po pse, çka e di ti hoxhën, budallë a, që me shkue natën në shtëpi të Harapit?