But Jaku: Makthi paranojak i krimit dhe absurdit

MAKTHI PARANOJAK  I KRIMIT DHE ABSURDIT 

Çerkin Ismaili “Ethe të trishta “, roman, botoi “Grafoprint”, Prishtinë, 2009

Nga Mr.sc. But Jaku

Romani “Ethe të trishta “ është vepra e pestë me radhë dhe romani i dytë i autorit Çerkin Ismaili, me të  cilën edhe njëherë ka vënë në sprovë individualitetin e vet krijues  në zhanrin e prozës duke i dhuruar lexuesit një roman modern me  tema dhe ide të trajtuara me  invencion të fuqishëm aristik.

Miti  i vdekjes me sy hapur  që njihet nga mitologjia iliro- pellazgjike , i cili, mbase  ka edhe karakter biblik, në romanin “Ethe të trishta “ të shkrimtarit Çerkin Ismaili paraqet aspiratat e njeriut dhe idenë e sakrificës individuale për liri, shprehur përmes metodave më të avancuara të figuracionit letrar, jo vetëm duke ngacmuar  , por edhe duke provokuar situata të makthta nga realiteti i zymtë shoqëror që irelevon  metafizika banale  e absurdit të subkoshiencës që  trand fuqishëm  dinamikën e jetës reale kur njeriu dënohet  jo vetëm t’i  përjetojë shpirtërisht, por  t’i jetojë edhe  si realitet ethet që rezultojnë të trishta   me posttraumën psikike në jetën e brishtë të pasluftës.

Ka diçka misterioze, mbase edhe magjike  që shëmbëllen  midis   filozofisë  së peshkut të Heminguejit  dhe romanit “Ethe të trishta”, të Ismailit , që lexuesin e rrëmben fuqishëm, e përvetëson me imazhin dhe mesazhin e  fuqisë së meditimit filozofik, përmbajtjen tekstuale dhe nëntekstin, konceptimin e figuracionit metaforik, koloritin epiko- lirik dhe identifikimin,  në momente të caktuara, të  mitit me realen.

Miti i vdekjes së njeriut me sy hapur në romanin e Ismailit ndërlidhet me filozofinë e konfrontimit të mizantropisë dhe filantropisë si dy kahe të kundërta të botës spirituele të njeriut.Heronjtë e romanit të Ismailit e zgjedhin mënyrën e vdekjes me sy hapur jo pse e gjakojnë mënyrën e tillë të vdekjes, jo pse nuk e duan apo janë irrituar nga jeta , por pse  edhe pas vdekjes duan t’i shohin sa realizohen përpjekjet dhe aspiratat e tyre për liri . Ata vdesin me sy hapur edhe atëherë kur regjimet e ndalojnë këtë lloj vdekjeje, jo pse e duan të tillë vdekjen, por se jeta dhe pasvdekja u imponojnë një lloj të tillë të vdekjes: “ Ai që pretendon ose guxon të vdesë me sy hapur bie në kundërshtim me ligjin! O, ju që keni vendosur të vdisni, mbyllni sytë para se  tëjepni i shpirt se mund të gjobiteni edhe në botën e përtej varrit më keq se kur  ishit në këtë botë! –thërriste telallxhiu me daullen që i binte  “Rram-ba ba –bam” në bulevardin e kryqytetit”

Shkrimtari , gradualisht dhe fare vetëdijshëm, figurat historike i mbërthen dhe i ndërthurë në botën mitike të vdekjes me sy hapur. Sytë hapur për liri i mbeten edhe Skënderbeut. Me sy hapur jep frymën e fundit Ali Pashë Tepelena . Me shikim kah liqeni i  mbeten sytë hapur Oso Kukës. Me sy hapur vdes në qeli burgu edhe Fazli Greiçevci...

Duke i ndërthurur dhe strukturuar ngjarjet dhe figurat  historike në syzheun e romanit, autori me invencion dhe zhdërvjelltësi të veçantë artistike  e dekompozon figurshmërinë metaforike të nëntekstit dhe  rrëfimit letrar, duke   metamorfizuar  mitin në absurd  dhe absurdin në realitetin tonë historik i cili në roman  shfaqet jo vetëm si dhimbje individuale dhe kolektive por edhe si traumë fizike e shpirtërore, si paranojë morbide e unit të njeriut  në përditshmërinë tonë të pasluftës që rezulton  si botë zhgënjimesh shpirtërore të njeriut të sakrificës  individuale apo kolektive , kur “...paslufta na doli  luftë e shkuar luftës!”  Traumën  paranojake  të absurdit  në ralitetin e përditshmërisë tonë, shkrimtari e veneron të ketë bazë me  prejardhje mitike  që vazhdimisht e përcjell shqiptarin në kontestet historike , duke i tjetërsuar  jo vetëm portretin shpirtëror, karakterin dhe  botën ndjenjore , por edhe portretin fizik , duke e gjykuar dhe  dënuar të jetojë në kontestet historike  të identifikuara  si  barrë e mëkatit që mban të zgjuara dhembjet , të cilat ironikisht pafatësinë dhe pafajsinë historike  individi  dhe kolektiviteti ynë i mbajnë gur në qafë. Kështu, njeriun me traumën paranojake të kolektivitetit pushtues në luftën e fundit, shkrimtari e ka parë si qenie njerëzore  të dehumanizuar dhe  metamorfizuar në qenie hibride si një lloj kluoni fantazmagorik dhe njeriut të çakërdisur mentalisht dhe moralisht. Kolektiviteti pushtues, pra ushtria pushtuese në romanin “Ethe të trishta” të Çerkin Ismailit, është një ushtri fantazmë  e sakatosur  psikologjikisht, me ndjenja të vrara, ushtri e përbërë nga skizofrenë, skajshmërisht paranojak, nga të burgosur, ekstremisht të kriminalizuar dhe nga gjeneralë të çthurur mentalisht, të cilët e nisin luftën pushtuese në emër të “shenjtërisë së Shën Savës”, duke bërë luftën e tokës së djegur:”Po nuk e dogja këtë qytet si Neroni Romën antike mos më thënçin gjeneral Gexha!- u betua gjenerali pasi nguli bajonetën në lëndinë.”

Përmes realizimit artistik të personazheve  që udhëheqin ushtrinë okupatotore, duke përdorur një metodë të veçantë psikologjike  të vetëzbulimit të karaktereve , shkrimtari  shpalos botën ndjenjore, egot vrastare, sadizmin  dhe fashizmin e ushtrisë okupatore , në një kohë kur jo vetëm njeriu, por edhe natyra: mushkonjat,  galat ,shiu, balta  edhe NATO-ja  janë kundër saj.Gjeneralët e ushtrisë okupatore në vend se të turpërohen dhe të pendohen  me krimet e kryera , mburren me krimin, sillen si heronj ngase krimi  është u është ngulitur thellë në labirintet e errta  të jetës dhe qenies së tyre morbide.Pa sensin e krimit të cilin shkrimtari e kërkon dhe e gjen  jo vetëm në karakteret , por edhe  gjenin  e tyre kombëtar në kontekstin historik, këto personazhe nuk do të tipizoheshin dot .  Kështu personazhi i gjeneral Gexhës dhe major Zhugës janë  portretizuar si prototipe të njerëzve  të zhveshur plotësisht nga bota sensuale  që e karakterizon njeriun: “ Zoti gjeneral, unë i shkreti, nuk di ç’të zeza  më të mëdha t’i bëj viktimës se t’ shtyp gishtërinjtë me çekiç, t’i nxjerr sytë me bajonetë, t’i hap xhepa në mishra e t’i mbush me kripë e biber! Kështu, si veproj unë,  vepronte edhe gjeneral Drazha gjatë Luftës së Dytë Botërore!- përpiqej të arsyetohej kolonel Xhungalliqi.” 

Megjithatë, gjeneralit famoz, metodat e torturës dhe krimit të vartësit të tij i duken të stërvjetruara. Ai kërkon nga vartësi i tij metoda  më të “sofistikuara” të torturës dhe krimit se ato që ka përdorur Drazha Mihajloviqi.”Këtu qëndron e keqja  zoti kolonel torollaku! Ti asnjë hap nuk ke hedhur përtej fashizmit konvencional të Drazhës! Shihet se nuk ke kaluar si unë nëpër skëterrën moderne të Akademisë sonë ushtarake, ku studjohen hollësisht metodat moderne të krimit dhe fshehjes së krimit! Sa keq që të avancova nga grada e rreshterit në kolonel, more bythec!- gjeneral Gexha  mbylli pezmin ndaj kolonelit.”

Duke u përpjekur t’i tipizojë disa nga  personazhet , ndonjëherë fitohet përshtypje se shkrimtari duket  sikur rrëshqet pak  mbase duke e tepruar me sajimin e situatave të rënda , gjithnjë duke mëtuar që karakteret e personazheve  të tij të duken sa më ironike dhe sa më reale: ” Qenka vetvrarë major Zhuga,a ?!I gjori ishte shumë i zellshëm! Oficeri  më i vyer dhe më trim i  batalionit tim ishte ! Gjatë gjithë ditës i mbante duart e përgjakura deri në bërryla  dhe kurrë nuk ankohej të ishte lodhur ose t’iu  ishte mërzitur ngjyra e kuqe! Ai ishte oficer i vërtetë i armatës sonë  e jo si ti more shkordhan!- iu drejtua kolonel Xhungalliqit”

Një meritë e veçantë e autorit në romanin “Ethe të trishta”është individualizimi i gjuhës së personazheve , nëpërmes të të cilit shkrimtari satirizon  dhe ironizon  portretin moral dhe psikologjik të tyre. Gjuha e gjeneralëve okupatorë vlon nga sharje, fyrje, kërcënime ,namatisje,  shantazhe, etiketime të njëri tjetrit, sidomos në episodet kur paraqiten skena të tmerrshme të ikjes  nga lufta. Ata shajnë Shën Savën në emër të të cilit janë nisur në luftë, fyejnë e mallkojnë patrikun që i  ka bekuar kur janë nisur në luftën e tretë pushtuese, shajnë “shtetin e Stalinit” që në momentet vendimtare  u lë “këmbët  e arushës në dorë.”  Finalja e luftës  i thyen moralisht, i  zhgënjen , i demoralizon , i  përulë këtë kope gjeneralësh, të cilët misionin e “shenjtë” të pushtimit të tokave e shndërrojnë në vjedhje , abuzim morali dhe plaçkitje. Ata vjedhin e plaçkitin ç’gjejnë përpara: “ Ju vidhni kufoma sa të mundemi! Dhjetë maune me kufoma i kam premtuar gjeneral Çiklopit kur jam nisur në luftën e shenjtë! Kur të kthehemi do mburremi me vjedhjen e kufomave ! A ka ushtri në historinë e përbotshme të ketë vjedhur kufoma si ne?! Pastaj,eshtrat e këtyre  fatzinjve do t’u shesim familjeve të tyre fatzeza !!!. Kështu vetë do bëhemi milionerë edhe shtetin e bëjmë milioner?! Kështu i  humbim përgjithmonë edhe gjurmët e krimit! Shikoni! Këtë qafore  e vodha t’i var në qafë kurvës time gjarpërushë sapo të arrij në kryeqytetin e shtetit tonë!”- mburrej   para batalionit gjeneral Gexha.

Edhe  falanga e “Mëhallës së Xhehenemit”e paraqitur në roman  nëpërmes një galerie të të tërë personazhes siç janë Lugati, Akun Bishti, Harun Bixhozxhia, Ziban Ziu, Zebek Zabuni, Haram Harambashi, Rahiala  e tj. janë aleatë të luftës dhe të pasluftës me okupatorin.Ata  janë portretizuar injorantë, intrigantë, mëndjeshprishur, idiotë dhe atdheshitës të mbytur në pellgun e krimit  barabar me okupatorin. Renegatët e djeshëm të  luftës janë paraqitur finokë që kur e do momenti dinë të konvertohen në “çlirimtarë” të pasluftës, shfaqen si elitë e re politike dhe ushtarake. Ushtrinë e NATO-s e presin me lule, duke pozuar si viktima. Përsëri merren me organizimin e krimit. Nxisin dukuri devijante në shoqërinë e cvilitur të sapodalur nga lufta. Abuzojnë me moralin shoqëror. Organizojnë bixhozin, trafikimin e femrave , shitjen e stërshitjen e “mishit të bardhë”, organizojnë, atentate,  vrasje , dosjet e të cilave i mbyllin si misterioze.Vlerat shoqërore  i  servirin si kunërvlerë, kurse shundin , kiçin , sakatosjen intelekuale e servirin si vlerë moderne . Ata abuzojnë me vlerat individuale dhe kolektive të luftës. Ai që tradhëton një herë ka prirje të tradhëtojë shumë herë, sikur do të thotë autori, duke lozur me karakterin dhe posikologjinë e tyre prej injorantësh e deri në vrasës ordinerë.

Kundër kësaj kaste renegatësh  shkrimtari ngre figurën e atdhetarit të devotshëm, Lush Rebelit, personazhit qendror të romanit. Përpjekjet e këtij personazhi, që në roman del si më i admiruari nga lexuesi, për të ndryshuar  rrjedhën e ngjarjeve në periudhën e pasluftës rezultojnë të dështuara, edhepse përpjekjet si ndalë dot. Heroi i  burgjeve,  i  organizimit të rezistencës kundër pushtuesit, heroi i luftës dhe sakrificës sublime, heroi që lë gjymtyrët e trupit duke rrëzuar gurin e kufirit shndërrohet në hero të paepur kundër  fundrrinave shoqërore që në shoqërinë dhe realitetin tonë të pasluftës njeriut i imponojnë jetë me  trauma të reja në rrethanat e pasluftës akoma pa u mbyllur plagët e luftës.Përpjekjet e tij për t’u vënë gjoksin përpara  dukurive devijante të pasluftës i përngjajnë asaj filozofisë lazgushiane  të lundërtarit të Lazgushit  në detin e trazuar që “hepohet...anohet... valon..., por luftën se ndal krrsesi!” Renegatët saktësisht i masin pulsin dhe ritmin  jetës shoqërore , ndaj tani ndërrojnë strategjinë e vet të veprimit. Përveç nxitjes së dukurive devijante në shoqëri , ata organizojnë rrjetin mafioz të përfitimit nga mashtrimi i familjarëve që në luftë kanë humbur të dashurit e tyre duke ndrydhur më ashpër se lufta ndjenjat sublime të prindit ndaj fëmijës që nuk  ka as varr për ta qarë.   Një nënë dhe në grua e  mashtruar  nga  dhembjet e së cilës për të birin dhe burrin përfitojnë mafiozët e pasluftës është Xixëllonja, heroina e romanit që bie pre e renegatëve Ziban Ziu e Akun Bishti. “Jo more edhe Gëzimi edhe Rama janë gjallë në burgun e kolonel Xhungalliqit!?Me gojën time  kam folur me Gëzimin e Ramën!?  Me veshët e mi i kam dëgjuar!? Mirë jam  nëna Zhizhë, po nëna Razhë si është?! Dhimbja e Plaga si po ia kalojnë me dhimbjet e pasluftës, më tha Gëzimi im?! Hallall i paçin  dhjetë mijë markat Ziban Ziu e Akun Bishti i kryeqytetit që më mundësuan t’u dëgjoj në telefon zërin Gëzimit e Ramës!? Por... diç po druaj! Të keqen nëna , Gëzimit  tim si t’u kishte trashur ashtu zëri e gjuha !? Nuk mundi të më thërrasë nëna Xixë, por më thirri Zhizhë!Edhe nënë Razën e thirri nëna Razhë!” Ky citat është vetëm një dromcë e trishtë e traumës paranojake që përjeton viktima e shpërfillur e luftës në lirinë e brishtë të pas- luftës në romanin “Ethe të trishta të Çerkin Ismailit .